سيڪشن: رسالا

ڪتاب: مهراڻ 02/ 2022ع

باب:

صفحو:2

ممتاز بخاري

سکر

 

ميٽافڪشن Metafiction ڇا آهي؟

 

اڄوڪي دور جي ادب ۾ ميٽافڪشن هڪ اهڙو اسلوبي بيان آهي، جنهن سان ادب پنهنجي اوائلي سڃاڻپ سان هاڻوڪي فن ۾ جڙي ويو آهي. ادب، آرٽ ۽ ٻين مضمونن ۾ عام طور ۽ تنقيدي نگاهه سان ميٽا جي حوالي سان ميٽافزڪس، ميٽافزيڪل، ميٽافر وغيره جهڙن اصطلاحن جو ذڪر تمام گهڻو ڪيو ويندو آهي. ان ڪري ميٽافڪشن تي اچڻ کان اڳ ميٽا جي حوالي سان ڪجهه اصطلاحن کي سمجهڻ ضروري آهي. جيتوڻيڪ انهن مان ڪن جو واسطو فلسفي يا سائنس جي علمن سان آهي، پر جڏهن گڏيل مواد جي ڳالهه ايندي ته انهن کي سمجهڻ ضروري آهي ۽ ٻيو ته ادب جو واسطو سمورن علمن سان پئي ٿو، ان ڪري انهن جو هڪ ٻئي سان سڌو يا اڻ سڌو واسطو جڙيل رهي ٿو.

ميٽا Meta

ميٽا جو مطلب اهو آهي ته مواد پنهنجو پاڻ بابت ڪا ڳالهه ڪري يا بيان ڪري ان کي ميٽا چئبو آهي. آڪسفورڊ ڊڪشنريءَ ۾ ميٽا جي معنيٰ ’پاڻ يا پنهنجي صنف بيان ڪرڻ‘ آهي. هونئن ميٽا يوناني ٻوليءَ جو لفظ آهي جنهن جي معنيٰ ’کانپوءِ يا وس کان ٻاهر‘ آهي. هڪڙو مثال هي آهي ته:  ’انگن بابت انگ‘ اهو ميٽا اظهار آهي. ان کي ڊيٽا ميٽا چئبو يعني ڊيٽا بابت ڊيٽا. ميٽا جو مطلب اهو به آهي ته ڪنهن به شئي يا ڳالهه کانپوءِ ڇا.

ميٽا فزڪس/ ميٽافزيڪل Metaphysics/ Metaphysical

هونئن ته فزڪس سائنس جي هڪ اهم شاخ آهي ۽ اهو رفتار، ڇڪ، بجلي، آوازن، لهرن، مشينن، ايٽمن جي بناوٽ وغيره جو علم آهي. جيئن مٿي پاڻ ميٽا جو هڪ مطلب ’کانپوءِ‘ ڏنو آهي. انسائيڪلوپيڊيا برٽينيڪا موجب ميٽا فزڪس جو مطلب ’فزڪس کانپوءِ‘ آهي. ميٽا فزڪس جي تعريف گهڻي ڀاڱي هن طرح آهي: ’هيءَ فلاسافي جي هڪ شاخ آهي جيڪا پهرين سبب ۽ حقيقت جي نوعيت کي اپٽاريندي آهي.‘ ڪجهه لغتن ۾ ان جو هڪ ٻيو مطلب، ’دماغ/ ذهن ۽ معامري، مادي ۽ خاصيت، امڪان ۽ حقيقت ۾ تعلق جاچڻ‘ آهي.

ميٽا فزيڪل فلاسافيڪل خيال آهي. گهڻي ڀاڱي شاعراڻي ادب ۾ هوندو آهي، اهو عقلي به هوندو آهي ته ’هجڻ‘ کان اڳتي وارين شين تي به خيال آرائي ڪندو آهي. خدا جي هجڻ بابت سوال اٿارڻ واري فلسفياڻي فڪر اپٽارڻ به ميٽافزيڪل ۾ اچي ٿو.

