سيڪشن:رسالا

ڪتاب: مهراڻ 01/ 2014ع (محمد عثمان ڏيپلائي خاص نمبر)

باب:

صفحو:22

صنم لطيف ڪرٽيو

 

محمد عثمان ڏيپلائي- سنڌ جو بي ڊپو قلمڪار

 

سنڌ جي ٿر واري علائقي ۾ پوک، وُٺي تي ٿئي ٿي. هڪ چوڻي آهي ته: ”وسي ته ٿر، نه ته برئي بر“۔ ٿر مان ڪيترائي انمول ۽ عظيم انسان پيدا ٿيا آهن، انهن عظيم انسانن مان محمد عثمان  ڏيپلائي صاحب جو نالو نمايان نظر اچي ٿو.

محمد عثمان ڏيپلائي صاحب جو جنم هڪ غريب واپاريءَ، حبيب الله ميمڻ جي گهر ۾ ٿيو. سندس پيدائش 13 جون 1908ع ۾ ڏيپلي ۾ ٿي. پاڻ ستن ڀينرن جو اڪيلو ڀاءُ هو، پر انهن مان چار ڀينر ننڍي عمر ۾ ئي وفات ڪري ويون هيون. هُن پنهنجي ئي گهر مان سنڌي ڇهه درجا پاس ڪيا. پاڻ ننڍي هوندي کان ئي قابل ۽ ذهين هو. ان کان علاوه محنتي، سنڌ جو خيرخواهه، نيڪ نيت انسان هو. سندس تعليم نالي ۾ ٿوري هئي، پر سندن مطالعو وسيع هو، لکڻ جو ڏانءُ ته ڪو هن عظيم انسان کان سکي. 1957ع ۾ سنڌ يونيورسٽيءَ مان اديب فاضل جو امتحان پاس ڪيائين. هن جو علم سان چاهه ۽ محبت جو اندازو ان مان لڳائي سگهجي ٿو ته:

”1962ع ۾ جڏهن پاڻ پُٽ ۽ ڏوهٽي سان گڏ ميٽرڪ جو امتحان پاس ڪيو، تڏهن اِها خبر نهايت دلچسپ پيرائيي سان اخبار ۾ ڏنائون(1).“

ڏيپلائي صاحب جي قابليت مان واضح ٿي وڃي ٿي جو هن ننڍي عمر ۾ ”فرحتِ آثار“ نالي سان اخبار لکي.

ٿر ۾ وسڪارو ٿئي ته اتان جا رهاڪو خوش ۽ ٿر سڄو ئي سهڻو ٿي ويندو آهي، پر ڏڪار هوندو ته هر ماڻهو پريشان هوندو آهي. ڏيپلائي صاحب ڏکن، تڪليفن ۾ زندگي گذاري، پر هن هر حال ۾ قلم کي هٿان نه ڇڏيو، هونئن به ڏاهن جو چوڻ آهي ته ڏکن ۽ تڪليفن ۾ بهترين ادب سرجي سگهندو آهي. اهڙي طرح هن ارڏي انسان کان سور، سختيون، ڏک ۽ ڏولاوا سڀ وسري ويا. پاڻ پيري مريدي، وڏيرا شاهي ۽ ڪامورن جا مسڪين ماڻهن تي ٿيندڙ ظلم زيادتون ڏسي تماشائن وانگر خاموش ٿي نه ويٺو، بلڪ پنهنجي قلم کي تيز ترار وانگر وهايائين. انهن خلاف لکي عوام کي سُرت ۽ ساڃاهه پيدا ڪيائون.

محمد عثمان ڏيپلائي پنهنجي لازوال لکڻين ذريعي عوام ۾ سجاڳي پيدا ڪري کين ڀرپور شعور ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي جنهن ۾ پاڻ سو سيڪڙو ڪامياب ٿيو. حميده کهڙو صاحبه پنهنجي هڪ مقالي ۾ سندن عظمت بيان ڪندي لکيو آهي:

”اهو صحيح آهي ته منهنجي ڏيپلائي صاحب سان ڪڏهن ملاقات نه ٿي سگهي، پر تنهن هوندي به آءٌ چئي سگهان ٿي ته آءٌ پاڻ کي ڏيپلائي جنريشن مان سمجهي ٿي، اها جنريشن، جيڪا ڏيپلائي صاحب کان متاثر ٿي.

