|
ڊاڪٽر الطاف جوکيو
محرابپور
مولوي احمد ملاح جي شاعريءَ ۾
’تجنيس اشتقاق-
مرتب‘
جو جائزو
(The Study
of Etymological Complex Homogeneity in Molvi
Ahmed’s Poetry)
·
جائزي جو بيان
علم عَروض جي دائري ۾ جيڪڏهن مولوي احمد ملاح جي
شاعريءَ کي صنايع بدايع جي اک سان ڏسجي ته اهو ڪم
ايڏو آسان ناهي، جيترو سمجهيو وڃي ٿو. ڪي شعر ته
اهڙا به اٿس جتي هڪ ئي شعر ۾ ٻه اڍائي تجنيسون ڪم
آڻي ٿو وڃي. اهڙي حالت ۾ ان شعر مان مخصوص تجنيس
کي نمايان ڪرڻ، سواءِ مٿاڪٽ جي ممڪن ناهي، مثال
طور:
ڪَر کڻان ڪَر، جي لھين ڪَر، تنھنجي ڪَرمن جي ڪَري،
تنھنجون ڳالهيون ڳوٺ ڳايان، تنھنجا ڳُڻ ڳُڻ
ڳائيان.
(ڪليات احمد- ڀاڱو ٻيون، 2017: 402)
?
تجنيس تام موجب: ’ڪَر = ڪنڌ- ڪَر = جيڪر- ڪَر =
سُڌ سار‘ ٽي دفعا ساڳي صورت ۾ ڪم آيو آهي.
?
تجنيس مذيل: ’ڪَر- ڪري- ڪرمَن‘ ساڳئي لفظ جي آخر ۾
اضافي سان ٻيا لفظ ڪم آيا.
?
تجنيس حرفي: ’ڪَر، ڪَر، ڪَر، ڪرمن، ڪري، ڳالهيون
ڳوٺ ڳايان، ڳڻ ڳڻ ڳائيان‘ ساڳئي حرف سان شروع
ٿيندڙ لفظ ڪم آيا.
?
مڪرر قافيو: هن غزل ۾ ’ڳُڻ ڳُڻ‘ جيان ٻيا به مڪرر
قافيا آندا اٿس.
ڄاڻائڻ مان مراد ته مولوي صاحب جي سڄي شاعري اهڙين
فني خوبين سان ڀريل آهي، ان ڪارڻ سندس شاعريءَ تي
تمام نفاست سان ڪم ڪرڻو پوي ٿو، ٻي صورت ۾ ڪنھن به
غلطيءَ جي امڪان کي رد ڪري نه ٿو سگهجي.
تجنيس جو اصطلاح تڏهن ڪم آندو ويندو آهي، جڏهن
ڪنھن شعر ۾ ٻه يا ٻن کان وڌيڪ همجنس لفظ هجن. اهي
همجنس ڪھڙي نوعيت يا قسم جا هجڻ گهرجن، ان لاءِ
پھريائين دائرو جوڙيو ويندو آهي، بعد ۾ ان
پيراميٽر تحت لفظن جو استعمال ڏيکاريو ويندو آهي.
هتي مولوي صاحب جي شاعريءَ کي نظر ۾ رکندي، ’تجنيس
مرتب‘ جو تشريحي اصطلاح جوڙيو ويو آهي؛ حالانڪ،
’تجنيس مرتب‘ جو حوالو ڪٿان به ملي نه سگهيو آهي.
تجنيس مرتب، دراصل ’اشتقاق‘ جو هڪ جز آهي. اشتقاق
جو دائرو وسيع رهي ٿو. سنڌي ٻوليءَ ۾ اصطلاح/
Term
’اشتقاق‘ ۾ لفظن جا ٽي گروهه شامل سمجهيا ويندا
آهن: مرڪب لفظ، مرتب لفظ ۽ مشتق لفظ.
·
مرڪب لفظ عربي: سيد الشھداء = (سيد = سردار +
شھداء = فعلاء جي وزن تي جمع- گواهي ڏيندڙَ)
شھيدن جو
سردار- الله جي راهه ۾ قتل ٿيندڙن جو امير- حق جي
گواهي ڏيندڙن جو پيشوا.
مرڪب لفظ سنڌي: اڳڪٿي = (اڳ = پھريان- منڍ + ڪٿڻ =
اندازو ڪرڻ- ويچار ڪرڻ) ايندڙ واقعي جي خبر-
پيشنگوئي.
·
مرتب لفظ عربي: بسم اللـہ = (بِ = حرف جر- سان +
اسم = نالو + الله = ڌڻي تعالى) الله جي نالي سان.
مرتب لفظ سنڌي: سُڪار = (سُ = سٺو + ڪار/ ڪال =
ڪم- وقت) روزگاري- خوشحالي- آبادي.
·
مشتَق لفظ عربي: مُنصِف = مُفعِل- اسم فاعل
(نَصَفَ = هن اڌو اڌ ڪيو) برابر ڪندڙ- عدل ڪندڙ.
مشتَق لفظ سنڌي: لکندڙ = اسم فاعل (لِکُ = لکڻ جو
امر) لکڻ جو ڪم ڪندڙ.
اهو اشتقاق جو خاڪو درسي آهي، جيڪو اسڪولن ۽ ڪاليج
جي (نائين ۽ ٻارهين) درجن ۾ پڙهايو ويندو آهي.
انهن ٽنهي قسمن (مرڪب، مرتب ۽ مشتق) کي جڏهن صنايع
بدايع ۾ ڏٺو ويندو آهي ته ’تجنيس مرڪب‘ الڳ سان هڪ
تجنيس موجود آهي، جنھن جا پيراميٽر پڻ مقرر ٿيل
آهن. ’تجنيس مشتق‘ پڻ ’صنعت اشتقاق‘ جي نالي سان
’لفظ جي ڌاتو لاءِ‘ عام آهي. جڏهن ته ’مرتب لفظ‘
سان ڪٿي تجنيس جو اشارو نه ٿو ملي، البت ان کي، هڪ
شعر ۾ ڪم آندل همجنس لفظن جي حوالي سان، الڳ تجنيس
جو نالو ڏئي سگهجي ٿو.