ميٽافر Metaphor

ڪنهن به صنعت Figure of Speech ۾ ڪنهن لاءِ ڪا ٻي سڌي مشابهت ڏيڻ ميٽافر آهي. جي ڪنهن کي چالاڪ ڏيکارڻو آهي ته ان لاءِ سڌو چئجي ته هُو ڪانءُ آهي اهو ميٽافر آهي جي چئجي ته هُو ڪانءُ وانگر سياڻو آهي ته اها تشبيهه سڏبي. ٻيو مثال هُو شينهن آهي. چئبو ته هو شينهن وانگر طاقتور آهي ته اها تشبيهه چئبي. ميٽافر وانگر ادب ۾ استعارو ۽ مبالغو به هوندو آهي جن کي پرسونيفڪيشن Personification هائپربول Hyperbole چئبو آهي انهن کان ميٽافر Metaphor ڪيئن ادب ۾ مختلف ٿي سگهي ٿو.

ميٽانويا Metaneo

ڪا ڳالهه ڪندي اوچتو بيان بدلائڻ کي ميٽانويا چئبو آهي. جيئن، ”مان توکي قتل ڪندس.“ جي جاءِ تي بيان مٽائي چيو وڃي. ”توکي سزا ملندي.“ ان کي آڪسفورڊ ادبي ڊڪشنري ۾ A beyond language چيو ويو آهي.

ميٽافڪشن Metafiction

ميٽافڪشن Metafiction اصطلاح ڪو گهڻو پراڻو ناهي. ويهين صديءَ ستر واري ڏهاڪي ۾ استعمال ٿيڻ شروع ٿيو ۽ ايڪويهين صديءَ جي ادبي ڌارائن ۾ اهو افسانوي ادب جي نثري فارم توڙي اسلوب ۾ اهم حيثيت ڪري ويو آهي. ڇو ته هي هڪ شعوري طور بيان ٿيندڙ افسانوي ادب آهي، جنهن ۾ بيان ڪندڙ يا وري ڪردار کي خبر هوندي ته اهي به ان بيان ٿيندڙ نثر جو حصو آهن ۽ هو ان ڳالهه کي مڃيندو آهي ته هي بيان افسانوي ڪهاڻي ئي آهي ۽ هو ڪڏهن ٻاهرين ۽ اٽل حقيقت جي دعوا ڪندي نظر ناهي ايندو. ليکڪ john Wolfgang Roberts پنهنجي مقالي Metafiction: An Introduction on Dramatizing the Boundaries of Social Discourse ۾ لکي ٿو: ”لفظ ميٽا فڪشن وليم ايس گاس William S Gass 1978ع ۾ پنهنجي هڪ مقالي Philosophy and the form of Fiction ۾ ڪتب آندو.“ سندس خيال آهي ته ان بعد ڪيترن ئي ٿيورسٽ اهو اصطلاح استعمال ڪيو آهي. هن وقت جديديت کانپوءِ واري افسانوي ادب جي بيان جي فارم ۾ اهم حيثيت اختيار ڪري ويو آهي ۽ ڪو امڪان ناهي ته هي اڳتي هلي هڪ ڌارا يا لاڙو به بڻجي وڃي. وليم ايس گاس هجي يا پيٽريشياوا توڙي ادب جا مختلف انسائيڪلوپيڊيا هجن انهن موجب ميٽافڪشن جيفري چاسر جي چوڏهين صديءَ جي ڪم The Canterbury Tales، سترهين صديءَ جي منڍ ۾ لکيل سروانتيس Miguel de Cervantes جي ناول Don Quixote ”ڊان ڪيهوٽي“، لارنس اسٽرين Laurence Strene جي ارڙهين صديءَ جي ڪم The Life and opinion of Trastam Shaandy. Gentelman ۾ به ملي ٿو. ويهين ۽ ايڪويهين صديءَ ۾ به جان بارٿ جي 1960ع کانپوءِ آيل ڪهاڻين جي مجموعي Lost in the Fun House، مارڪ زيڊ ڊينيلو سڪ Mark Z. Danielewsk جي ناول House of leaves ۾ به ملي ٿو. عربي ٻوليءَ جي ناول نگار يوسف المحيميد جو ناول ”لغط موتي‘ جيڪو انگريزي ۾ The Dead’S Gossip جي نالي سان ڇپيو آهي، اهو ميٽافڪشن فارم جو ڀرپور ناول آهي. ميٽا فڪشن جي ٿيوري تي ڪم ڪندڙ وليم ايس گاس جي ناول Willie Master’s Lonesome Wife۾ به ميٽافڪشن آهي. جيڪڏهن سنڌي ادب جي ڳالهه ڪبي ته سنڌي ٻوليءَ جو افسانوي ادب به ڳالهه ڪرڻ واري طرز يا وري آکاڻي جي بنياد تي بيٺل آهي. ان ڪري سنڌي ٻوليءَ جي پهرين طبعزاد ناول ’دلوراءِ‘ (ليکڪ مرزا قليچ بيگ) ۽ اڻسڌي طرح آندل ميٽافڪشن ملندو ته ’جهان آرا‘ (عبدالرزاق عبدالسلام) ۾ به اڻسڌي طرح استعمال ٿيل ملندو. علي بابا جي ناول ’موهن جو دڙو‘ ۾ سڌي ريت ملندو. سنڌي ٻولي جي سنڌ ۽ هند ۾ لکيل افسانوي ادب ۾ سڌي طرح توڙي اڻسڌي طرح ميٽا فڪشن موجود هوندو آهي.