اسان جي وقت ۾ ٽي درجا سنڌي پڙهڻ کان پوءِ انگريزيءَ ۾ تعليم شروع ٿيندي هئي، سو مون به ٽي درجا سنڌي ڪراچيءَ ۾ پڙهيا. اهي ڏيپلائي صاحب جا ڪتاب هئا، جن اسان کي نه صرف سنڌي سيکاري، بلڪه تاريخ پڻ پڙهائي ۽ اسلامي دنيا جو نظارو ڏيکاريو. مان ته ايئن به چونديس ته اڄ جو آءٌ تاريخدان بڻي آهيان، سو به ڏيپلائي صاحب جي ڪتابن پڙهڻ ڪري(2)!“

محمد عثمان ڏيپلائي صاحب گهڻ پاسائين شخصيت جو مالڪ هو. هن گهڻين ئي صنفن تي تمام گهڻو لکيو سو سمورو سجايو ۽ سڦل ثابت ٿيو. هن جا افسانا، ڪهاڻيون، ڊراما يا ناول هر لکت لاجواب آهي. هر هڪ ڪتاب وڏي اهميت جو حامل آهي، سندس شخصيت جي باري ۾ شيخ عزيز صاحب لکي ٿو ته:

”... هو روزگار جي تلاش ۾ پنهنجي اباڻي گهر کي ڇڏي نڪتو ته لکڻ شروع ڪري ڏنائين. پوءِ نه صرف لکيائين، پر ايترو لکيائين جو سنڌيءَ ۾ بسيار نويس سڏجڻ لڳو(3).“

ڏيپلائي صاحب جڏهن لکڻ جي شروعات ڪئي ته هن سنڌي معاشري جو غور سان مشاهدو ڪري، ان مان بُراين جي پاڙ پٽڻ جي ڀرپور ڪوشش ڪئي، خاص طور ٺڳ پيرن جا پرڪار وڏي جرئت ۽همت سان لکيائين.

هن ڏاهي انسان ڏيڍ سو کن ڪتاب لکيا، جن مان هر ڪتاب پنهنجو مَٽ پاڻ آهي. سندس لکڻين جو انداز، رنگ ۽ ڍنگ، منفرد آهي. سندس لکڻين ۾ توهم پرستي ۽ پير پرستيءَ کان نفرت جهلڪندي نظر اچي ٿي. ان جو اندازو انوکن عنوانن مان لڳائي سگهجي ٿو، جئين: ”مرشد جي ڏاڙهي“، ”مرشد جون ٽنگون“، ”مرشد جو ٻڪر“، ”مرشد جي پڳڙي“، ”کدڙيءَ جي گادي عرف مرشد“ وغيره سندس ٻولي تمام سادي سودي ۽ سلوڻي آهي. هن لکڻين ذريعي ماڻهن کي شعور ڏنو، اها هڪ وڏي خوبي آهي.

”سڀ کان وڏي خصوصيت، جيڪا ڏيپلائيءَ کي سنڌ جي مڙني شخصيتن تي امتياز ۽ فوقيت ٿي بخشي، سا آهي ڏيپلائيءَ جي پيري، مريدي ۽ مرشدي خلاف بغاوت ۽ مسلسل جهاد(4).“

ڏٺو وڃي ته ڏيپلائي صاحب جن جڏهن لکڻ شروع ڪيو ته اهو دور روايتي انداز ۾ لکڻ جو هو، پر هن انهن روايتن کي ٽوڙڻ جي ڳالهه ڪئي هڪ نئين انداز سان لکيو توڻي جو مخالف وڌي ويا پر هن مرد مجاهد ان ڳالهه جي پرواهه، نه ڪئي پاڻ لڳاتار لکندو رهيو. هن قلم کي اڃان به وڌيڪ تکو وهايو ۽ ڪيترائي ڪتاب لکيا. انهن ۾ هن ڪڙو سچ لکيو جيڪو مخالفن کي هضم نه ٿيو. سندن ڪيترائي ڪتاب ضبط ڪيا ويا جهڙوڪ: ”ڏاهري رنگ محل“ 1942ع ۾ شايع ٿيو. ان بابت ڊاڪٽر ثريا سوز ڏيپلائي صاحبه لکي ٿي ته:

