|
اڪيلائي جا ٻيا ٻه ورهيه ننڍي جيل ۾
سُڃاڻپ. سُڪون. گهر. اُن سچائيءَ کي هڪ طرف رکندي
ته ڪمپائونڊ اندر هڪ ڀيرو وري فرنٽيئر فورسز جا
سپاهي چؤڪسي لاءِ مقرر ڪيل هئا ۽ منهنجي نظربنديءَ
جي چوڪسيءَ لاءِ جيل جو ٿورو عملو روزانو المرتضيٰ
۾ ايندو هو، مونکي پنهنجي ظاهري سڀاڳائيءَ تي ڏاڍو
سُڪون ٿيو. مارشل لا اختياريءَ وارن مونکي ٻڌايو
هو، ته ڪجهه گهريلو ملازمن کي ڏينهن جو المرتضيٰ ۾
اچڻ جي اجازت ڏني ويندي. آئون ٽيليفون ڪَتب آڻي
سگهنديس ۽ وڏي ڳالهه ته هر ٻن هفتن ۾ ٽي ماڻهو مون
سان ملاقات ڪري سگهندا. اڪيلائپ جي قيد ۾ اٽڪل ڏهه
مهينا رهڻ کان پوءِ اهي رعايتون ڪنهن شاندار هوٽل
۾ رهڻ جهڙيون هيون. مون گهر ۾ اُها پهرينءَ رات،
گرم پاڻيءَ سان گهڻو وقت وهنجندي ۽ هٿن پيرن جا
نُنهن لاهيندي ملهائي.
پر مون اُن ۾ ٿوري تَڪڙ ڪئي هئي. مونکي ٽيليفون تي
رڳو پنهنجن مائٽن سان ڳالهائڻ جي اجازت ملي هئي ۽
سياسي مامرن تي ڳالهائڻ جي اجازت نه هئي. فون اڪثر
بند هوندو هو. منهنجو فون اڪثر ڪٽيو ويندو هو يا
اهو مورڳو بند ٿي ويندو هو. مونکي پوءِ ڄاڻ پئي ته
ائين ڇو ٿيندو هو: فون جون تارون چؤديواريءَ کان
ٻاهر ٺاهيل فوجي چؤنڪي سان ڳنڍيل هونديون هيون.
هر ٻن هفتن ۾ ٽن مهمانن سان ملاقات واري ڳالهه به
ڪُوڙ هئي. اجازت واريءَ فهرست ۾ رُڳو امان، چاچي
مانا ۽ صنم جا نالا هئا. اُهي سڀيئي ڪراچي ۾
رهنديون هيون، جتان هوائي سفر ۾ ڪلاڪ کان به وڌيڪ
وقت لڳندو هو ۽ سنڌ اندر هوائي سفر جي مناسب
سهوليتن نه هجڻ سبب اُهو سفر ويتر وڌيڪ ڏکيو ٿي
پوندو هو. صنم جنهن کي هاڻي پنهنجي مُڙس جي خدمت ۽
گهر جي سنڀال ڪرڻي هئي، رُڳو هڪ يا ٻه ڀيرا آئي
هئي. بيمار امان به ورلي ملاقات لاءِ آئي هئي.
لاڙڪاڻي ۾ ڪجهه سياسي ڄاڻو سڃاڻو هئا، جيڪي
سولائيءَ سان مون سان ملاقات ڪري پئي سگهيا، پر
جيل اختياريءَ وارن کي اها ڳالهه پسند نه هئي.
حقيقت ۾ آئون وري اڪيلائپ جي قيد ۾ موٽي آئي هيس.
جيل جي عملي مان ته ڪير ايندو ئي ڪونه هو، پر جڏهن
ڪو ملاقات بعد هليو ويندو هو، تڏهن ڳالهائڻ سبب
مونکي ڄاڙين ۾ سُور ٿي پندو هو. اُن اَپار ماٺار ۾
ڪنهن ٻئي سبب نه، تڏهن به رڳو انساني آواز ٻُڌڻ
لاءِ مونکي پنهنجي پاڻ سان ڳالهائڻ کپندو هو، پر
منهنجو اوڏانهن ڌيان ئي ڪونه ويو هو.
هر ٽن مهينن کان پوءِ نظربنديءَ جا نوان حڪمناما
باقاعدگيءَ سان ايندا هئا. هاڻي ته مونکي اُهي لفظ
ياد ٿي ويا آهن: ”جيئن ته ڊپٽي مارشل لا
ائڊمنسٽريٽر جي خيال ۾ مس بينظير ڀٽي کي اُن مقصد
جي هاڃو رسائيندڙ قدم کڻڻ کان روڪڻ لاءِ. جنهن
لاءِ مارشل لا لاڳو ڪيو ويو آهي، يا پاڪستان جي
سلامتي، عوام جي امن يا مفاد يا مارشل لا جي
اثرائتي انتظام کي ڪو جوکو ٿئي، تنهنڪري اهو ضروري
آهي ته ڄاڻايل مس بينظير ڀٽو کي نظربند رکيو وڃي…“
وقت اڳي کان به وڌيڪ ڳؤرو ٿي ويو هو. اُتي پڙهڻ
لاءِ صبح جو ڇپيل اخبارون نه هيون، ۽ نه ئي
’انٽرنيشنل هيرالڊ ٽريبيون‘ هئي. عربي ٻولي سِکڻ
وارن پروگرامن، سنڌي، اردو ۽ انگريزي ٻوليءَ ۾
ضياءَ جي خبرن، حڪومت جي سياسي سرگرمين بابت ذهن
کي اجايو متاثر ڪندڙ دستاويزي پروگرامن ۽ ڪجهه اڌ
ڪلاڪ جي ناٽڪن کانسواءِ ٽيليويزن تي ٻيا ڪي
پروگرام ئي ڪونه هوندا هئا. تنهنڪري مونکي پڇتاءُ
ٿيندو هو ۽ پوءِ آئون ڪيتري وقت تائين پاڻ کي جَک
کائيندي رهندي هيس. تون الله جي ناشڪري نه ڪر،
آئون وري پاڻ کي چِتائيندي هيس، تو وٽ تنهنجو گهر
آهي. تو وٽ کاڌو ۽ ڪپڙو آهي. تون انهن سڀني لاءِ
سوچ، جيڪي انهن نعمتن کان وانجهيل آهن. منهنجون
چاهنائون، گهڙيال جي لُڏڻي جيان پئي لُڏيون.
وقت گذارڻ لاءِ آئون کاڌو رڌڻ سِکيس ۽ امان رڌ
پچاءَ جا جيڪي پُراڻا ڪتاب رڌڻي ۾ ڇڏي وئي هئي، تن
۾ لکيل ترڪيبن مطابق آئون کاڌو رڌيندي هيس. چلها
پوريءَ طرح سان ڪم نه ڪندا هئا ۽ ٿانوَ به ٿورا
هئا. بيدن کي ڦيهڻ لاءِ ڪو ٿانوَ ڪونه هو. آئون
کاڌي ۾ ڪَڙهي، ڀت، دال يعني جيڪو به رڌيندي هيس،
سا ڄڻ ننڍڙي سوڀُ هوندي هئي. ڀينڊين ۽ مرچن وانگر
جيڪي ٽي ورهيه اڳ المرتضيٰ ۾ نظربنديءَ وقت امان
پوکي اپايون هيون، آئون جيڪو کاڌو ٺاهيندي هيس سا
اُن جي خاص اهميت ٿيندي وئي. آئون پنهنجي رڌيل ڀَت
جي پيالي ڏانهن ڏسندي هيس ۽ مونکي اُن ۾ ثبوت نظر
ايندو هو ته آئون موجود هيس. مون اهو کائڻ جوڳو
رَڌيو هو. آئون کاڌو رڌيان ٿي، تنهنڪري آئون
آهيان.