ميٽافڪشن اهڙو افسانوي ادب آهي جيڪو پنهنجي افسانويت کي پاڻ ئي اظهاري ٿو. بيان جو جيڪو شعوري اسلوبي طريقو استعمال ٿيندو آهي ان جي بيان ڪندڙ کي بيان وسيلي ئي خبر پوندي آهي ته اهو ناول يا ڪهاڻي جو حصو آهي ۽ اهو بيان، جيڪو ڪهڙي به افسانوي صنف ۾ هجي، افسانوي آهي. ۽ جيڪڏهن بيان ڪندڙ ڪردار پاڻ ڪردار آهي ته ميٽافڪشن واري ادب ۾ هُو شعوري طور ان ڳالهه کان آگاهه هوندو آهي ته هُو ان جو حصو آهي. ميٽافڪشن فارم ادب ۾ ناول سان گڏ ڪهاڻي، ڊرامي ۾ به آهي ته فلم يا مووي جي اسڪرپٽ ۾ شامل هوندو آهي. جڏهن ته ڪجهه شاعريءَ ۾ به ميٽافڪشن نظر اچي ٿو، جنهن کي عام طور ته جديديت کانپوءِ واري ادبي رويي جو هڪ عنصر سمجهيو ويندو آهي. جيڪڏهن وڌيڪ سمجهڻ لاءِ ڳالهه سولي ڪجي ته افسانوي ادب جي ڪنهن به صنف ۾ بيان ڪندڙ به قبول ڪري ۽ يا وري اها صنف به پنهنجي افسانويت قبول ڪري ته ان کي ميٽافڪشن ادب چئبو. ان سلسلي ۾ پيٽريشاوا Particle waugh جي 1984ع ۾ ڇپيل ڪتاب Metafiction The Theory and Practice of self- Conscious fiction جي 2001ع واري اي لئبري ايڊيشن موجب:

“Metafictional novels tend to be constructed on the Principle of a Fundamental and Sustained opposition: the Construction of a Fictional illusion (as in traditional realism) and the laying bare of that illusion. In other words, the lowest common denominator of metafiction is simultaneously to create a fiction and to make a statement about the creation of that fiction.”

”ميٽافڪشنل ناولن جي اڏاوت هڪ بنيادي ۽ پختي مخالف تي رکي ويندي آهي: ڪنهن خيالي وهم جي اڏاوت (جيئن روايتي حقيقت نگاري) ۽ ان وهم کي ظاهر ڪرڻ آهي. ٻين لفظن ۾، ميٽافڪشن جو مطلب اهو آهي ته هڪ ئي وقت افسانوي ادب تخليق ڪرڻ ۽ ان افسانوي ادب جي تخليقيت جي باري ۾ ڪجهه بيان به ڪرڻ.“