مرتب لفظ، جامع سنڌي لغات موجب: ”مُرَتَّبُ: صفت.
(ع. رَتَبَ = درجي وار رکيو) ترتيب ۾ رکيل- درست
ڪيل- ترتيب ڏنل- سنواريل- ٺھيل- ٺھيل- ڍنگ سان
لڳايل- قريني سان ٺاهيل- باقاعده- درست- تيار.
تاليف ڪيل- گڏ ڪيل (ڪنھن ڪتاب ۾ ڪي مضمون وغيره).
(بلوچ، 1988: 2633)
·
مرتب
(Complex)
جو دائرو
دراصل،
’مرتَّب‘ جو اصطلاح ٻوليءَ جو هڪ ايڪو آهي، جنھن
هيٺ ٻن لفظن/ جملن کي ملائي استعمال ڪيو ويندو
آهي. انهيءَ ملايل حالت ۾ هڪ جزو/ حصو ’پروَس‘
(Dependent)
۽ ٻيو ’آزاد‘
(Independent)
هوندو آهي. مٿي ڏنل مثال موجب ’سَ = ساڻ‘ آهي،
ليڪن ’سَ‘ جو پروَس جزو، ٻوليءَ ۾ الڳ سان، ’ساڻ‘
جي معنى ۾، ڪم نه ٿو آندو وڃي، بلڪ ٻئي ڪنھن
معنادار لفظ سان ملي، ’ساڻ‘ جي معنى ڏيندو. جڏهن
ته ٻن معنادار آزاد لفظن جي جوڙ کي ’مرڪب لفظ‘
ڪوٺيو ويندو آهي، جيئن: اڳڪٿي، صورتخطي، اڄڪلهه
وغيره.
ڊاڪٽر مرليڌر جيٽلي مرتب لفظ جي وضاحت ڪئي آهي:
”مرتَّب لفظ
(Complex word)
اهو آهي، جنھن ۾ هڪدم ويجهن جزن مان گهٽ ۾ گهٽ هڪ جزو پَروس روپ آهي.“
(جيٽلي، 1990: 25- 42)
ڊاڪٽر غلام علي الانا ان بابت لکي ٿو: ”اهو لفظ
جنھن سان هڪ يا هڪ کان وڌيڪ پَروَس صورتون شامل
ڪيل هجن، اهڙي لفظ کي ’مرتب لفظ‘
(Complex word)
چئبو آهي. مثال طور: سُپت، واڄٽ، پُٽيتو، کٽمٺڙو،
اڻھوند، اڄاڻ، اڻڄاڻپ، ڏُتڙ، سُچيتائي ۽ ڪپتيو
وغيره. (الانا، 2010: 242)
عربي لغتن جي مدد سان ’تجنيس مرتب‘ جو اشتقاق هن
ريت رکجي ٿو:
?
تجنيس مُرتَّب:
[تجنيس- تَفعِيل- مصدر (جَنّسَ = هو پچي راس ٿيو)
جنسوار ڪرڻ، جنسي ترتيب ڏيڻ + مُرتَّب- مُفَعَّل-
اسم مفعول (رَتَبَ = هو ثابت قدم رهيو، هو قابو
رهيو، هو سڌو رهيو) سڌو بيٺل- قابو ڪيل] صنايع
بدايع موجب ڪنھن شعر يا بيان ۾ اهڙو گڏيل لفظ جنھن
جو هڪ جزو پروَس صرفيو
(Morpheme)
هجي، ٻيو الڳ سان معنادار مستعمل لفظ هجي. يعني
لفظ جو هڪ جزو الڳ سان معنى نه رکي، ليڪن ٻئي جز
سان ملي معنى جوڙيندو هجي، جيئن: سَوير. ڄاڻايل
لفظ ٻن جزن جو مرتب آهي، ’سَ = ساڻ + وير = وقت‘
وقت ساڻ- وقت تي- مناسب وقت.
اهڙي پروس جزي سان لفظ ته مفرد صورت ۾ ملي ويندا،
ليڪن انهن مان ڪنھن شعر ۾ هڪ لفظ جي هجڻ سبب،
تجنيس مرتب ۾ شامل نه ڪري سگهبو، جيئن:
جڏهن محبوبَ، ڪَر موڙين، تڏهن ڇاتيءَ مٿان ڇوڙين،
ڪڍان هڪ ڪانَ، ٻيو ٻوڙين، بدن بيڪار هڪ ڌڪ
سان.
(ڪليات احمد- ڀاڱو ٻيون، 2017: 378)
مٿئين شعر ۾ ’بيڪار‘ لفظ ٻن جزن (بي = سواءِ +
ڪار/ ڪال = ڪم- وقت) جو جوڙ آهي. شعر ۾ لفظ هڪ ئي
آهي، ان جو همجنس ’ڪار‘ موجود ڪونهي، جنھن سان ڀيٽ
ڏئي سگهجي، ان ڪارڻ هڪ لفظ جي هجڻ سبب ان کي تجنيس
مرتب ۾ شامل نه ڪبو. دراصل، تجنيس جو اصطلاح تڏهن
ڪم آڻي سگهجي ٿو، جڏهن ساڳي سٽر يا شعر ۾ ڀيٽ جي
صورت ۾ ’لفظ‘ ۽ ’مرتب لفظ‘ ڪم آندو ويو هجي، جيئن
مولوي صاحب چئي ٿو ته:
موتيا گل خواه موتي، ملهه چوڻ مون لاءِ موت،
مُلُ
ڪٿان آڻيان، اَمُلَ تي، جيئن مِلين تيئن
مِلُ مٺا.