مونکي امان جي لاڳيتي ڳڻتي هوندي هئي. چار مهينا
ٿي ويا هئا جو هن ڪراچي سينٽرل جيل ۾ مون سان
ملاقات ڪندي مونکي ٻڌايو هو ته، سنديس ڊاڪٽر کي شڪ
هو، ته کيس ڦڦڙن جو ڪينسر آهي. جيڪڏهن کيس سچ پچ
ڪينسر هو، ته پوءِ وقت هن جي هٿان نِڪرندو پئي
ويو. ڦڦڙن جي ڪينسر جي ڪَچيءَ ۾ سڃاڻپ ۽ علاج سبب
اُن کي روڪي سگهجي ٿو. جيڪڏهن اُن جو علاج نه ڪجي،
ته مريض جلدي مري وڃي ٿو. وڌيڪ تشخيصي آزمائشن
لاءِ ڊاڪٽر هن کي غذائون کارائڻ لڳو، ته جيئن سندس
جسم طاقتور ٿئي. آخري آزمائشون وڌيڪ قطعي هيون.
ڊاڪٽرن جي راءِ هئي ته سنديس کاٻي ڦڦڙ وارو داغ
وڌيڪ جوکائتو هو. هنن حڪومت کي رپورٽ ڏني، ته هن
جو پاڪستان ۾ علاج ٿي ڪونه سگهندو. پوءِ به امان
جي اُن درخواست تي ڪوبه ڌيان ڪونه ڏنو ويو. جنهن ۾
هن پاسپورٽ واپس ڏيڻ لاءِ لکيو هو ته جيئن هوءَ
علاج ڪرائڻ لاءِ پرڏيهه وڃي سگهي. فواهه اهو هو ته
وزارت داخلا لاچار هئي، ڇو ته امان جو فائيل ضياءَ
پاڻ سان گڏ بيجنگ کڻي ويو هو.
هڪ مهينو گذري ويو، پر حڪومت امان کي پاڪستان مان
ٻاهر وڃڻ جي اجازت نه ڏني. پوءِ هڪ ٻيو مهينو به
لنگهي ويو. ڪابه اميد نه ڏسي امان جي ڊاڪٽرن
ڪراچيءَ ۾ هن جو ڪيميائي علاج شروع ڪيو. جڏهن امان
مونکي فون تي پهريون ڀيرو اها ڄاڻ ٻڌائي ته پوءِ
ڪيترائي فون ڪيا ته منهنجي مايوسي ڪاوڙ ۾ بدلجي
وئي. هن اقرار ڪيو ته سنديس وار ڇڻيا پئي۽ وزن گهٽ
ٿيندو پئي ويو ۽ مون سان ملاقات نه ڪرڻ لاءِ هن
افسوس ڏيکاريو. هن وٽ نه رهڻ ۽ سندس ڪا مدد نه ڪرڻ
سبب مون پاڻ کي ڏاڍو لاچار ڀانئيو هو.
اخبارن تي بندش هوندي به سنديس اُن ڏکائتي حالت
جون خبرون ملڪ ۾ پکڙجي ويون هيون. ”امان کي عوام
ڪونه وساريو آهي.“ صنم مونکي ٽيليفون تي خاطري ڏيڻ
جي ڪوشش ڪئي. ”هن جي صحت لاءِ ماڻهو لاڳيتو پڇندا
رهن ٿا. لڳي ٿو ته سفارتخانن جي دعوتن ۽ ڪافي
پارٽين ۾، بس اسٽاپن تي ۽ سينيمائن ۾ ڪچهريءَ جو
اهو مُک موضوع آهي.“
”ضياءَ هن کي نيٺ ٻاهر وڃڻ جي اجازت ڏيندو.“ مون
ڀروسي سان چيو ۽ پاڻ کي پڪ ڏيارڻ جي ڪوشش ڪئي، پر
جڏهن ضياءَ تي زور وڌي ويو، تڏهن به هن امان کي
اجازت نه ڏني. اُن بدران ٽي مهينا اڳ ڊاڪٽرن جي
رپورٽ ڏيڻ کان پوءِ به ضياءَ فيڊرل ميڊيڪل بورڊ
جوڙيو ته جيئن ڄاڻ پئجي سگهي ته هوءَ واقعي ايتري
بيمار آهي، جو هن جو ملڪ کان ٻاهر علاج ٿئي.
فيڊرل ميڊيڪل بورڊ. هڪ ننڍڙو فرق. ايوب خان جي
زماني کان جڏهن ملڪ مان ٻاهر وڃڻ تي بندش پيل هئي،
پاڪستان جي شهرين کي پاسپورٽ وٺڻ لاءِ ڪنهن به
ميڊيڪل بورڊ جي سفارش جي گهرُج نه هوندي هئي. بابا
جي حڪومت ۾ پاسپورٽ جو حق هر پاڪستانيءَ جو بنيادي
حق ٿيو هو، ۽ کيس آزادي سان سفر جي اجازت هوندي
هئي. ضياءَ حڪومت جا ڪم ڪندڙ ماڻهو ته ننڍڙين
بيمارين جي علاج لاءِ، جيڪو پاڪستان ۾ ممڪن هوندو
هو، سرڪاري خرچ تي ٻاهر ويندا هئا. پر ضياءَ
پنهنجن سياسي مخالفن لاءِ ميڊيڪل بورڊ جوڙيو هو.
هاڻي هن اهو اُن ڪري ڪيو، ته جيئن امان کي علاج
لاءِ ٻاهر وڃڻ ۾ دير ٿئي.
نيٺ جڏهن بورڊ جي گڏجاڻي ٿي، ته اُن ۾ رڳو ضياءَ
جا ماڻهو هئا. بابا جي موت جي سزا کي برقرار رکڻ
لاءِ جيئن سپريم ڪورٽ جي ججن جو تعداد گهٽايو ويو
هو، تيئن ٽن ڊاڪٽرن بدران ميڊيڪل بورڊ ۾ سَت ڊاڪٽر
رکيا ويا ته جيئن ضياءَ جي مطلب واري فيصلي ٿيڻ جي
خاطري ٿي سگهي. اهي ست ئي ڊاڪٽر سرڪاري ملازم هئا.
بورڊ جو اڳواڻ هڪ ميجر جنرل هو.