عام طور پاڻ وٽ عرب دنيا سان لاڳاپيل جادوئي آکاڻين جو ڪتاب ’الف ليليٰ‘ يا وري  ’هزار داستان‘ جي نالي سان مشهور آهي. اهي داستان صدين کان ٻڌائڻ واري رستي وسيلي اڻ کٽ سفر تي رهيا آهن. جنهن حصي ۾ پهتا آهن اتان جو رنگ به انهن ۾ رلجي ويو آهي. سنڌ ۾ به ان جا نج اهڙا ڪجهه داستان به رهيا آهن. اڄ جي ادبي دنيا ۾ هر ڪوئي ان ڳالهه کي مڃڻ لڳو آهي ته انهن داستانن جي بيان واري فارم يا اڻت ۽ ٽيڪنڪ هرطرح جي افسانوي ادب کي متاثر ڪيو آهي خاص طور تي ان جي فارم ۽ ٽيڪنڪ کان سواءِ جادوئي حقيقت نگاري، سماجي حقيت نگاري ۾ لکيل ادب جي بيان Narration گهرو اثر ورتو آهي. ٻي وڏي ڳالهه ته ميٽافڪشن وارو فارم يا ٽيڪنڪ به انهن داستانن/ آکاڻين ۾ موجود آهي جيڪا ويهين ۽ ايڪويهين صدين جي افسانوي ادب جي تجربي ۾ تمام گهڻو رهي آهي. هن اسلوبي فارم سان افسانويت ۽ حقيقي بيان جڙي ويندا آهن. جيئن مٿي ذڪر ڪيو ويو ته ميٽافڪشن سڌي ۽ اڻسڌي طرح موجود آهي. جيڪڏهن سڌي طرح جي ميٽا فڪشن جي بيان جو مثال ڏبو ته اهو ڪنهن ناول، ڪهاڻي يا افسانوي ادب جي ڪهڙي به صنف ۾ هوندو هن طرح جو هوندو آهي:

”هي ڪهاڻي جيڪا توهان پڙهي رهيا آهيو، ان واقعي جو تعلق ان وقت سان آهي جڏهن 2010ع واري ٻوڏ هاڃا ڪندي ٿي وئي.“

يا

”مون جڏهن هي آفيس جوائن ڪئي هئي ۽ هوءَ مون وٽ هڪ سائل طور آئي هئي، توهان جي سامهون آيل هي ڪهاڻي ان ڏينهن کان شروع ٿي هئي.“

جيڪڏهن پاڻ اڻسڌي طرح واري ميٽافڪشن جي قسم جو مثال ڏينداسين ته اهو اسان کي مرزا قليچ بيگ جي 1888ع ۾ ڇپيل سنڌي ٻوليءَ جي پهرين ناول ’دلوراءِ‘ جي ڇهين باب ۾ هن ريت ملي ٿو:

”هاڻي وزير جي پٽ جهان بيگ جو احوال ڏجي. جڏهن هن کي ٻڌڻ ۾ آيو ته دلوراءِ تصويرون گهرايون آهن، سڀ کان تڪڙو ٿي، پنهنجي تصوير ڪڍائي، ماءُ کي ڏنائين.“

ناول جي هن بيانيئي جو پهريون حصو، ”هاڻي وزير جي پٽ جهان بيگ جو احوال ڏجي....“ اڻسڌي طرح سان ميٽافڪشن آهي جنهن ۾ شعوري طور بيان اڻسڌي طرح موجود آهي.

ايئن ئي ٻيو مثال سنڌي نصاب ۾ رکيل عبدالرزاق عبدالسلام جي ناول ’جهان آرا‘ مان ڏجي ٿو جيڪو پڻ اڻسڌي طرح ميٽافڪشن آهي ۽ ناول جي بلڪل آخري پيرا آهي:

”واه جهان خان تنهنجي همت! جهان آرا به عدم آباد کي آباد ڪيو ويٺي آهي، ۽ هن کي به تنهنجي پرواهه نه آهي: نه تنهنجي جدائيءَ ڪري جلي ٿي ۽ نه تنهنجي بي خياليءَ تي ڪو خيال اٿس. هوءَ نه هاڻي ٻڌي ٿي ۽ نه روئي ٿي: جي سندس تربت تي وڃي سڏ ڪبو ته ڪو به جواب ڪونه ملندو؛ تنهنڪري اي زبان تون خاموش رهه، ۽ اي قلم هاڻي اڳتي هلڻ بس ڪر! وڌيڪ رڙڻ گناهه آهي.“