(ڪليات احمد- ڀاڱو ٻيون، 2017: 36)
مٿئين شعر ۾ ’مُلُ/ مُلهه‘ ۽ ’اَمُل/ اَمُلهه‘ جا
لفظ، ساڳي سٽر ۾ ڪم آندل آهن. ’اَمُل‘ مرتب لفظ
آهي، جيڪو پروس اڳياڙيءَ ’اَ...‘ سان، ترتيب ۾ آيو
آهي. اَملُ/ املهه: (اَ = نه + مُلُ/ مُلُهه =
بھا- قيمت- قدر- مول) جنھن جو ڪو ملهه ئي نه هجي-
بي بھا. هڪ ئي شعر جي ساڳي سٽر/ شعر ۾ ڪم آيل ’مل
۽ امل‘ لفظن سبب ان کي تجنيس مرتب جو مثال سڏبو.
·
’تجنيس مرتب‘ ۾ اڳياڙيءَ
(Prefix)
وچياڙي
(Infix)
۽ پڇاڙيءَ
(Suffix)
جو تصور
تجنيس مرتب مان مراد ڪنھن شعر يا بند ۾ اهڙا همجنس
لفظ ڪم آڻڻ آهي، جنھن ۾ هڪ لفظ: ’مفرد‘ هجي ٻيو:
’مرتب‘. مرتب لفظ جا ٻه جز ٿين ٿا، هڪ: آزاد،
ٻيو: پروَس. پروَس جزن جا ٻه نمونا ٿين ٿا: هڪ:
لفظ جي اڳياڙي
(Prefix)،
ٻيو: لفظ جي پڇاڙي
(Suffix)
، جيئن:
×
اڳياڙي
(Prefix):
دشمن سان دوستي، پَر دوست دشمن اڄ لڳي،
با وفا
سان بي وفائي، بي وفا بلڪل پسند.
(ڪليات احمد- ڀاڱو ٻيون، 2017: 217)
مٿئين شعر ۾ ’با وفا ۽ بي وفا‘ لفظن جو استعمال
’تجنيس مرتب‘ سڏبي. با وفا (با = سان + وفا =
نڀاءُ ڪرڻ- پورو ڪرڻ) ۽ بي وفا (بي = سواءِ + وفا
= نڀاءُ).
×
وچياڙي
(Infix)
:
سؤ لَکين سھڻا ڏٺم، پَر سونھن تنھنجي سَرس سَرس،
در
منجهان درسن پسڻ سان، دربدر هر دَرس دَرس.
(ڪليات احمد- ڀاڱو ٻيون، 2017: 286)
مٿئين شعر ۾ ’در ۽ دربدر‘، ’تجنيس مرتب‘ جو مثال
سڏبو. دربدر (در = دروازو + بَ = سان- حرف جر + در
= دروازو) هڪ دروازي کان ٻئي دروازي تائين- رولڙو-
پريشاني.
×
پڇاڙي
(Suffix):
جسم منھنجي تي جَل جَلڙو، ڀٽن ڀر ڀات
ڀَل ڀَلڙو،
ولهارن پاس وَل وَلڙو، ٻڌم آلاپ اويان او.
(ڪليات احمد- ڀاڱو ٻيون، 2017: 484)
مٿئين شعر ۾ ’جل- جلڙو‘، ’ڀَل- ڀلڙو‘ ۽ ’وَل-
وَلڙو‘، ’تجنيس مرتب‘ جو مثال سڏبا. جلڙو- ڀلڙو-
وَلڙو (جل- ڀل- ول + ڙو = اسم تصغير جي پڇاڙي/
لاڙي ٻوليءَ ۾ نھٺائيءَ جو مزاج ظاهر ڪندڙ پڇاڙي)
?
ناڪ = ڀريل- وارو
رَس رهاڻيون ريلڙن ۾، ريس ڪن ٻيا رَهه گذر،
غم
لٿا غمناڪ تان، غمزا هڻي غمخوار گڏ.
(ڪليات احمد- ڀاڱو ٻيون، 2017: 230)
’غم‘ مفرد صورت ۾، جڏهن ته ’غمناڪ‘ (غم = ڏک + ناڪ
= ڀريل- وارو ) مرتب صورت ۾ آهي.
?
ش = اسم جي پڇاڙيءَ سان
’ضاد‘ ضد مان جي چوَن، الله اوهان جو عرش تي،
ڪيئن اوهان سان گڏ اهو، ڪيئن ڪم هلائي فرش تي،
ناهه پروَر سو پَري، جنھن جي پَلين
پرورش تي،
ڪرم سان توکي ڪيائين، آب مان عزت ماب،
هَي، هتان جي ويا، نه آيو ڪنھن به جانيءَ کان
جواب،
ڪوهه ڄاڻان ڪوٽ ۾، ڪيئن ٿيو هميراڻو حساب.
(ڪليات احمد- ڀاڱو پھريون، 2017: 254)
’پرور ۽ پرورش‘ لفظن جو استعمال ’تجنيس مرتب‘
سڏبي. پرورش (پروردن = پالڻ + ش = فعل کي اسم
بڻائڻ جي پڇاڙي) پالنا- تربيت.
هتي مولوي صاحب جي شاعريءَ مان، تجنيس مرتب جي
حوالي سان، ’پڇاڙين‘۽ ’وچياڙين‘ کي ڇڏي ڪري صرف
’اڳياڙين‘ تي مرڪوز رهجي ٿو.
·
مولوي احمد جي شاعريءَ ۾ تجنيس مرتّب جو جائزو
تجنيس مرتب جي حوالي سان مولوي صاحب جي شاعريءَ
مان ’اڳياڙين، وچياڙين ۽ پڇاڙين‘ جي ڊيٽا وٺي
سگهجي ٿي، ليڪن هتي صرف اڳياڙين کي مرڪوز رکيو ويو
آهي.