”مونکي لڳي ٿو ته بيگم صاحبه چڱي ڀلي آهي.“ بورڊ
جي پهرئين گڏجاڻي کان پوءِ اُن جنرل لاپرواهيءَ
سان چيو. اُن بورڊ جي ٻين ميمبرن گهُر ڪئي، ته
امان جي ڦڦڙن جا ٻيا چوڏهن ايڪسري ٿيڻ گهرجن ۽
رَتُ جي ٻيهر تپاس ٿئي. اهو ڪم ايڏو ته ٿڪائيندڙ
هو، جو هن کي بخار ٿي پيو. بلغم ۾ رَتُ اچڻ لڳو ۽
پڇاڙيءَ ۾ هوءَ بيهوش ٿي وئي. جيتوڻيڪ انهن
آزمائشن مان ڄاڻ پئي، ته هن جي ڦڦڙ جو داغ وڌي ويو
هو ۽ هيموگلوبن گهٽجي ويو هو. بورڊ جي اڳواڻ صلاح
ڏني ته هن جي ساهه کڻڻ وارين نلين جي ٻيهر تپاس
ٿئي. اها نه رڳو اجائي هئي پر خطرناڪ پڻ. ڪراچيءَ
۾ امان جو ڊاڪٽر، ڊاڪٽر سعيد، جيڪو بورڊ جو ميمبر
هو، سخت ڪاوڙجي پيو ۽ هن بورڊ جي فيصلي جي تصديق
کان انڪار ڪيو. هن جي پٺڀرائي بيهوش ڪرڻ واري
ڊاڪٽر ڪئي، جنهن اُن ڳالهه تي زور ڏنو، ته هن جي
ڦڦڙ ۾ نليءَ جي داخلا کان پهرين کيس بيهوشيءَ جي
جيڪا ضروري دوا ڏبي، سا هوءَ سَهي نه سگهندي.
مون المرتضيٰ ۾ امان لاءِ دعائون گهريون. آئون ٻيو
ڇا ٿي ڪري سگهيس؟ پر ملڪ ۾ اُن ڳڻتي عوام کي ڪنهن
قدم کڻڻ لاءِ اڀارڻ شروع ڪيو، ته حقيقت ۾ ضياءَ
امان کي مارڻ ٿي گهريو. ”اسين ڀٽي صاحب کي بچائي
نه سگهياسين.“ عوام پاڻ ۾ ڳالهيون ڪيون، ”پر جڏهن
بيگم صاحبا جهُرندي پئي وڃي، تڏهن اسان کي هرگز
موڳو ٿي ويهڻ نه گهرجي.“ حڪومت طرفان امان سان
اهڙي سختي ٿيندي ڏسي، نه رڳو پاڪستان پيپلز
پارٽيءَ ۾ پر فوجين جي خاندانن ۽ ضياءَ جي نوڪر
شاهيءَ جي مٿئين طبقي ۾ به ڪِروڌ جي لهر ڊوڙي وئي
هئي.
”خيال ته ڪر ڇا ٿيو آهي! سنڌ جي مارشل لا
ائڊمنسٽريٽر جي زال ۽ ڀيڻن، عورتن جي اُن احتجاجي
جلوس ۾ حصو ورتو آهي، جيڪو چاچيءَ جي زندگي بچائڻ
لاءِ ڪڍيو ويو هو. ”فخري ڏاڍي جوش سان ٽيليفون تي
چيو.
”ڇا پوليس هنن کي گرفتار ڪيو؟“ مون کان بلڪل رڙ
نڪري وئي، ڇو ته مونکي ويساهه ڪونه پئي آيو. جنرل
ضياءَ کان پوءِ چار صوبائي مارشل لا ائڊمنسٽريٽر
ملڪ جا سڀني کان وڌيڪ طاقتور هئا.
”پوليس کي همت ئي ڪانه ٿي. هنن جي اچڻ تي سڀيئي
احتجاجي عورتون مارشل لا ائڊمنسٽريٽر جي گهر ۾
گهڙي ويون ۽ اُن جا دروازا بند ڪري ڇڏيا،“ فخري
ٻڌايو.
مونکي پوءِ ڄاڻ ملي هئي ته امان جي اُن سخت تڪليف
سبب ملڪ کان ٻاهر به احتجاج ٿيو هو. انگلينڊ ۾
منهنجن آڪسفورڊ جي پراڻن ساٿين ڊاڪٽر نيازي، امينا
پراچا ۽ انساني حقن لاءِ آواز اٿاريندڙ ٻين ماڻهن
سان گڏجي ”ڀٽو عورتن کي بچايو“ نالي سان هڪ مهم ۾
حصو ورتو هو. هنن پهرين امان کي آزاد ڪرائڻ جي
ڪوشش تي ڌيان ڏنو ۽ هائوس آف لارڊ جي هڪ ميمبر
لارڊ ايوبري جي مدد سان پارليامينٽ ۾ اهو سوال
اٿاريو. اُن سبب پارليامينٽ جي ٻن ميمبرن جون
ليسٽر ۽ جوناٿن ايٽڪن هڪدم هائوس آف ڪامنس ۾ هڪ
تڪڙي رٿ پيش ڪئي. ”بيگم ڀٽو جو طبي علاج: هيءُ
ايوان پاڪستان جي حڪومت تي زور رکي ٿو ته بيگم ڀٽو
کي اجازت ڏني وڃي، ته هوءَ پرڏيهه ۾ وڃي ڪينسر جو
علاج ڪرائي، جنهن جي هوءَ مريض آهي.“ 4 نومبر تي
لارڊ ايويوري هائوس آف لارڊس ۾ هڪ پريس ڪانفرنس
ڪئي، جنهن ۾ هڪ برطانوي ڊاڪٽر امان جي نازڪ حالت
تي روشني وڌي.
آمريڪي حڪومت جي ميمبرن پڻ امان جي حق ۾ آواز
اٿاريو هو. ٻاهرين ملڪن سان لاڳاپن جي سينيٽ ڪميٽي
جي ميمبر سينيٽر جان گلن، واشنگٽن ۾ پاڪستاني سفير
اعجاز عظيم کي 8 نومبر تي لکيو: ”پيارا محترم
سفير، ٻه مهينا اڳ اڳوڻي وزيراعظم جي بيواهه بيگم
نصرت ڀٽو ڦڦڙ جي تڪليف جي علاج لاءِ ملڪ کان ٻاهر
وڃڻ جي اجازت گهري هئي … آئون انساني بنيادن تي
اوهان جي حڪومت تي زور رکندس، ته بيگم ڀٽو جي
درخواست کي مڃڻ ۾ دير نه ڪئي وڃي. اهڙي تڪڙي
منظوريءَ کي هتي رحمدليءَ جو عمل ليکيو ويندو ۽
اُن سبب اسان جن ٻنهي ملڪن وچ ۾ لاڳاپا وڌيڪ مضبوط
ٿيندا.“
پر مغربي ملڪن جي حڪومتن طرفان رحمدليءَ جي اٿاريل
حجتن کان لنوائڻ جي ڄڻ ضياءَ ۾ عادت پئجي وئي هئي.
ڏکڻ اوڀر ايشيا جي دؤري تي هوندي، کيس پورو ڀروسو
هو ته بورڊ سندس مرضيءَ مطابق ئي فيصلو ڏيندو.