ميٽا فڪشن جو تجربو ايڇ جي ويلس کان نجيب محفوظ ۽ مارڪيز ويندي حوزي ساراماگو تائين ڪيو ويو ۽ سنڌيءَ ۾ ذڪر ڪيل مثالن کانسواءِ رسول ميمڻ جي ناول ’قالو بلا‘ ۾ افسانوي انداز ۾ بيان وسيلي تاريخ ۽ گذري ويل وقت ۾ پهچي ان جو حصو بڻيل آکاڻين ۾ سندس ڪردار ميٽافڪشن جي سڌي ۽ اڻسڌي طرح اظهارين ٿا. مشتاق شوري، ماڻڪ ۽ رسول ميمڻ جي ڪهاڻين جي بيان ۾ ڪٿي ڪٿي اڻسڌي بيان وارو ميٽافڪشن ملي ٿو.

فارم ۾ ٻيو ميٽافڪشن جو تجربو ظفر جوڻيجي جي ناول ’اُجهاميو ٻران‘ ۾ نظر اچي ٿو جنهن ۾ هر ڪردار جي ڪهاڻي پوري بيان ٿي وڃي ٿي ۽ انهن ڪهاڻين جي بيان جو ذريعو ۽ ڪردار پنهنجي ڪهاڻيءَ سان اڳتي وڌندا رهن ٿا. ان دوران ناول جي اڻت ۽ ناول جي بيان کي به ناول جي مواد ۾ بيان ڪيو ويو آهي، جيئن باب 03 ۾ آهي:

”آئون توڏانهن مواد موڪلي وساري چڪو هئس. پر تو به ته ڪا موٽ نه ڏني. گذريل هفتي تنهنجي چٺيءَ سميت ٽائيپ ٿيل ٿهو به مليو آهي. تو مون کي واعدو ياد ڏياريو آهي ته مون هام هئين ته آئون ناول ۾ بيان ٿيل واقعياتي دُرستگيون ڪندس.“

ساڳي ناول جي ساڳي 03 باب ۾ آهي ته: ”هاڻي اچون ٿا تنهنجي مواد تي. تو نوجوانن جي سوچڻ جي انداز کي چڱي نموني نڀايو آهي. باقي ڪردارن جي چونڊ، بيهڪ ۽ ناول جي مواد ۾ سندن حصي پتيءَ بابت توکي سنگيتا ٻڌائيندي.“

’اجهاميون ٻران‘ پنهنجي اسلوب ۽ بيان ۾ ناول جي لکجڻ جي ڪهاڻي به بيان ڪري ٿو ته ان سان گڏ ان ۾ آيل ڪردارن جون الڳ الڳ ڪهاڻيون بيان ڪري ٿو ۽ اهي ناول جي بيان جي اڻت سان ڳنڍجي ان جو حصو بڻجن ٿيون. ايئن هن ناول ۾ سڌي ۽ اڻسڌي طرح به ميٽافڪشن ملي ٿو، خاص ڪري ڪردار ميٽافڪشن فارم بڻائين ٿا.

سنڌي ادب ۾ ميٽافڪشن جو هڪ تُز ۽ سڌو سنئون مثال علي بابا جي ناول ’موهن جو دڙو‘ مان هن ريت آهي. هي ناول هن بيان سان شروع ٿئي ٿو:

”اڄ کان گهڻو اڳي، هزارها ورهيه اڳي، جڏهن هن ڌرتيءَ تي ديوتائن جو راڄ هو. جڏهن سج، چنڊ، باهه، پاڻي نانگن، ٻوٽن ۽ بتن کي پوڄيو ويندو هو، جڏهن هي دنيا هڪ ويران جهنگ هئي، جڏهن انسان جانور هو اهو دنيا جو عجيب دور هو، انهيءَ دور ۾ روشني ئي روشني هئي، انهيءَ دور ۾ اوندهه ئي اوندهه هئي، انهيءَ دور ۾ ٽهڪ ئي ٽهڪ هئا، انهيءَ دور ۾ روڄ ئي روڄ هو، انهيءَ دور ۾ اڻڳڻت خدا هئا، انهيءَ دور ۾ ڪو خدا نه هو.... هيءَ انهيءَ دور جي ڪهاڻي آهي.