”ڏيپلائي 1942ع ۾ پنهنجو گهر 2300 روپين ۾ وڪڻي ”ڏاهري رنگ محل“
ڇپايو ۽ اُهو ئي ڪتاب ضبط ٿيو(5).“

”ڏاهري رنگ محل“ کان علاوه سندن ٻيا هي ڪتاب به ضبط ڪيا ويا: ”جاپاني گڏي“، ”غازي انور پاشا“، ”شيخ المشائخ“ ۽ ”امڙ“ وغيره، نه صرف سندن ڪتابن تي پابندي مڙهي ويئي بلڪ هن اشراف ماڻهوءَ کي جيل ۾ به ڪيترائي دفعا اماڻيو ويو.

(1) لاهور جيل 1958ع

(2) 1961ع ۾ (جڏهن ڏيپلائي صاحب جن جو تاريخي ناول ”سانگهڙ“ منظرِ عام تي آيو)

(3) 1976ع ۾ سکر جيل اندر ”شيخ المشائخ“ لکيو.

”ڏيپلائي صاحب جون صحافتي ميدان ۾ ڪيل خدمتون به قابلِ ذڪر آهن، هن ڪي رسالا ۽ اخبارون جاري ڪيون ۽ ڪي ادارا پڻ قائم ڪيا، جن جو تفصيل ڪجهه هن ريت آهي:

·          ماهنامه عبرت (1941ع)

·          ماهوار عبرت جو ڪتابي سلسلو (1941ع)

·          هفتيوار عبرت (1943ع)

·          قرآن پريس (1948ع)

·          اداره لطيفي (1949ع)

·          اداره انسانيت (1952ع)

·          روزاني عبرت (1953ع)

·          ماهوار انسان (1957ع)

·          رسالو هفتيوار انسان (1959ع)

·          ماهنامه ساڻيهه ڊائجيسٽ (1969ع)

·          روزانه سنڌ ٽائيمس (1969ع)

عبرت 1958ع ۾ قاضي برادران کي وڪرو ڪري ڏنائين جا اڄ تائين شايع ٿيندي پئي اچي ۽ اڄ هڪ نامور اخبار به آهي ۽ عبرت گروپ آف پبليڪيسن هڪ ادارو آهي، جيڪو اشاعتن جو هڪ ذريعو بنجي ويو آهي(6).“

انهن مان ”انسان“ رسالي ۽ ”سنڌ ٽائمس“
اخبار تي به ٻين ڪتابن وانگر پابندي لڳائي ويئي هئي، ان کان سواءِ قرآن پريس ۽ اسلاميه دارالاشاعت کي باهه ڏئي ساڙيو ويو، ايڏو مالي نقصان ٿيو پر پوءِ به هن هار نه مڃي.

هونئن ته ڏيپلائي صاحب جي هر تصنيف قابلِ قدر آهي، پر سندن تيار ڪيل ”شاهه جو رسالو“ خاص اهميت رکي ٿو. شاهه سائين جي حوالي کان گهڻو وقت اڳ تحقيق ٿيندي رهي آهي. سڀ کان پهرين رسالو ”گنج“ آهي جيڪو 1207هه ۾ لکجي مڪمل ٿيو. جرمني جي اسڪالر ارنيسٽ ٽرمپ 1866ع ۾ جرمني جي شهر ”لپسيا“ مان ”شاهه جو رسالو“ شايع ڪرايو. ارنيسٽ ٽرمپ کان پوءِ 1867ع ۾ قاضي ابراهيم بمبيءَ مان ليٿو پريس ”شاهه جو رسالو“ ڇپايو. ان کان پوءِ تعيلم کاتي پاران سنه 1900ع ۾ موجوده لپي ۾ ”شاهه جو رسالو“ شايع ڪرايو.  ارنيسٽ ٽرمپ کان پوءِ 1867ع ۾ قاضي ابراهيم بمبئيءَ مان ليٿو پريس ”شاهه جو رسالو“ ڇپايو. ان کان پوءِ تعليم کاتي پاران سنه 1900ع ۾ موجوده لِپيءَ ۾ ”شاهه جو رسالو“ شايع ڪرايو. بعد ۾ مرزا قليچ بيگ، ڊاڪٽر گربخشاڻي، ڪلياڻ آڏواڻي، غلام محمد شاهواڻي، مولانا غلام مصطفيٰ قاسمي، عثمان علي انصاري، ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ ۽ ٻانهي خان شيخ جا تيار ڪيل رسالا شايع ٿيا.