”بيگم ڀٽو کي ڪابه تڪليف ڪانهي.“ اخبارن ۾ ضياءَ
جي اُن بيان جو حوالو ڇپيو، جيڪو هن ڪئالالمپور ۾
11 نومبر تي ڏنو هو. اُن ڏينهن بورڊ جي آخري
گڏجاڻي ٿيڻي هئي. ”جيڪڏهن هوءَ گهمڻ ڦرڻ ۽ سير
لاءِ ٻاهر وڃڻ گهري ٿي، ته پوءِ هوءَ اُن لاءِ
درخواست ڏئي سگهي ٿي ۽ آئون اُن بابت ويچاريندس.“
پر جنرل ضياءَ امان جي معالج ڊاڪٽر سعيد بابت ڪونه
سوچيو هو. ”آئون تنهنجي رپورٽ تي صَحي ڪونه ڪندس.“
اُن ڏينهن پوءِ جڏهن ميڊيڪل بورڊ جي گڏجاڻي ٿي، ته
اُن جي اڳواڻ ميجر جنرل کي ڊاڪٽر سعيد چيو. ”هڪ
ڊاڪٽر طور منهنجو ضمير مونکي اجازت نٿو ڏئي، ته
آئون پنهنجي مريض جي زندگي جوکي ۾ وجهان.“
”۽ آئون به ڪونه ڪندس.“ بورڊ جي هڪ ٻئي ڊاڪٽر اُن
قاعدي جي ڀڃڪڙي ڪندي اوچتو اعلان ڪيو، جنهن مطابق
فيڊرل بورڊ جا سڀيئي ميمبر پنهنجي اڳواڻ جي راءِ
سان سُهمت ٿين ٿا.
”نه، منهنجو ضمير به مونکي اجازت نٿو ڏئي.“ هڪ ٻئي
چيو. پوءِ ٽيون ڊاڪٽر به هنن سان شامل ٿيو. ڊاڪٽرن
جون وڌندڙ ڌمڪيون ٻُڌي ميجر جنرل اچرج ۾ پئجي ويو.
هڪ ٻئي پٺيان سڀني اُن بيان تي صحيحون ڪيون، جيڪو
ڊاڪٽر سعيد پيش ڪيو ۽ جنهن ۾ گهُر ڪئي وئي هئي، ته
امان کي هڪدم پاڪستان مان وڃڻ جي اجازت ڏني وڃي.
”توکي پڻ هن تي صَحي ڪرڻ گهرجي.“ ڊاڪٽر سعيد خوش
ٿيندي ميجر جنرل کي چيو. ”جڏهن سڀني عملدارن جي
راءِ اها آهي، ته پوءِ جنرل ڪيئن انڪار ڪندو؟“
ميجر جنرل جي حيرت ويتر وڌي وئي هئي، پر پوءِ تُرت
هن به ان بيان تي پنهنجي صَحي ڪئي. ضياءَ هڪدم هن
کي فوجي ۽ غير فوجي عهدن تان هٽائي ڇڏيو.
بورڊ جي اُن اچرج ۾ وجهندڙ اعلان جي ٻئي ڏينهن
حڪومت امان کي ملڪ مان ٻاهر وڃڻ جي اجازت ڏني. مون
اها خبر اخبار۾ پڙهي ته مونکي ڏاڍي خوشي ٿي ۽ مون
هڪدم اختياري وارن کي درخواست ڏني، ته هن جي وڃڻ
کان اڳ مونکي ساڻس ملاقات جي اجازت ڏني وڃي.
المرتضيٰ ۾ اٽڪل هڪ ورهيه قيد رهڻ کان پوءِ مونکي
اوچتو پنهنجي سامان ٻَڌڻ لاءِ چيو ويو. پوليس جي
ٻارهن ڪارن، ٽرڪن ۽ جيپن جو قافلو مونکي موئن جي
دڙي هوائي اڏي ڏانهن وٺي هليو. اتي پوليس انهن
فوٽوگرافرن جون ڪئميرائون ضبط ڪيون، جن منهنجا
فوٽو پئي ڪڍيا، جيڪي يارهن مهينن کانپوءِ عوام
پهريون ڀيرو ڏسن ها. پوليس وارا اسٽين گنون جهليو
منهنجي پٺيان جهاز تائين آيا. جڏهن آئون ڪراچي
پهتيس، ته هڪ ٻئي قافلي سان 70 ڪلفٽن ڏانهن وڃڻ
وقت، هڪ هيلي ڪاپٽر منهنجي ڪار مٿان پئي اڏاڻو.
اُهو سڀ ڪجهه اُن ڌيءَ لاءِ هو، جيڪا پنهنجي ماءُ
کي الله حافظ چوڻ آئي هئي.
امان پنهنجي هنڌ تي ليٽي پئي هئي. هوءَ هئڊي ۽
هِيڻي هئي، امان، جيڪا پنهنجي ڄمار کان وڏي ٿي
لڳي. هڪ ڀيرو وري آئو ذاتي ڇڪتاڻ سبب ٽُڪرا ٽُڪرا
ٿيڻ لڳس. سڀ کان اهم ڳالهه منهنجي اها مرضي هئي ته
هوءَ ٻاهر وڃي علاج ڪرائي، جنهن جي کيس تڪڙي گهُرج
هئي پوءِ به مون نظربنديءَ جي سکڻائيءَ ۾ اڪيلو
رهندي ڊَپ ڀانئيو ٿي. مون پاڻ سان جهيڙو پئي ڪيو،
ته آئون اڪيلائپ جي انهن سوچن بابت ڪونه سوچينديس،
جيڪي سب جيل ۾ ٿيندا، ته ايتري ۾ فخري سمهڻ واري
ڪمري ۾ تڪڙي تڪڙي آخري نياپو کڻي آئي ۽ وري تڪڙو
اُن جو جواب به کڻي وئي. اهي نياپا ايم آر ڊيءَ جي
سيڪريٽري جنرل ۽ پارٽيءَ جي ٻين ماڻهن جا هئا.
”بيگم ڀٽو جيڪڏهن هلي وئي ته پوءِ ڇا ٿيندو؟“ پر
امان لاءِ ٻيءَ ڪا واٽ ئي نه هئي.
”وڏي ڏک ۽ سخت طبي گهُرجن هيٺ آئون پنهنجي ملڪ ۽
عوام کان ٿوري وقت لاءِ ٻاهر وڃڻ جي اجازت گهران
ٿي.“ امان پنهنجي موڪلاڻيءَ واري بيان ۾ لکيو.
”منهنجا خيال لاڳيتو اوهان سان، جدوجهد ڪندڙ عوام،
بکين ۽ مظلومن، ڌتڙيلن توڙي ستايلن ۽ انهن سڀني
سان هوندا، جن جي ذهن ۾ سُڌريل ۽ خوشحال پاڪستان
جي سوچ آهي…“
حڪومت امان جي روانگيءَ جي تاريخن جو اخبارن ۾ غلط
اعلان ڪندي رهي، ته جيئن ماڻهو اُن وقت گڏ نه ٿي
سگهن. پر حڪومت جي اٽڪلن مان واقف سياڻو عوام،
پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جا سڄڻ لاڳيتو 70 ڪلفٽن جا
چڪر هڻندا رهيا ۽ امان جي روانگيءَ جي اهڃاڻن جي
ڄاڻ لهندا رهيا. اسين هنن جي نعرن جا آواز چِٽا
ٻُڌي پئي سگهياسين. ”جيئي ڀٽو“ ”بيگم ڀٽو زنده
باد.“
20 نومبر 1982ع جي رات مون امان کي ڳراٺڙي پائي
چُمي ڏني ۽ کانئس موڪلايو. مون هن کي پنهنجن ڀائرن
لاءِ لاڪيٽ ڏنا، جن ۾ بابا جي قبر جي خاڪ رکيل
هئي، ۽ پنهنجين ڀائٽين لاءِ جُهومڪ ڏنا، جن تي
قرآني آيتون اڪريل هيون. اسين ٻئي رنيونسين، ڇو ته
اسان کي ڪا ڄاڻ ئي نه هئي، ته الاءِ اڳتي اسان کي
ڪهڙا ڏينهن ڏسڻا پون. ”تون پنهنجو خيال رک،“ امان
مونکي چيو. اسين ٻئي 70 ڪلفٽن جي اُڪريل ڪاٺ جي
اُن دروازي مان ٻاهر ويونسين، جتي تيرهن ورهيه اڳ
جڏهن آئون هارورڊ پئي ويس، ته هن منهنجي مٿي تي
قرآن شريف جو آڌر ڪيو هو. پوءِ هوءَ دروازي کان
ٻاهر نڪتي، جتي عوام سندس اوسيئڙي ۾ بيٺو هو.