?
’اَ = نه- سواءِ‘ اڳياڙيءَ سان
مولوي صاحب جي شاعريءَ ۾ اهڙا چند مثال خيال خاطر
رکجن ٿا:
مُنھن ڏيکاري مِھر سان، ماري وڌُئي مشتاق کي،
تو ڌَرم ۽ دان ڪِيو، پَر آههِ اَڌرم
هر طرح.
(ڪليات احمد- ڀاڱو ٻيون، 2017: 206)
مٿئين شعر ۾ ’ڌرم ۽ اَڌرم‘ لفظ ڪم آندا ويا آهن.
’اَڌرم: (اَ = نه- کان سواءِ + ڌرم = مذهب- سٺو
سلوڪ- ڪرم) ڏاڍ- ظلم- بي ديني- بي اصولي.‘
آهه موڪل ماهرن کي، جيترا منجهه لوڪ لَک،
لَک مِلي ڪو ڪَک بيھارن، جيئن بيھاريا اُڀ اَلک...
(ڪليات احمد- ڀاڱو پھريون، 2017: 57)
مٿئين بند جي ٻن سٽرن وارن قافين ۾ ’لَک ۽ اَلک‘
لفظ ڪم آندا ويا آهن. ’اَلک (اَ = نه + لَک =
ظاهر) جيڪو ظاهر نه هجي- باطن ۽ ’لَک = ظاهر‘.
الله الله ڪَر اَوير سَوير، ڇڏ ٻيون
گرنديون، ڦرنديون ڦير،
ڀلن جا وٺ ڀلا، تون ڀير، سچ ته سُونھان جن اهڙا
شير،
وهه واهه، تن جي سوڀ سڀاڳ، دنيا درگذر جو ماڳ،
ساٿ سنڀُوڙو، جانبَ، جاڳ.
(ڪليات احمد- ڀاڱو پھريون، 2017: 380)
مٿئين شعر ۾ ’اَوير ۽ سَوير‘ لفظ تجنيس مرتب جو
مثال آهن. ’اوير (اَ = نه + ويرَ = وقت) وقت نه
هجڻ- دير هجڻ؛ سَوير (سَ = ساڻ + وير = وقت) وقت
ساڻ- درست وقت تي.
آهن سَھنج اَهنج سان، ڀيڙا برقرار،
آهن سھنج اهنج گڏ، اي سچي سماچار...
(نور القرآن- منظوم ترجمو، مولوي احمد ملاح)
سورة انشرح: آية 5- 6 جي منظوم ترجمي جي پھرين سٽر
۾ ’سھنج ۽ اهنج‘ مرتب لفظ آهن. سَھنج (سَ = ساڻ +
هنج = جهولي- سُک) سؤلائي- سُک ۽ اَهنج (اَ
= نه- سواءِ) ڏکيو- ڏک،
ساڳي سٽر ۾ ٻئي لفظ ڪم آڻڻ واري حرفت ’تجنيس مرتب‘
۾ ڳڻي ويندي.
?
’اُ/ اد = مٿي- وڌيڪ‘ اڳياڙيءَ سان
سڄڻ، توکان سوا سَنڌ سَنڌ، سَٽ سَٽ سُور جا سَٽڪا،
ڦَٽي ڦوڙاءِ ڦوڙي دل، اُڦٽ ڦَٽ، ڦَٽ
مٿي ڦَٽڪا.
(ڪليات احمد- ڀاڱو ٻيون، 2017: 65)
مٿئين شعر ۾ ’اُڦٽ ۽ ڦَٽ‘ لفظ ڪم آندا ويا آهن.
اُڦَٽُ: (اُ/ اُد = مٿي- وڌيڪ + ڦَٽُ = زخم- چاڪُ)
زخم کان وڌيڪ زخمي ٿيڻ- اتي جو اتي زخمي ٿيڻ- هڪ
ڌڪ سان ڪِرڻ.‘
?
’آ = وڌيڪ- چوڌاري‘ اڳياڙيءَ سان
لُڙڪ لَڙهه لالڻَ، ڏسي، اوڏو نه ’احمد‘ کي اچين،
ويهه اکين ۾ آب پوندو آٺري، تون آ ٺري.
(ڪليات احمد- ڀاڱو ٻيون، 2017: 545)
مٿئين شعر ۾ ’آٺرِي ۽ ٺرِي‘ لفظن جو استعمال
’تجنيس مرتب‘ سڏبو. آٺرِي (آ = وڌيڪ- چوڌاري- ابتڙ
+ ٺرڻ = ٿڌو ٿيڻ) ٿڌو ٿيڻ- سڪون ۾ اچڻ- ماٺ ٿيڻ.
?
’اڻ = سواءِ‘ اڳياڙيءَ سان
اڄ سُڃاڻين ڪينَ سھڻا، سچ سَڀئي، صدقي وڃان،
اَڻ سُڃاڻو
وٽ سُڃاڻو، اِيءَ چَلا ڪھڙي سبب.
(ڪليات احمد- ڀاڱو ٻيون، 2017: 104)
مٿئين شعر ۾ ’اڻ سڃاڻو ۽ سڃاڻو‘ تجنيس مرتب جا
مثال آهن.
’ري‘ رهن ٿا رُوح ڪھڙي ماڳ، موئي کان پڄاڻ،
خاڪ خاڪي، رُح باقي، ايئن چون ٿا سڀ سُڄاڻ،
جو ڪري انڪار ان کان، سو عقل جو اڻ سُڄاڻ،
پَر پساهن جي پَسڻ کان، آهه نيڻن کي نقاب،
هَي، هتان جي ويا، نه آيو ڪنھن به جانيءَ کان
جواب،
ڪوهه ڄاڻان ڪوٽ ۾، ڪيئن ٿيو هَميراڻو حساب.