محمد عثمان ڏيپلائي صاحب پاڪيٽ سائيز ”شاهه جو رسالو“ 1963ع ۾ شيخ غلام علي سنز حيدرآباد مان شايع ڪرايو. هڪ ڊگهي عرصي کان پوءِ ٻيهر 2009ع ۾ مهراڻ اڪيڊمي شڪارپور مان شايع ٿيو. هيءُ رسالو 34 سرن تي مبني آهي. شاهه جا رسالا ته تمام گهڻا آيا آهن. پر هيءُ پهريون پاڪيٽ سائيز گهڻن بيتن وارو ۽ گهٽ قيمت وارو پهريون رسالو آهي.

”اصلي وڏو مڪمل شاهه جو رسالو ’سڀني رسالن کان گهڻن بيتن وارو‘، محمد عثمان ڏيپلائي پنهنجي قرآن پريس حيدرآباد مان ڇپايو، سرورق تي اشاعت جي تاريخ ’7- مارچ 1951ع‘ ڇاپي وئي. بعد ۾ ’پاڪيٽ سائيز شاهه جو رسالو‘ و عامي بيتن جي گهڻائي سان، سنه 1963ع ۾ ڇاپايائين(7).“

 ڏيپلائي صاحب جن هن شاهه جي رسالي ۾ ڪجهه اهڙا سُر آهن، جيڪي ٻين عام رسالن ۾ نٿا ملن جيئن: سينهن ڪيڏارو هيءُ سُر سورهن 16 بيتن تي مبني آهي. بسنت بهار هِن سُر ۾ يارهن بيت ۽ هڪ وائي شامل آهي. هڪ ٽيهه اکري ان کان علاوه ڍول مارئي سُر شامل آهي، جنهن ۾ سورنهن بيت ۽ ٻه وايون ملن ٿيون.

شاهه سائينءَ جي انهن سُرن تي محقق متفق نه آهن، اهي سُر شاهه جا آهن يا نه؟ اهو هڪ الڳ بحث آهي، اهي کڻي شاهه سائينءَ جا نه به هجن، پر پراڻن قلمي نسخن ۾ موجود آهن. تنهنڪري ڏيپلائي صاحب اهو رسالي جو ڪلام محفوظ ڪرڻ ضروري سمجهيو.

بهرحال محمد عثمان ڏيپلائي صاحب اڻ ڳڻين خوبين جو مالڪ هو، گهٽ پئسن تي وڏيرن ۽ زميندارن وٽ نوڪري ڪيائون، زندگي ڏک سک ۾ گذاريائون، پر سنڌي ادب کي پنهنجي تصنيفات سان شاهوڪار ڪندو رهيو. هڪ سماج سڌارڪ وارو فرض نڀائيندي. سنڌي ادب کي مالا مال ڪري 7- فيبروري 1981ع ۾ هِن فاني جهان کي ڇڏي وڃي بقا واري بستيءَ ۾ آرامي ٿيو.

حوالا

(1) ڊاڪٽر ثريا سوز ڏيپلائي، محمد عثمان ڏيپلائي ۽ سنڌي سماج تي سندن اثر، ثقافت کاتو، حڪومت سنڌ، ڪراچي 2010ع، ص 35.

(2) مرتب- تاج جويو، محمد عثمان ڏيپلائي، سنڌ ماڻڪ موتي تنظيم، حيدرآباد سنڌ 2003ع، ص 358.

(3) ساڳيو، ص: 369.

(4) ساڳيو، ص: 324.

(5) ڊاڪٽر ثريا سوز ڏيپلائي، محمد عثمان ڏيپلائي ۽ سنڌي سماج تي سندن اثر، ثقافت کاتو، حڪومت سنڌ، ڪراچي 2010ع، ص: 88.

(6) ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجو، محمد عثمان ڏيپلائي- هڪ مطالعو، ثقافت کاتو، حڪومت سنڌ، ڪراچي 2013ع ص: 40-39.

(7) ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، شاهه جو رسالو (جلد پهريون)، شاهه عبداللطيف ثقافتي مرڪز ڪاميٽي، ڀٽ شاهه 1410هه/ 1989ع، ص:81.