سميعا وحيد:
بيگم ڀٽي کي ڪار ۾ ويهاري، دوست محمد ڪار هوائي
اڏي طرف هلائڻ لڳو. هن سان گڏ پُٺئين سيٽ تي صنم ۽
فخري ويٺيون هيون. 70 ڪلفٽن وٽان جيئن ڪار اڳتي
وڌي، ته عوام جو هجوم وڌندو ويو. هن جي روانگيءَ
کي حڪومت ڳجهو رکڻ جي ڪوشش ڪئي هئي، پر بيگم ڀٽو
اُن جي پرواهه نه ڪندي، ڪار اندر روشني ڪئي ته
جيئن عوام کيس ڏسي سگهي. بيگم نيازي، امينا،
منهنجي ڀيڻ سلما ۽ آئون هڪ ٻيءَ ڪار ۾ هن جي پٺيان
هيونسين. هر نئين رستي وٽان وڌيڪ ڪارون اسان جي
پٺيان شامل ٿينديون ويون، تان جو ساٿين جو وڏو
جلوس ٺهي ويو. اسين جڏهن هوائي اڏي جي پُل جي
چوٽيءَ تي پهتاسين ته مون پٺيان نهاريو. بيگم ڀٽو
جي ڪار پٺيان ايندڙ ڪارون هاءِ وي جي ستن رستن تان
پئي آيون. سامهون ايندڙ ڪارون لاچار هڪڙي سڙڪ تان
پئي ويون.
هوائي اڏي تي ته ويتر وڌيڪ ماڻهو هئا. جيئن
اسانجون ڪارون ٽرمينل ڏانهن وڌيون، ته اهي ڪارن
اڳيان ڊوڙڻ لڳا. مون سامهون واري شيشي مان ڪنهن
ماڻهو جا اگهاڙا پير ڏٺا، جيڪو اسانجي ڪار جي ڇِت
تي پئي چڙهيو. ”الله اوهان جو نگهبان آهي،“ هن وڏي
آواز بيگم ڀٽي کي چيو. جنهن کي پارٽيءَ جي ڪارڪنن
ڦيٿن واري ڪُرسيءَ تي ويهاري ٽرمينل ۾ وٺي وڃڻ جي
ڪوشش پئي ڪئي. نيٺ هنن اها ڪُرسي مٿي کنئي ۽ هجوم
مان اڳتي وڌڻ لڳا. فرانس جي هوائي ڪمپنيءَ جي
ماڻهن کي پڻ اُن گوڙ مان هلڻ ۾ ڏکيائي پئي ٿي. هنن
پنهنجا سفري ٿيلها هڪ ٻئي کي اڇلائي پئي ڏنا. هڪ
سئو والن جي اُن فاصلي جي پيهه پيهان ۾ هنن جون
ورديون نِپوڙجي ويون هيون ۽ ملازم عورتن جي وارن
مان ڪانٽا نڪري ويا هئا. اهڙو الوداعي نظارو اڳ
ڪڏهن به ڏسڻ ۾ ڪونه آيو هو. ماڻهن کي ڄاڻ ئي نه
هئي، ته اهي پنهنجي وزيراعظم جي بيواهه ۽ پاڪستان
پيپلز پارٽيءَ جي مقبول اڳواڻ کي ٻيهر ڏسي به
سگهندا يا نه.
اولهه جرمنيءَ ۾ امان جي طبي تپاس ٿي ۽ اُن مطابق
علاج ٿيو. هن پاڻ اُن جو خيال رکيو ۽ خوش قسمتيءَ
سان ڪينسر گهٽجڻ لڳو. اُن وچ ۾ آئون پهريدارن جي
نطرداريءَ هيٺ 70 ڪلفٽن ۾ رهيس. گهر اندر جيل جا
يارهن ملازم رکيل هئا. ٻاهر گهر جي چؤڌاري هر ٻن
فوٽن تي فرنٽيئر فورس جا سپاهي موجود هئا. گهر جي
وڏي دروازي ۽ پٺئين دروازي اڳيان رستن جي پرئين
پاسي جاسوسَ هر شيءِ کي نظر ۾ رکيو بيٺا هئا.
دشمنيءَ جو اهو گهيرو چوڏهن مهينا وڌيڪ قائم رهيو.
مون ارجنٽائن جي اخبار جي هڪ ناشر بوٽمرمئن جو
لکيل ڪتاب
"Prisoner without a name, Cell without a number"
پڙهيو هو، جنهن ۾ هن سياسي قيديءَ طور جيل ۾
گذاريل اڍائي ورهين جا واقعا لکيا آهن. ”اهو اسان
جن روحن جو آئينو هو، ڏکويل اکين سان اندر جي
ڳالهه اوري هئي،“ مون پنهنجي ڊائريءَ ۾ لکيو. هن
جڏهن بجليءَ جي ڪرسي جو ذڪر ٿي ڪيو، ته صفحي تي
پکڙيل لفظ ٽِپ ڏئي مون ڏانهن ٿي آيا. هن لکيو آهي
ته جسم ٻن حصن ۾ چيرجي ويو هو، پر پوءِ به معجزو
اهو هو، ته جسم جي گوشت تي ڪوبه نشان، ڪوبه داغ
ڏسڻ ۾ ڪونه ٿي آيو. سياسي قيدين کي ڪرسيءَ جي
اذيتن ڏيڻ کان پوءِ هڪ هنڌ اُڇلايو ويندو هو ۽
تندرست ٿيڻ کان پوءِ کين ٻيهر عذاب ڏنا ويندا هئا.
ڇا هن ارجنٽائن جي ڳالهه ٿي ڪئي يا وري پاڪستان ۾
فوجي حڪومت جي اذيت گهرن جو ذڪر ٿي ڪيو؟
24 مارچ 1982ع تي نڪتل صدارتي حڪم نمبر 4: هاڻي
فوجي عدالتن ۾ مقدما ڳجهي نموني ۾ هلي سگهندا.
ڪنهن کي به اهو ٻڌائڻ جي گهُرج نه هوندي ته مقدمو
ڪڏهن هلندو، ڏوهاري ڪير هوندا، مٿن ڪهڙيون تُهمتون
هونديون يا کين ڪهڙي سزا ملندي. اُن خاطري لاءِ ته
ڪابه ڳالهه ظاهر نه ٿئي، وڪيلن ۽ مقدمي سان واسطو
رکندڙ ٻين ماڻهن لاءِ اهو ڏوهه هوندو، جيڪڏهن اهي
اُن بابت ڪابه ڄاڻ پڌري ڪندا.