(ڪليات احمد- ڀاڱو پھريون، 2017: 253)
مٿئين شعر ۾ ’اڻ سڄاڻ ۽ سڄاڻ‘ تجنيس مرتب جا مثال
آهن.
?
’اَوَ = خراب- گهٽ‘ اڳياڙيءَ سان
اٿَئي ’احمد‘ هتي اَوسر، اُٿي ساڻيهه
سامهون سَر،
ته هوءِ سانوڻ سدا تو سَر، بھاري بخش باريءَ جي.
(ڪليات احمد- ڀاڱو ٻيون، 2017: 538)
مٿئين شعر ۾ ’اَوسَر ۽ سَر‘ لفظ ڪم آندا ويا آهن.
اَوسَر: (اَوَ = خراب- گهَٽ + سَر = سُڪار)
ڏُڪار.‘
?
’پَر = پرايو‘ اڳياڙيءَ سان
وري يار منھنجي وسڻ جا ڪيا ويس،
وُٺو ۽ وسي پيو، وسي ديس پَرديس.
(ڪليات احمد- ڀاڱو ٻيون، 2017: 300)
مٿئين شعر ۾ ’ديس ۽ پرديس‘ لفظ ڪم آندا ويا آهن.
پرديس: (پَر = پَرايو + ديس = وطن) ڌاريو وطن.
?
’ڏُ = خراب‘ اڳياڙيءَ سان
ڏُک وڌيو ڏولائو ٿيو، پيو ڏُڪارن تي ڏُڪار،
پئي پٽن ’پاڻي ڙي پاڻي‘ جي پُڪارن تي پُڪار،
سُڻ سٻاجها سائين، سڏڙا، ڪَر سُڪارن تي سُڪار،
ڪَر چڱو گولن سندو گذران، مولا، مينهن وساءِ.
(ڪليات احمد- ڀاڱو پھريون، اڻ ڇپيل واڌاري ۾
موجود)
مٿئين بند ۾ ’ڏڪار ۽ سُڪار‘ لفظَ، تجنيس مرتب جو
مثال آهي. ڏڪار (ڏ = خراب + ڪار/ ڪال = ڪم- وقت)
روزگار جي ڪمي. سُڪار (سُ = سٺو + ڪار/ ڪال = ڪم-
وقت) خوشحالي- روزگار جي فراواني.
ڏاترَ، لاهين ڏُک، ڪي ساڻيھه سنڀران
سُک،
ماڙيَن مارِي آهيان، ميڙين مارُو مُک.
(ڪليات احمد- ڀاڱو پھريون، 2017: 307)
مٿئين شعر ۾ ’ڏُک ۽ سُک‘ لفظ ڪم آندا ويا آهن.
ڏُک: (ڏُ = خراب + کَن = کوٽڻ) اهنج- پيڙا- تنگي ۽
اَڌر: (اَ = نه- کان سواءِ + ڌر = ٽيڪ- آڌار)
نڌڻڪو- بي واهه- لاوارث- ويچارو.
?
’سَ = ساڻ‘ اڳياڙيءَ سان
ڪڍيا ڦوڙاءِ مون ڦرها، ڪٿي ڪاهي وڃان ڪرها،
سَري صحبت ته سڀ سَرها، نه ٿئي ’احمد‘
اَراهُون ڪو.
(ڪليات احمد- ڀاڱو ٻيون، 2017: 481)
مٿئين شعر ۾ ’سَرها ۽ اَراهُون/ ارهو‘ لفظن جو
استعمال ’تجنيس مرتب‘ سڏبو. سَرهو (سَ = ساڻ + رهڻ
= گذارڻ- بسر ڪرڻ) خوش ۽ اَرهو (اَ = نه- سواءِ +
رهڻ = گذارڻ) ناخوش.
سَڌر
جو آههِ سڀڪو ۽ اَڌر جو،
نه ڪو غمٽار ۽ غمخوار وارث.
(ڪليات احمد- ڀاڱو ٻيون، 2017: 168)
مٿئين شعر ۾ ’سَڌر ۽ اَڌر‘ لفظ ڪم آندا ويا آهن.
سَڌر: (سَ = ساڻ + ڌر = ٽيڪ- آڌار) ڌڻڪو- خوشحال-
راڄ ڀاڳ وارو ۽ اَڌر: (اَ = نه- کان سواءِ + ڌر =
ٽيڪ- آڌار) نڌڻڪو- بي واهه- لاوارث- ويچارو.
ساهه سالن کان سِڪي ٿو، وَر سٻاجها ۽ سَٻوجههَ،
ياد ڪريو يارَ، واهن آب اکين مان اَٻوجهه.
(ڪليات احمد- ڀاڱو ٻيون، 2017: 168)
مٿئين شعر ۾ ’سَٻاجهو، سَٻوجهه ۽ اَٻوجهه‘ لفظ ڪم
آندا ويا آهن. سَٻاجهو: (سَ = ساڻ + ٻاجهه = رحم-
ديا) ٻاجهارو، سَٻوجهه (سَ = ساڻ + ٻوجهه = سمجهه-
عقل- فھم) سمجهه وارو ۽ اَٻوجهه: (اَ = نه- کان
سواءِ + ٻوجهه = سمجهه- عقل) بي سمجهه.
?
’سُ = سٺو- چڱيءَ طرح‘ اڳياڙيءَ سان
ڏينھن سُکيو ڏينھن کان، ڏُکيو نه
ڏينھن ڏيکار تون،
تون نه ڏيندين، ڪير ڏيندو، ڏيھه جو ڏاتار تون.
(ڪليات احمد- ڀاڱو پھريون، 2017: 166)
مٿئين شعر ۾ ’سُکيو ۽ ڏُکيو‘ لفظ ڪم آندا ويا آهن.