هيءَ ڪهاڻي هڪ پيچري کان شروع ٿئي ٿي. هي پيچرو پنجن ندين واري ڏيهه جي هڪ زمين دوز شهر ’هري پايا‘ مان جاري ٿئي ٿو ۽ اڄ کان اٽڪل پنج هزار ورهيه اڳ جي زمين دوز شهر، موهن جي دڙي جي کنڊرن ۾ ختم ٿئي ٿو. هي پيچرا به اسان جي زندگيءَ ۾ وڏي اهميت رکن ٿا. دنيا هڪ وڏي ڪتاب جيان آهي، ۽ هي پيچرا ان تي اکرن جيان جڙيل آهن، جن ۾ ابتدا کان اڄ تائين بيشمار قومن جون ڪهاڻيون دٻالٽ ٿيل آهن. عجيب عجيب، پراسرار، هيبتناڪ ڪهاڻيون، جن کي ٻڌڻ سان بُت جا وار ڪانڊارجي وڃن. هي پيچرو به اسان کي هڪ اهڙي ئي ڀيانڪ ۽ پراسرار ڪهاڻي ٻڌائي ٿو.

تکي هوا لڳي لڳي، پيچري جي ذهن تان ڪن ورهن جي ڌنڌ ۽ ڌوڙ اڏائي، هن جي ذهن ۾ دٻيل ڪيترن پراڻن پيرن جا نشان پڌرا ڪري رهي آهي.“

سنڌي ادب ۾ اها ٽيڪنڪ ان جي شروعاتي لوڪ ادب جي آکاڻي ۽ داستان واري افسانوي ادب کان ئي موجود رهي آهي. علي بابا جي ان شروعاتي حصي کي ڏسبو ته اهو افسانويت ۽ حقيقت جي وچ ۾ تعلق پيدا ڪري ٿو ۽ جيڪو شعوري طور ئي ڪيل هوندو آهي.

ميٽافڪشن جو فارم ڏينهون ڏينهن پڙهندڙ جي ذوق وٽان به ٿيندو پيو وڃي جو ان جو بنياد افسانوي ادب جي داستان جي اوائلي انداز واري بنياد تي ئي رکيل آهي. ان تي تجربو جان بارٿ Lost in the Funhouse جي ڪهاڻين کان وٺي کان وٺي بورخيس به ڪندي نظر اچي ٿو. هتي پرڏيهي ادب مان خورخي لوئي بورخيس جي هڪ ننڍڙي ڪهاڻي جو ڪجهه حصو ڏيون ٿا جيڪا ميٽافڪشن جو هڪ بهترين نمونو آهي. خورخي لوئي بورخيس Jorge Luis Borges جي ’مسئلو‘ A Problem جي عنوان سان اها ڪهاڻي نقاد ۽ ڪهاڻيڪار اظهر نوناري ترجمو ڪئي جيڪا ”روزاني پنهنجي اخبار“ جي هفتيوار ميگزين ”پنهنجو ميگزين“ ۾ 10 نومبر 2019ع تي ڇپي هئي:

”اچو ته فرض ڪيون ته هڪ پني جي ٽڪري تي جيڪو عربي متن موجود آهي اهو ٽوليڊو مان مليو هو ۽ تاريخي رسم الخط پڙهندڙ اهو واضح ڪن ٿا ته اهو متن ان ساڳي سائيڊ همٽ بيننگيلي لکيو جنهن کان سروانتيز ڊان ڪيهوٽي ورتو هو. ان ۾ اسين پڙهون ٿا ته هيرو (جيڪو، هر ڪوئي ڄاڻي ٿو، ته اسپين جي رستن تي تلوار ۽ نيزي سان رلي ٿو ۽ ڪنهن به سبب لاءِ ڪنهن کي به چيلينج ڪري ٿو) کي ڪافي لڙاين کان پوءِ اها ڄاڻ پوي ٿي ته هن ڪنهن ماڻهو کي ماريو آهي. ان درجي تي اچي ٽڪڙا ٽٽن ٿا؛ هاڻي مسئلو گمان يا فرض ڪرڻ جو آهي ته ڊان ڪيهوٽي ڪهڙو تاثر ڏي ٿو.