مختيار احمد ملاح

 

 

 

 

محمد عثمان ڏيپلائيءَ جي ناول نگاري

 

سڀني ادبي صنفن ۾ ناول کي سماج سان سلهاڙيل ۽ وڌيڪ ويجهو سمجهيو ويندو آهي جو ان ۾ سماجي رشتن ۽ رواجن جو چِٽ چٽيل هوندو آهي. نئين پيڙهيءَ جي سوچ جي انداز ۽ پراڻي پيڙهيءَ سان اُن جو ٽڪراءُ ٻڌبو آهي؛ روايتن جي ٽُٽڻ ۽ نين رسمن ۽ رواجن جي آرنڀ ٿيڻ جا آثار نظر ايندا آهن، مستقبل جا سپنا ساڀيا ٿيڻ ۾ ويساهه ڄمندو آهي؛ ۽ من اندر جا ولوڙ وائکا ٿيندا آهن. زندگي انهيءَ سموري ڀڃ ڊاهه جي عمل مان گذرندي پنهنجو دڳ وٺي روان دوان رهندي آهي. اهو سمورو ڪائناتي سڀاءُ جو لقاءُ آهي، جنهن ۾ ناول جو ميٽر هلندو رهندو آهي.

سنڌي علم و ادب ۾ ناول جي صنف نه صرف انگريز دور ۾ آئي، پر انگريزي علم و ادب جي اثر هيٺ بلڪ ائين کڻي چئجي ته انگريزن جي آشيرواد سان آئي. 1843ع ۾ جڏهن انگريزن سنڌ کي فتح ڪيو ته هتي آهستي آهستي انگريزي زبان ۽ ادب جو استعمال عام ٿيڻ لڳو. اهڙي طرح ان سنڌي ادب کي پڻ متاثر ڪيو. سنڌي اديبن جا انگريزن ۽ سندن علم و ادب سان مراسم وڌڻ لڳا. سنڌ جا لوڪ قصا، رومانوي داستان، سورهين جون بهادريون، بادشاهي عشق اڳ ئي سنڌ ۾ مشهور هئا. انهن مان ڪيترائي شاعري ۽ نثر ۾ لکجي به چڪا هئا. سنڌي ادب ۾ ناول جو هيءُ شروعاتي دور، انهيءَ ڪري به اهم آهي، جو هن دور ۾ سنڌي ناول هڪ ڪامياب صنف طور سنڌي زبان جي ليکڪن توڙي پڙهندڙن ۾ پنهنجون پاڙون پُختيون ڪيون.

ناول لکندڙن ۾ هندو ۽ مسلمان اديبن جو گڏيل سهڪار هو، پر هندو اديبن جو ڪردار اڳرو هو، مسلم ناول نگارن ۾ شمس العلماء مرزا قليچ بيگ ۽ محمد عثمان ڏيپلائي گهڻي ۾ گهڻا ناول لکيا. جنهن کان پوءِ مير علي نواز خان، غلام احمد نظامي، قاضي عبدالرزاق مورائي، محمد صديق ميمڻ، محمد صديق مسافر، لطف الله بدوي ۽ ڪي ٻيا شامل هئا. هندو ناول نگارن ۾ ديوان پريتم داس، ديوان ڪوڙومل، لعلچند امرڏنومل،، ڀيرومل مهرچند، صاحب سنگهه چندا سنگهه، ڊاڪٽر گربخشاڻي، نانڪرام ڌرمداس، شيوڪ ڀوڄراج، ڄيٺانند ٿڌومل، پرمانند ميوارام، پروفيسر موٽومل، تولارام گڏواڻي، ميلارام واسواڻي، پروفيسر نارائڻ ڀمڀاڻي، سڳن آهوجا، پروفيسر رام پنجواڻي، ڄيٺانند لعلواڻي، آسانند مامتوراءِ، ديو سڀاڻي، گلي سدارنگاڻي، ليلارام ولايتراءِ، گوبند مالهي، جڳت آڏواڻي، ايم.آر مائيداساڻي، چوهڙمل، اندرا هميراڻي ۽ ٻيا ڪيترائي شامل آهن.