سُکيو: (سُ = سٺو- چڱيءَ طرح + کَن - کوٽڻ)
خوشحال- سَکَرُ- سولو (سنديلو: 1980) ۽ ڏُکيو: (ڏُ
= خراب- گهٽ + ) نڌڻڪو- بي واهه- لاوارث- ويچارو.
سؤ شڪر الحمد لله، سال ٿيا سالم سُڪار،
ڏينھڙا ڏولاءِ جا ويا، ڏُور ٿيا ڏيھه تان
ڏُڪار،
مرحبا، آيو محمد، ويا مَري مُلحد مَڪار،
ٿيا شروع نوبت نغارا، اي ڀلا آئين ڀَلي.
(ڪليات احمد- ڀاڱو پھريون، 2017: 127)
مٿئين شعر ۾ ’سُڪار ۽ ڏُڪار‘ لفظ ڪم آندا ويا آهن.
سُڪار: (سُ = سٺو- چڱيءَ طرح + ڪار/ ڪال = ڪم-
وقت) خوشحالي ۽ ڏڪار: (ڏُ = خراب + ڪار/ ڪال = ڪم-
وقت) تنگي- خراب وقت.
سدائين هُيون جي سُھاڳن ڀَريون،
ٿيون ڏينهن هڪ ۾ ڏُهاڳن ڀَريون،
بُکون هاڻ ڀوڳين ڀاڳن ڀَريون،
پريءَ رُوءِ پريشان هڪ منٽ ۾.
(ڪليات احمد- ڀاڱو پھريون، 2017: 499)
مٿئين شعر ۾ ’سُھاڳن ۽ ڏهاڳن‘ لفظ ڪم آندا ويا
آهن. سُھاڳ: (سُ = سٺو- چڱيءَ ريت + ڀاڳ = ڀاڱو-
حصو- نصيب) سٺي قسمت- سٺو ڀاڳ ۽ ڏُهاڳ: (ڏُ = خراب
+ ڀاڳ = ڀاڱو- نصيب) خراب قسمت- ٽٽل ڀاڳ.
مرُون ماڻهن جي مارڻ لئي، کَڙا نت خُون ڪارڻ لئي،
ڪيَس ڇولي ڇپر راهي، سڄڻ ڄاڻي سڃاڻي
اُت.
(ڪليات احمد- ڀاڱو ٻيون، 2017: 126)
سُھيا سُگهڙ سڃاڻان، ڄاڻُو وڏا به
ڄاڻان،
پر وئي پسھه پڃاڻان، ٻولي نه ٻرڪ جهٽ پَٽ.
(ڪليات احمد- ڀاڱو پھريون، 2017: 153)
مٿئين شعر ۾ ’سُڃاڻان- ڄاڻان‘ لفظ ڪم آندا ويا
آهن. سُڃاڻان: (سُ = سٺو- چڱيءَ طرح + جڃا = ڄاڻڻ)
چڱيءَ طرح ڄاڻڻ- پڇاڻڻ. (’سڃاڻڻ‘ ۽ ’ڄاڻڻ‘ ساڳئي
بنياد جا لفظ آهن)
?
’ڪُ = خراب‘ اڳياڙيءَ سان
منجهه دين نه ذرو زور، جان کُلِي واٽ
ڪُواٽ کان،
پوءِ جو ڦري ڦيريال کان، مالڪ مڃي سو مور،
ته جنھن جو ڇڄڻ نه ڇيهه سين، سا پڪڙيائين ڏور،
سائين سڀ ڪنھن طور، سڻندڙ ۽ سڄاڻ گهڻو.
(نور القرآن- منظوم ترجمو، مولوي احمد ملاح)
مٿي ڄاڻايل سورة البقره: آية 256 جي منظوم ترجمي ۾
لفظ ’واٽ- ڪُواٽ‘ ۾ ڪُواٽ لفظ مرتب آهي. ڪُواٽ: (ڪ
= خراب + واٽ = سڌو رستو- هدايت) خراب رستو- ونگي
واٽ- گمراهي.
?
’نه/ نر/ نس = نه- حرف نفي‘ اڳياڙيءَ سان
نه نيڪار جِي نوڪري ڪار ۾،
ڀَلن ساڻ ڀيڙو ته ڀاڙو لذيذ.
(ڪليات احمد- ڀاڱو ٻيون، 2017: 243)
مٿئين شعر ۾ ’نيڪار ۽ ڪار‘ لفظ ڪم آندا ويا آهن.
نيڪار: (نر = نه + ڪار / ڪال= ڪم- وقت) بيڪار-
نڪمو.‘ ’نيڪار‘ لفظ مرتب آهي، ’ڪار‘ سان گڏ هجڻ
سبب ان کي تجنيس مرتب ۾ ليکيو ويندو.
?
’وِ = پري- جدا‘ اڳياڙيءَ سان
تون وِسارين مَر وِسارين، آئون وساريان
ڪنھن طرح،
تون نه سارين وَر نه سارين، آئون نه ساريان
ڪنھن طرح.
(ڪليات احمد- ڀاڱو ٻيون، 2017: 207)
مٿئين شعر ۾ ’وسارين ۽ سارين‘ لفظن جو استعمال
’تجنيس مرتب‘ ڪوٺبو. وسارڻ (وِ =
پري- جدا-گهٽ + سارڻ = ياد ڪرڻ) ڀلائڻ- دل تان
لاهڻ- ياد نه ڪرڻ.
’تجنيس مرتب‘ جي حوالي سان مولوي صاحب جي شاعريءَ
۾ ڪافي مثال هوندا، ڇاڪاڻ ته صاحب موصوف تجنيس
حرفي ۽ هم قافيا لفظن استعمال ڪرڻ جو وڏو شائق
هيو. ساڳين اڳياڙين سبب، هيءَ تجنيس به’هم قافين‘
جي ويجهو سمجهڻ گهرجي.