23 سيپٽمبر 1982ع تي نڪتل مارشل لا حڪم نمبر 54:
جيڪو جمهوري حڪومت خلاف 5 جولائي 1977ع تي ٿيل
بغاوت کان لاڳو سمجهيو ويو هو، هاڻي هر اُن ماڻهو
لاءِ موت جي سزا هئي، جنهن ڪو اهڙو ڏوهه ٿي ڪيو،
”جنهن سبب ماڻهن ۾ بدامني، ڊَپ مايوسي پکڙجڻ جو
انديشو هو.“ موت جي سزا ڪنهن به اُن ماڻهو لاءِ پڻ
مقرر ڪئي وئي هئي، جنهن کي اهڙي ڏوهه جي ڄاڻ هئي ۽
جنهن مارشل لا اختياري وارن کي اُن جي اطلاع ڏيڻ ۾
ڪوتاهي ڪئي هئي. ٻيو ته هاڻي جوابدار کي ئي ڏوهاري
سمجهيو ٿي ويو، جيستائين هو بيگناهه ثابت نٿي ٿيو.
”فوجي عدالت … فرض ڪري سگهندي ته جوابدار ئي اصل
ڏوهاري آهي، جيستائين اُن خيال جي ابتڙ ڪو ثبوت
نٿو ملي.“ اُن قانون ۾ چيل هو.
آڪٽوبر ۾ ڪراچيءَ جي ٻن هزار وڪيلن گهُر ڪئي، ته
شهري آزاديون بحال ڪيون وڃن. اُن ڪانفرنس جي
انتظاميا کي گرفتار ڪيو ويو ۽ کين هڪ ورهيه جي سخت
پورهئي سان سزا ڏني وئي. ٻه هفتا پوءِ بابا جي
وڪيلن مان هڪ وڪيل مسٽر لاکو کي ڪراچي بار
ايسوسيئيشن جي سيڪريٽري سميت گرفتار ڪيو ويو.
ڊسمبر ۾ مون اخبارن ۾ پڙهيو، ته ضياءَ، صدر ريگن ۽
ڪانگريس جي ميمبرن سان ملاقات لاءِ واشنگٽن پهچي
ويو هو. رڳو اُن ڊسمبر جي مهيني اندر پاڪستان ۾
ويهن قيدين کي ڦاسيون ڏنيون ويون هيون، ڇا ڪانگريس
جي ميمبرن کي پاڪستان ۾ انساني حقن جي پائمالي جي
ڪا ڄاڻ هئي؟ هنن کي ڪا پرواهه به هئي؟ مونکي جواب
ٻين ٽن ورهين تائين ڪونه ملڻو هو. ضياءَ کي اميد
هئي ته مغرب ۾ سندس تازي پذيرائيءَ سبب واشنگٽن جي
دؤري ۾ سندس ڏاڍي مشهوري ٿيندي. پر اُن بدران
سينيٽ فارين رليشنز ڪميٽيءَ جي گڏجاڻيءَ ۾ هن تي
زبردست تنقيد ڪئي وئي هئي. ”اتي جيڪي موجود هئا،
تن جو چوڻ هو ته جنرل ڏاڍو ٿڌو ۽ پراعتماد ٿي لڳو،
پر سينيٽر پيل جڏهن هن کي اهو خط ڏنو، جنهن ۾
پاڪستان جي ڪيترن ئي سياسي قيدين بابت ڪميٽيءَ جي
ڳڻتي ڏيکاريل هئي، تڏهن هن جي مُنهن جو پَنو ئي
لهي ويو هو.“ ’واشنگٽن پوسٽ‘ ۾ جيڪ ائنڊرسن لکيو.
”قيدين جي فهرست ۾ پهريون نالو بينظير ڀٽي جو هو.“
ان بيان مطابق سينيٽر پيل جڏهن منهنجي نظربنديءَ
بابت مٿس زور رکيو، ته ضياءَ باهوڙجي پيو هو.
”سينيٽر آئون اوهان کي اهو ٻڌائي سگهان ٿو، ته
هوءَ اهڙي سُٺي گهر ۾ رهي ٿي، جيڪو ڪنهن سينيٽر کي
به نصيب ڪونهي.“ هن ٺهه پهه جواب ڏنو هو ۽ دعويٰ
ڪئي هئي ته مون ’قانون‘ جي ڀڃڪڙي ڪئي هئي. هُن اها
پڻ دعويٰ ڪئي، ته مونکي پنهنجن مائٽن ۽ دوستن سان
ملڻ جي اجازت مليل هئي ۽ ”ٽيليفون ڪتب آڻڻ جي به.“
ضياءَ جون اُهي دعوائون ٻُڌي پيٽر گئلبريٿ انهن جي
پرک لهڻ لاءِ 70 ڪلفٽن ٽيليفون ڪيو. هڪ مرداني
آواز جواب ڏنو، جنهن کي مون سان ڳالهائڻ لاءِ چيو
ويو.
”تون هن سان ڳالهائي نٿو سگهين. هوءَ جيل ۾ آهي.“
اُن شخص جواب ۾ چيو.
”آئون آمريڪا جي سينيٽ مان پيو ڳالهايان.“ پيٽر
همت ڪندي چيو. ”اوهان جو صدر ٿوري دير اڳ هتي هو ۽
هن اسان کي ٻڌايو ته مس ڀٽو ٽيليفون ڪَتب آڻي سگهي
ٿي.“
”تون هن سان ڳالهائي نٿو سگهين. اُن لاءِ منع ٿيل
آهي.“ اُن شخص سختيءَ سان چيو ۽ ٽيليفون زور سان
هيٺ رکي ڇڏيائين.
مون پاڪستان جي بانيءَ جو جنم ڏينهن 25 ڊسمبر
نظربنديءَ ۾ 70 ڪلفٽن ۾ گذاريو. نئين سال جي
پهرئين ڏينهن ۽ پنهنجي بابا جي جنم ڏينهن تي آئون
اڪيلي هيس 1983ع شروع ٿيڻ سان مون ڀانئيو، ته
1977ع کان وٺي اُڻ ورهيه تائين رُڳو هڪڙي ورهيه جي
پهرئين ڏينهن تي آئون آزاد هيس. رات جو مون پنهنجا
ڏند ڪُرٽڻ شروع ڪيا. صبح جو جاڳڻ وقت مونکي اڪثر
لڳندو هو، ڄڻ منهنجا دوڏا سُجي پيا هجن ۽ منهنجيون
آڱريون اهڙيون ته زور سان بند هونديون هيون، جو
آئون کولي به نه سگهندي هيس.
”آئون الله جي سچي دل سان ٿورائتي آهيان، جنهن
مونکي پنهنجين نعمتن سان نوازيو آهي.“ مون پنهنجي
روزنامچي ۾ لکيو. منهنجو نالو عزت، شهرت ۽ زندگي،
”بابا، امان، ڀائر، ڀيڻ، تعليم، ڳالهائڻ جي لياقت،
ٻنهي ٻانهن ۽ ٽنگن جي سلامتي، اکين جي دِيد، ٻُڌڻ
جي قوت، هر داغ ۽ چِٽيءَ کان محفوظ …“ نعمتن جي
اها فهرست ايتري ته ڊگهي ٿي وئي، جو پاڻ تي ڪهل
آڻڻ جي سوچ مِٽجي وئي. ٻين سياسي قيدين جي حالت
سياري جي ٿڌين ڪوٺڙين ۾ منهنجي حالت کان وڌيڪ خراب
هئي.