جيستائين مان سمجهان ٿو ته ٽي امڪان موجود آهن. پهريون ناڪاري آهي. ڪا خاص شئي نٿي ٿي، ڇاڪاڻ ته ڊان ڪيهوٽي جي فريبي دنيا ۾ موت جادو کان وڌيڪ نرالو ناهي ۽ ان جو ڪو سبب به نه آهي ته هڪ اهڙو ماڻهو جيڪو جنگ ڪري ٿو يا اهو سوچي ٿو هُو جنگ ڪري ٿو، ڏندڪٿائي جانورن ۽ جادوگرن سان ان کي رڳو هڪ ماڻهو جو قتل پريشان ڪندو.“

بورخيس جي اها ڪهاڻي پينگوئين بوڪس Penguin Books پاران 1999ع واري ايڊيشن ۾ شامل آهي، جنهن ۾ سندس ڪجهه ڪهاڻين جا مجموعا گڏ ڇپيا ويا آهن. سندس انهن ڪهاڻين ۾ ميٽافڪشن ۽ جادو ئي حقيقت نگاري وارو اسلوبي فارم آهي. اهي ڪهاڻيون Andrew Hurley انگريزي ۾ ترجمو ڪيون آهن ۽ ڪتاب جو نالو Jorge Louis Borges Collected Fiction آهي. ان ڪهاڻي A Problem جو انگريزي ترجمي وارو متن به هتي ڏجي ٿو:

“let us imagine that a piece of paper with a text in Arabic on it is discovered in Toledo, and that Paleographers declare the text to have been written by that same cide Hamete Benengeli from whom Cervantes derived don Quixote. In it, we read that the hero (who, as everyone knows, wandered the roads of spain armed with a lance and sword, challenging anyone for any reason) discovers, after one of his many combats, that he has killed a man. At that point the fragment breaks off, the problem is to guess, or hypothesize, how don Quixote reacts.

So far as I can see, there are three possibilities. The first is a negative one: nothing in particular happens, because in the hallucinatory world of don Quixote, death is no more uncommon than magic, and there is no reason that killing a mere man should disturb one who does battle, or thinks he does battle, with fabled beasts and sorcerers.

ايڪويهين صديءَ جي افسانوي ادب مان جيڪڏهن مثال کڻجي ته اهو ادب جو نوبل پرائيز ماڻيندڙ حوزي ساراماگو Jose Saramago جي ناول The Gospel According to jesus Christ مان کڻي سگهجي ٿو، جنهن ۾ ڪيئي سٽون آهن، ننڍڙو مثال هن ريت آهي:

“The most incredible part of our story, however, is yet to come, after the slave Salome accompanies jesus to the cave and leaves him there at his request, Leave me alone between these dark walls, that I may hear my first cry in the deep silence, if echoes can last that long.”

”اڃان، اسان جي ڪهاڻي جو يقين نه ڪرڻ جهڙو حصو اڳتي اچڻو آهي، غلام سيلوم حضرت عيسي سان هن غار ۾ ايندو ۽ هُو سندس ئي هن گذارش تي کيس اتي ڇڏي ويندو ته، مون کي هنن اونداهي ديوارن اندر ڇڏي وڃو، جيئن مان هن گهري خاموشيءَ ۾ پنهنجي پهرين رڙ ٻڌي سگهان، جيئن ان جو پڙاڏو گهڻو وقت گونجندو رهي.“

ناول ۽ ڪهاڻين جي ڪجهه ٽرايولاجين کي به ميٽافڪشن جي فارم ۾ لکيو ويو آهي. جڏهن ته دنيا جي مختلف ٻولين ۾ ڪيترائي طرز جا ناول ۽ ناويلا به ميٽافڪشن ۾ آهن. سنڌيءَ ۾ اهڙو مثال لعل پشپ جو سوانحي ناول ’لعل پشپ‘ ۽ وينا شرنگي جي مونولاگ اسٽائيل ۾ لکيل ناول ’منهنجا معصوم سڄڻ‘ ۾ نظر اچي ٿو، پر اهڙن ناولن ۾ اڪثر ميٽافڪشن جو اڻسڌي طرح وارو قسم استعمال ٿئي ٿو. اسلوبيت ۾ مزاح ۽ طنز توڙي چٿر واري انداز سان به افسانوي ادب ۾ ميٽافڪشن وارو فارم قائم ڪيو ويو آهي. ان حوالي سان نقاد ’ڊان ڪيهوٽي‘ جو مثال به ڏيندا آهن. ان ڪري ئي هن فارم ۽ اسلوبيت کي ’جديديت کانپوءِ‘ واري افسانوي ادب ۾ اهميت ڏني ويندي آهي. ڏٺو وڃي ته ميٽافڪشن هڪ اهڙو اسلوب (Style) ۽ فارم بڻجي ٿو، جنهن سان پڙهندڙ، ليکڪ ۽ مواد جو هڪ ٻئي سان تعلق قائم ٿي ويندو آهي، جهڙوڪر اُهي مواد جي سمجهاڻي کي سمجهي ان سان گڏجي ويندا آهن.