×
فارسي- عربي مرتب لفظ
?
’بِ = سان- حرف جر‘ اڳياڙيءَ سان
احد کان ڪُل، به ’احمدَ‘، رُل، گهَڙي ٻيا گل، نه
بلبلِ ڀُل،
ڪرم سان ڪُل، بچان بلڪل، بچان بلڪل
اَهاهاها.
(ڪليات احمد- ڀاڱو ٻيون، 2017: 82)
مٿئين شعر ۾ ’ڪُل ۽ بلڪُل‘ لفظن جو استعمال ’تجنيس
مرتب‘ ڪوٺبو. بلڪل/ بِالڪُل (بِ=
سان- حرف جر + ڪُل = سمورو- سراسر) بنهه سراسر.
?
’با = سان‘ اڳياڙيءَ سان
دشمن سان دوستي، پَر دوست دشمن اڄ لڳي،
با وفا
سان بي وفائي، بي وفا بلڪل پسند.
(ڪليات احمد- ڀاڱو ٻيون، 2017: 217)
مٿئين شعر ۾ ’با وفا ۽ بي وفا‘ لفظن جو استعمال
’تجنيس مرتب‘ سڏبي. با وفا (با = سان + وفا =
نڀاءُ ڪرڻ- پورو ڪرڻ) ۽ بي وفا (بي = سواءِ + وفا
= نڀاءُ).
?
’بَر = تي‘ اڳياڙيءَ سان
واههَ، ماڻا ماڻڪين جا، مانَ ماڻڪ ماڻيا،
برقراريءَ
سان بدلجي، بي قراري پوش پوش.
(ڪليات احمد- ڀاڱو ٻيون، 2017: 305)
مٿئين شعر ۾ ’برقراري ۽ بي قراري‘ لفظن جو استعمال
’تجنيس مرتب‘ سڏبي. برقراري (بر = تي + قرار =
بيھڪ- قيام- فرحت) قائم- ثابت ۽ بي قراري (بي =
سواءِ + فرحت- سڪون- ڌيرج) سڪون نه هجڻ.
ٿيَس هن علم مان آئون، اگهاڙي سِر ٿيڻ
وارو،
ٿيو مون بخت بالا، يا بلا بَرسر ٿيڻ وارو.
(ڪليات احمد- ڀاڱو پھريون، 2017: 359)
مٿئين شعر ۾ ’سر ۽ برسر‘ لفظن جو استعمال ’تجنيس
مرتب‘ سڏبي. برسَر (بر = تي- مٿان + سَر = مٿو)
مٿي تي.
?
’بي = سواءِ‘ اڳياڙيءَ سان
ڏي مزو مشتاق کي، جيڪي ملي معشوق کان،
آبرُو،
بي آبرو، يا انب، اَنبوري به سوڀ.
(ڪليات احمد- ڀاڱو ٻيون، 2017: 117)
’آبرو ۽ بي آبرو‘ لفظن جو استعمال ’تجنيس مرتب‘ ۾ڳڻبو.
(بي = سواءِ
+ آبرو = عزت).
ناهه مون کي اختياري، آهيان بي اختيار،
مون کي ميڙڻ خواه مارڻ، مِڙ مُيَسر تنھنجي هٿ.
(ڪليات احمد- ڀاڱو ٻيون، 2017: 148)
’اختيار ۽ بي اختيار‘
(بي = سواءِ
+ اختيار = وس- زور- مرضي)، تجنيس مرتب آهي.
ڪوڀ واري قبر پڻ، ڪاري قيامت ڳالهه ڳچ،
سخت دم سڪرات جو، مَھندان ٻَرن ٿا مُور مَچ،
آئون پيادو، پنڌ گهڻو، بي پھچ کي پرورَ
پھچ،
سونُ صافي مون سوديو، ڪُل ڪمايم ڪوڙ ڪَچ،
ڪم نه چانديءَ ساڻ چوکي، لطف مان لاهيان نه آس.
(ڪليات احمد- ڀاڱو پھريون، 2017: 191)
’پھچ‘ ۽ ’بي پھچ‘ جو استعمال ’تجنيس مرتب‘ جو مثال
آهي. بي پھچ
(بي = سواءِ
+ پھچڻ = رسڻ).
حال
ڀايو، حال هن بي حال جو في الحال هيءُ،
دوست ڌاران ڌوڙ ۾ ڌڙ، دل ڪئي دلبند بند.
(ڪليات احمد- ڀاڱو ٻيون، 2017: 216)
’حال ۽ بي حال‘، بي حال (بي = سواءِ
+ حال = هلندڙ وقت- حالت- ڪيفيت) تجنيس مرتب آهي.
لڳي ريت، بي ريت پَر سان پريت،
ڀَلي ڏي نه مون تي بيانات نات.
(ڪليات احمد- ڀاڱو ٻيون، 2017: 118)
’ريت ۽ بي ريت‘،
(بي = سواءِ
+ ريت = دستور- طور طريقو)، تجنيس مرتب آهي.
?
عن = کان (حرف جر)
مُڙين ٿو نه مارڻ کان منھنجا پرين،
بھادر ٿي بيٺين ڪُھڻ تي قريب.
ڏينھان رات ڏيندي مرض سان مَٿا،
اچي پيَم اوڏو اَجل عَنقريب.
(ڪليات احمد- ڀاڱو ٻيون، 2017: 112)
’قريب ۽ عنقريب‘ انهن ٻن قافين جو استعمال ’تجنيس
مرتب‘ سڏبو. عنقريب (عَن = سان (حرف جر) + قريب =
ويجهو) ويجهي سان.
?
’لا = نه- حرف نفي‘ اڳياڙيءَ سان
اڄ قبوليا قوم ڪھڙا ڪم، ڪنھين ڪم جي بجاءِ،
مُلڪ ۾ لامذهبي، مذهب مُسلم جي
بجاءِ.