هڪڙي ڏينهن گهرو ملازمن مان هڪڙو ڄڻو نئون اوني
گلوبند وٺي آيو. هن مونکي ٻڌايو ته افغان پناهگير
اُهي سستا وڪڻن پيا. مون پارٽيءَ جي هڪ ڪارڪن کي
ڳجهو نياپو موڪليو ته اهڙا گلوبند ٺهرايو، جن جي
ٻنهي پاسن کان پيپلز پارٽيءَ جي رنگن – ڳاڙهي،
سائي ۽ ڪاري جا پٽا هجن. اسان اهي هزارين گلوبند
جورابن ۽ سئيٽرن سميت سڄي سنڌ جي جيلن ۾ قيدين
ڏانهن موڪليا.
منهنجي ڪنُ ۾ وري سُور ٿي پيو. ۽ منهنجن ڏندن،
مُهارن ۽ سَنڌن ۾ به تڪليف ٿي پئي.
”تنهنجي ڪَنُ ۾ ڪا تڪليف ڪانهي. ”سامونڊي فوج جي
اسپتال ۾ حڪومت جي مقرر ڪيل ڪَنُ جي ڊاڪٽر مونکي
ٻڌايو. ساڳئي ريت ڏندن جو ڊاڪٽر به بيڪار هو، جنهن
مون کان پڇيو ته آئون ڪهڙي ڏند جو ايڪسري ڪرائڻ
گهران ٿي. ”مونکي ڄاڻ نه آهي ته اهو ڪهڙو ڏند
آهي.“ مون هن کي چيو. ”تون ڏندن جو ڊاڪٽر آهين، نه
آئون، اهو هن هنڌ آهي.“
”اسين ايڪسري وڃائڻ نٿا گهرون.“ هن چيو.
برطانيا جي اخبارن ۾ منهنجي صحت بابت خبرون ڇپجڻ
لڳيون، جن جو جواب پاڪستاني سفارتخاني جي اطلاعاتي
شعبي طرفان آيو. ”هن جڏهن به ڪنهن بيماريءَ جي
دانهن ڪئي آهي، تڏهن کيس ڪراچيءَ جي سُٺي اسپتال ۾
موڪليو ويو آهي.“ قطب الدين عزيز ”گارجين“ اخبارن
۾ لکيو. ”گهڻن سگريٽَ پيئڻ سبب هن جي مُهارن ۾
تڪليف ٿي هئي، جنهن لاءِ هن جي پسند جي ڊاڪٽر کان
سندس علاج ڪرايو ويو هو.“ حڪومت ڪيئن نه ڪُوڙ
ڳالهايو؟ ڪوبه منهنجي پسند جو ڊاڪٽر نه هو ۽ نه ئي
مون ڪڏهن ڪو سگريٽ پيتو هو.
آئون ڏاڍي ماندي هيس، ته ڪنهن سان ڳالهايان، ڪنهن
سان لاڳاپي ۾ اچان ۽ ڪنهن سان ڪچهري ڪريان. 70
ڪلفٽن ۾ مون وٽ ٻليون هيون، پر ساڻن ڪچهري ممڪن نه
هئي. حڪومت جي خواهش ئي اها هئي، ته آئون ڪنهن سان
به رابطي ۾ نه اچان. تنهنڪري مون کي ڏاڍو عجب لڳو،
جڏهن مارچ 1983ع ۾ مونکي چيو ويو، ته آئون عدالت ۾
حاضر ٿي، ڄام ساقي نالي هڪ ڪميونسٽ جي مقدمي ۾
شاهدي ڏيان، جنهن تي پاڪستان جي نظريي خلاف ڪم ڪرڻ
۽ هٿياربند فوجن خلاف ناراضپو پکيڙڻ وغيره جهڙين
تهمتن هيٺ مقدمو هليو پئي.
آئون اڳ ۾ ڪڏهن به ڄام ساقيءَ سان ڪونه ملي هيس.
حقيقت ۾ هن بابا جي مخالفت ڪئي هئي. پر پوءِ پتو
پيو ته ڄام ساقي سڀني مشهور سياستدان کي چيو هو،
ته انهن معاملن جي وضاحت ڪري ٻڌائين، ته مٿس لڳل
تُهمتون جائز هيون يا نه. منهنجي گهڻي خواهش هئي
ته مارشل لا جي غير قانوني حيثيت تي ڳالهايان،
جيتوڻيڪ مونکي حڪومت جي ارادن جي ڄاڻ نه هئي، ته
اهي مونکي ذاتي طرح حاضر ٿيڻ جي اجازت به ڏيندا يا
نه. شايد هنن مونکي ”ڪميونسٽن جي همدرد“ ثابت ڪرڻ
گهريو ٿي. پر منهنجي لاءِ سڀ کان وڌيڪ اهم معاملو
اهو هو، ته هر جوابدار کي کليل ۽ آزاد مقدمي جو حق
هئڻ گهرجي. گڏوگڏ عدالت مونکي اهڙو موقعو به ڏنو
پئي، جنهن سان ٻن ورهين جي عرصي ۾ پهريون ڀيرو
مونکي پنهنجن سياسي خيالن کي ظاهر ڪرڻ جو وجهه
مليو پئي.
جڏهن خاص فوجي عدالت مان 25 مارچ تي مون وٽ عدالت
۾ حاضر ٿيڻ لاءِ پهريون سَمن آيو، تڏهن مون جيل
اختياريءَ وارن معرفت لکي موڪليو، ته آئون قيدي
آهيان، تنهنڪري مقرر وقت تي عدالت ۾ پهچي نه
سگهنديس. جيڪڏهن عدالت مون کان شاهدي وٺڻ گهري ٿي،
ته پوءِ عدالت کي ئي اهڙو انتظام ڪرڻو پوندو.
هوم آفيس مان هڪدم جواب پهتو ته، آئون ٻئي ڏينهن
صبح جو ستين وڳين تيار ويٺي هجان. آئون تيار ٿيس.
يارهين بجي صبح جو هڪ ٻيو نياپو پهتو. منهنجي
حاضريءَ لاءِ ٻئي ڏينهن تي ساڳيو وقت رکيو ويو هو.
آئون وري 27 مارچ تي صبح جو ستين بجي تيار ٿي
ويٺيس. مون وري چار ڪلاڪ اوسيئڙو ڪيو. هڪ ڀيرو وري
هنن منهنجي حاضري ۾ چوويهن ڪلاڪن جي دير ڪئي. مون
پاڻکي اهو سوچي آٿت ڏني، ته حڪومت اسان جي انهن
حامين کي مُنجهائڻ ٿي گهريو، جيڪي مون کي ڏسڻ لاءِ
اچي گڏ ٿيا هوندا. نيٺ اهي جڏهن ٽئين ڏينهن مونکي
وٺڻ لاءِ آيا، تڏهن هنن مونکي عوام کان لڪائڻ جا
سڀئي جَتن ڪري ڇڏيا هئا.