فلم يا مووي ۾ به ڪو ڪردار هلندي فلم جي وچ ۾ اچي افسانويت ۾ حقيقت بيان ڪرڻ شروع ڪندو آهي، جيئن اويس حسين ۽ ايم. ايف. حسين جي لکيل هندستاني فلم ’مينا ڪشي‘ ۾ نواب جو ڪردار ادا ڪندڙ اداڪار رگهووير وقفي وقفي سان ظاهر ٿئي ٿو ۽ هو ڪردارن، ڪهاڻي ۽ شهرن بابت آگاهي ڏئي مووي جي ڪهاڻيءَ جي افسانويت ۾ حقيقت آڻي ٿو. اهڙي طرح رڪ جافا، امانڊا سلور ۽ ڊيرڪ ڪوئلي جي لکيل اسڪرين پلي واري مشهور انگريزي سائنس فڪشن فلم ”جراسڪ ورلڊ“ Jurassic World کي به ميٽا فڪشن فلم چيو ويندو آهي. هڪ ٻيو بهترين مثال جيڪو وان ڊورمائيل Jeco Van Dormael جي لکيل ۽ هدايتون ڏنل انگريزي ۽ يورپ جي ٻين ٻولين ۾ رليز ٿيل فلم ’نو باڊي‘ No Body آهي. اهڙي قسم جا ڪيترائي ٽي وي ۽ اسٽيج، ويب وڊيوز ۽ اينيميٽيڊ فلمون، دنيا جي سوين ٻولين ۾ ٺهيون آهن، انهن مان ڪيتريون ئي سچين ڪهاڻين يا واقعن يا مختلف شعبن سان تعلق رکندڙ شخصيتن جي جيون ڪٿائن جي بنياد تي آهن.

 

حوالا سنڌي:

1.       بيگ، مرزا قليچ، ’دلوراءِ‘ (ناول)، سنڌي ادبي بورڊ ڄام شورو سنڌ، 1964ع وارو ايڊيشن.

2.      عبدالرزاق عبدالسلام، ’جهان آرا‘ (ناول)، سنڌي ادبي بورڊ ڄام شورو سنڌ، 2007ع وارو ايڊيشن.

3.      علي بابا، ’موهن جو دڙو‘ (ناول)، سنڌ آر ڪائيوز گورنمنٽ آف سنڌ، 2017ع، ص: 17.

4.      رسول ميمڻ، ’قالو بلا‘ (ناول)، پوپٽ پبليڪيشن. خيرپور ميرس، 2012ع.

5.      ظفر جوڻيجو، ’اجهاميو ٻران‘، ڪويتا پبليڪيشن، 2015ع، ص، 61.

6.      اظهر نوناري، هفتيوار ’پنهنجو ميگزين‘ 10 نومبر 2019ع، ص: 10.

7.      موويز:

1.       مينا ڪشي، ’انڊين هندي مووي‘، رليز سال 2 اپريل 2004ع

Movies References:

1.              Jurassic World, USA English Movie, Released 29 May 2015

2.            No Body, English movie Released on 12 September 2009.

References:

1.              Encyclopedia Britannica (Online)

2.             Oxford Literary Dictionary (Online)

3.             John Wolfgang Roberts, Metafiction: an introduction on Dramatizing the boundaries of Social discourse (Online research Paper)

4.             Patricia Waugh, Metafiction: The Theory and Practice of Self- Conscious Fiction, Taylor $ Francis e- Library, 2001 (First Published in 1984)

5.             Borges, Jorge Louis, Collected Fiction, (Translated by Andrew hurley, Penguin book, 1999, page: 308.

6.             Saramago, Jose, the Gospel According to jesus Christ, A harvest book. Harcourt. Inc, 1993, page, 148- 49.

---