(ڪليات احمد- ڀاڱو ٻيون، 2017: 509)
مٿئين شعر ۾ ’لامذهبي۽ مذهب‘ لفظن جو استعمال
’تجنيس مرتب‘ سڏبي. لامذهبي (لا = نه- حرف نفي +
مذهب = دين) بي ديني.
?
’نا = نه- حرف نفي‘ اڳياڙيءَ سان
چاڪ
مان ناچاڪ بُت، چاڪون بنان دل چاڪ چاڪ،
لال لڙڪ ساڻ لوئي، بوند بيھي ڪنھن نه ڀَت.
(ڪليات احمد- ڀاڱو ٻيون، 2017: 121)
مٿئين شعر ۾ ’چاڪ ۽ ناچاڪ‘ لفظن جو استعمال ’تجنيس
مرتب‘ ڪوٺبو. ناچاڪ (نا =
نه- حرف نفي + چاڪ = چڱو ڀلو- تندرست)
?
’هم = ساڳيو‘ اڳياڙيءَ سان
دوست هَمدمَ، بيھه دَم دَم، دَم
ڏيان تون پوءِ وڃ،
ڪَر ڪرم، قربان قدمن تان ٿيان تون پوءِ وڃ.
(ڪليات احمد- ڀاڱو ٻيون، 2017: 194)
مٿئين شعر ۾ ’همدم۽ دم‘، همدم (هم = ساڳيو + دم =
ساهه) ساڳيو ساهه، تجنيس مرتب آهي.
·
اختصار/ حاصل مطلب/ نتيجو
?
تجنيس جو اصطلاح تڏهن ڪم آندو ويندو آهي، جڏهن
ڪنھن شعر يا بند ۾ گهٽ ۾ گهٽ ٻه همجنس لفظ ڪم آندا
ويا هجن. ان لحاظ کان چئي سگهجي ٿو ته ’تجنيس‘ جو
لاڳاپو لفظن جي گهاڙيٽي سان آهي.
?
تجنيس مرتب، تجنيس اشتقاق جو هڪ جز آهي. اشتقاق ۾
ٽن قسمن جا لفظ: ’مرڪب لفظ‘، ’مرتب لفظ‘ ۽ ’مشتق
لفظ‘ شامل هوندا آهن.
?
تجنيس مرتب جي لفظن ۾ به ٽن قسمن جي جزن کي جاچيو
ويندو آهي: ’اڳياڙي‘، ’وچياڙي‘ ۽ ’پڇاڙي‘. هتي صرف
’اڳياڙين‘ کي مرڪوز رکيو ويو آهي.
?
’تجنيس مرتب‘ ٻن اهڙن همجنس لفظن لاءِ ڪم آڻبو، جن
مان هڪ ’مفرد‘ ۽ ٻيو ’مرتب‘ لفظ ڪم آندو ويو هجي.
ياد رهي ته ’مرتب‘ مان مراد اهڙو لفظ ڪم آڻڻ آهي،
جنھن جي ٻن جزن ۾ هڪ: آزاد جزو ۽ ٻيو: پروس جزو ڪم
آندو ويو هجي.
?
’تجنيس مرتب‘ جي دائري ۾ مولوي احمد ملاح جي
شاعريءَ جي پرک ڪئي وئي آهي. مولوي ملاح پنھنجي
شاعريءَ ۾ سنڌي ۽ عربي- فارسي اڳياڙين جو ڪافي
استعمال ڪيو آهي. هتي سندس شاعريءَ مان اهڙن شعرن/
بندن جي چونڊ ڪئي وئي آهي، جن ۾ ’مفرد‘ ۽ ’مرتب‘
لفظن جو گڏيل استعمال ٿيل آهي، جيئن:
1.
مُنھن ڏيکاري مِھر سان، ماري وڌُئي مشتاق کي،
تو ڌَرم ۽ دان ڪِيو، پَر آههِ اَڌرم
هر طرح.
2.
لُڙڪ لَڙهه لالڻَ، ڏسي، اوڏو نه ’احمد‘ کي اچين،
ويھه اکين ۾ آب پوندو آٺري، تون آ ٺري.
3.
سَڌر
جو آههِ سڀڪو ۽ اَڌر جو،
نه ڪو غمٽار ۽ غمخوار وارث.
حوالا/ ذريعا:
×
الانا، غلام علي، ڊاڪٽر
(2010) سنڌي ٻوليءَ جو تشريحي گرامر. حيدرآباد:
سنڌي لئنگئيج اٿارٽي.
×
بلوچ، نبي بخش، ڊاڪٽر (1988) جامع سنڌي لغات. جلد: 5. ڄام
شورو: سنڌي ادبي بورڊ.
×
جوکيو، الطاف، ڊاڪٽر
(2021) مولوي احمد ملاح جي شاعريءَ ۾ ’تجنيس
اشتقاق- مشتق‘ جو جائزو. ايڊيٽر: ثمينه ميمڻ،
ٽماهي مھراڻ 71 (4)، 23- 29. ڄام
شورو: سنڌي ادبي بورڊ.
×
جيٽلي، مرليڌر، ڊاڪٽر
(1990) سنڌيءَ ۾ مرڪب لفظ. ايڊيٽر: شيخ نفيس احمد. مھراڻ: ٽماهي
علمي ۽ ادبي رسالو، 39 (4)، 25- 42. ڄام
شورو: سنڌي ادبي بورڊ.
×
رستماڻي ضرار، پروفيسر
(2017) ڪليات احمد (مولوي احمد ملاح) ڀاڱو پھريون
۽ ٻيون. ڪنڊيارو: روشني پبليڪيشن.
×
سنديلو، عبدالڪريم، ڊاڪٽر
[1955] 1980. تحقيق لغات سنڌي- حيدرآباد: سنڌي
ادبي بورڊ. |