عدالت ڏانهن ويندي مون ڏٺو، ته سڀيئي گهٽيون ماڻهن
کان خالي هيون ۽ اهو سڄو رستو پوليس جي گهيري ۾
هو.ڪشمير روڊ سان ملندڙ سڀني رستن تي پوليس جو وڏو
تعداد موجود هو ۽ اتي پيادل هلندڙ سڀني رستن تي
ڪنڊيدار تارون وڇايون هيون هيون. آئون جڏهن اُن
عارضي فوجي عدالت ۾ پهتيس، جيڪا اسپورٽس ڪمپليڪس ۾
جوڙي وئي هئي، تڏهن مون ڏٺو ته عدالت کي به ٻين
ماڻهن کان خالي ڪرايو ويو هو. ڄام ساقيءَ ۽ ٻين جي
مائٽن کي رُڳو ترسڻ واري ڪمري ۾ اُن شرط تي ويهڻ
جي اجازت ڏني وئي هئي، ته اهي مون سان نه
ڳالهائيندا. مون اُن جي ٿوري به پرواهه نه ڪئي.
اتي ڪجهه وڪيلن توڙي سميعا، سلما ۽ منهنجي سئوٽ
فخري کي ڏسي مونکي ڏاڍي خوشي ٿي هئي، جيڪي خاص
اجازتناما وٺي ۽ رڪاوٽون اڪري اتي آيون هيون.
عدالت جو ڪمرو ننڍو هو، جتي ميز پٺيان ڪرنل ويٺو
هو ۽ سنديس ڀرسان هڪ ميجر ۽ هڪ مئجسٽريٽ ويٺا هئا.
هنن اڳيان ڪرسين جي ٽن قطارن تي اسين ويٺا هئاسين.
سموري ڪاروائي هلندي ڄام ساقي زنجيرن ۾ ٻَڌل هو.
مونکي اهو ڏسي ڏک ٿيو هو، ته اُن ننڍڙي ڪمري ۾ به
فوج ضروري سمجهيو هو، ته هن کي لوهي ٻيڙيون پيل
هجن. جيئن ته فوجي عدالت، وڪيلن کي جوابدار جي
بچاءَ ۾ ڳالهائڻ جي اجازت نه ڏني هئي. تنهنڪري ڄام
ساقي پاڻ سوال پڇيا هئا.
منهنجي شاهديءَ لاءِ هڪڙو ڏينهن مقرر هو، پر ڄام
ساقي مون کان جيڪي سوال پڇيا هئا، تن جا مون ايڏا
ته ڊگها جواب ڏنا، جو منهنجي شاهدي ٻه ڏينهن هلي.
هن جي سوالن جا جوابن ڪي سولا يا ننڍا ڪونه هئا.
”اسان تي الزام آهي ته اسان پاڪستان جي نظريي خلاف
ڪم ڪيو آهي- ڇا پاڪستان جو ڪو نظريو به آهي؟
ايراني انقلاب بابت تنهنجو ڪهڙو خيال آهي؟ اسلام ۾
مارشل لا جو به ڪو تصور آهي؟“
مونکي ڄاڻ هئي ته ڳجهي طرح ڇپيل شين جو رواج وڌي
ويو هو. وڏن شهرن ۾ ِلڪ ڇپ ۾ فوٽو اسٽيٽ ٿيل مواد
۽ خراب ڇپيل ڪتابڙا پڙهيل لکيل ماڻهن تائين هٿوهٿ
پئي پهتا. ڪجهه پريسن ۾ هڪ خاص رقم عيوض رات جو
ٽارچ جي روشنيءَ ۾ ڇپائيءَ جو ڳُجهو ڪم ٿيندو هو.
منهنجي لاءِ اهو پهريون وجهه هو ته آئون پنهنجي
پارٽيءَ جي وضاحت ڪريان ۽ مارشل لا کي بُڇڙو
ڪريان.
”اهو وضاحت سان فيصلي لاءِ ته اسلام ۾ مارشل لا ڪا
جاءِ آهي به يا نه. سڀ کان پهرين اسان کي مارشل لا
جي تصور ۽ اسلام جي تصور کي سمجهڻ جي گهُرج آهي. “
مون ٽئين سوال جي جواب ۾ چيو. اسلام الله جي رضا
جي اطاعت آهي. جڏهن ته مارشل لا فوجي اڳواڻ جي
اطاعت آهي. هڪ مسلمان رُڳو الله جي رضا جي اطاعت
ڪري ٿو.
”جيتريقدر مونکي ياد آهي ته مارشل لا جو اصطلاح
بسمارڪ ۽ پروشين سلطنت جي ڏينهن ۾ شروع ٿيو هو.
بسمارڪ جيڪي علائقا فتح ڪيا هئا، تن کي گڏائي
مِلائڻ لاءِ هن انهن ۾ رائج قانون رد ڪري، پنهنجي
مرضيءَ جو قانون گوليءَ جي زور تي رائج ڪيو هو. ٻي
عالمي جنگ کان اڳ ۾ ڪنهن به قبضو ڪندڙ فوج جي
حڪومت کي پڻ مارشل لا چيو ويندو هو. قابض فوج جي
اڳواڻ جي لفظن کي اتي رائج قانون کان مٿانهون
سمجهيو ويندو هو.
”بيٺڪي سرشتي هيٺ ڏيهي ماڻهن کي ٻئي درجي جو شهري
ليکيو ويندو هو. هنن کي پنهنجي مرضيءَ جي حڪومت
جوڙڻ جو اختيار ڪونه هو. ۽ کين پنهنجين اميدن ۽
خواهشن مطابق پنهنجي تقدير ٺاهڻ ۽ اقتصادي ترقي
ماڻڻ جو ڪوبه حق نه هو. ٻي عالمي جنگ کان پوءِ ۽
ڪيترين ئي بيٺڪن مان بيٺڪي راڄ جي ختم ٿيڻ سان.
انهن نون آزاد ٿيل ملڪن جي عوام ٿوري وقت لاءِ
آزادي ۽ خودمختياريءَ جا مزا ماڻيا. اُن زماني ۾
ئي قوميت واري نظريي جي حامي اڳواڻن جهڙوڪ ناصر،
نڪروما، نهرو ۽ سوئيڪارنو پنهنجي عوام کي سماجي
مساوات ۽ انصاف ڏيڻ تي زور ڏنو هو. پر اڳوڻين
بيٺڪي طاقتن، جن هاڻي هڪ نئين سرشتي جو روپ ورتو
هو، پنهنجي عوام کي خوش رکڻ جو ارادو ڏيکاريو ۽
فوج ۽ مُلي جي سازش جي پُٺڀرائي ڪرڻ ڇڏي ڏني. اهو
فيصلو انهن ڄاڻي ٻجهي ڪيو يا نه، تنهن بابت چئي
نٿو سگهجي. فوج ۽ مُلي جي اُن گڏيل سازش، عوام کي
پنهنجي تقدير تي اختيار رکڻ جي حق ۽ اُن ذريعي
ملندڙ فائدن کان محروم ڪيو. اها صورتحال سوويت
يونين ۽ آمريڪا وچ ۾ چٽاڀيٽي ۽ ڊوڙ سبب ويتر بگڙي
وئي هئي. |