محمد عثمان ڏيپلائي نه صرف بهترين ڪهاڻيڪار ۽ ڊراما نويس هو، پر ڪيترن سٺن ناولن جو ليکڪ ۽ مترجم به هو. هن ڪيترائي شاهڪار ناول لکيا. ڏيپلائي صاحب ڪيترن مذهبي ۽ تاريخي ناول هندو ليکڪن جي جواب ۾ لکيا. محمد عثمان ڏيپلائي پنهنجي تاريخي ناولن جي وضاحت ڪندي لکيو آهي ته:

”مسلمان پنهنجي تاريخ کان اڻواقف هجڻ سبب بزدليءَ جي ڪُن ۾ غرق ٿيندا ٿا وڃن، ان ڪري مون خدا پاڪ تي ڀروسو رکي اسلامي تاريخي ناولن جو سلسلو شروع ڪيو، جنهن ۾ غافل مسلمانن جون دليون خوب بيدار ڪيون ۽ هو بزدليءَ جو اُٿاهه ڪُن مان نڪري پاڻ کي شينهن جو اولاد سمجهڻ لڳا آهن.“

رشيد ڀٽي لکيو آهي ته:

”ان وقت ڏيپلائي مرحوم سنڌي پڙهندڙن لاءِ هڪ جنون (Craze) هو. سندس تاريخي ناول سنڌ جي مسجدن ۾ رات جي نماز بعد باجماعت پڙهيا ويندا هئا.“

ڪريم بخش خالد مطابق:

”هڪ طرف جيئن مرزا قليچ بيگ مرحوم جي ناولن، ملڪ ۾ پنگتي سڌارن ۽تمدني جاڳرتا جو مثبت ڪم ڪيو، اهڙي طرح ڏيپلائي مرحوم جي ناولن، مسلمانن ۾ سياسي بيداري پيدا ڪئي. عقيدن جي اصلاح ڪئي ۽ آزادي جي سُتل جذبي کي اهڙو جاڳايو، جو پاڪستان جي تحريڪ ۾ سنڌ جو حصو سرس ٿي پيو.“

ڏيپلائي صاحب جي ناولن جي لسٽ طويل آهي، سندس ناولن جو پهريون دور ”سنگدل شهزادي، سال 1938ع ۾ شروع ٿيو. هيءُ ناول سنڌي عوام ۾ بيحد مقبول ٿيو ۽ ٿوري ئي عرصي ۾ انهيءَ جا چار ايڊيشن ڇاپي ۾ آيا. 2013ع ۾ اڪيڊميءَ ۽ انهيءَ جو جديد انداز ۾ نئون ڇاپو آندو آهي، اهو اوائلي دور تقريباً 1943ع تائين هليو. بنيادي موضوع ڪانگريس جي اهنساء واري پاليسيءَ جي خلاف مسلمانن کي پنهنجو شاندار ماضي ياد ڏياري کين جهاد ۽ پاڪستان لاءِ تيار ڪرڻو هو. هڪ ٻئي پويان انهيءَ ۾ ڪيترائي ناول شايع ٿيا جن ۾ هوشربا نازنين، روم جي راڻي، جنگ ترڪ و جرمن، نازنين سمرتا، ايراني شهزادي، دختر اسلام، فتح يرموڪ، چين جو چنڊ، غازي صلاح الدين، وغيره شامل آهن. انهن مان ڪيترائي ناول نئين سر ڇپجي مارڪيٽ ۾ آيا آهن.

انهيءَ دور ۾ متعصبي هندوئن طرفان مسلمانن جي دل آزاريءَ سان ڀريل متواتر ناول آهن، جن ۾ وير درگاداس، مغل رنگ محل، وير ڪماري وغيره شامل هئا. انهن جي ردِعمل ۾ ڏيپلائي صاحب هندستان تي مسلمان بادشاهن جي فتوحات ۽ اعليٰ ڪردار جي اُپٽار ڪندي ڪيترائي ناول آندا جن ۾ ”ڏاهري رنگ محل“، ”فتح پاڪستان“، ”ڪاشيءَ جا پاپڙ“،”گمراهه مسافر“، ”سومناٿ جي سندري“، ”ڪارا ڪافر“، ”ڪتي جو“ وغيره نمايان هئا.

انهيءَ دور ۾ ڪي ناول خاص طور تي قابلِ ذڪر آهن، جيڪي پنهنجي موضوع جي لحاظ کان ڪافي حد تائين بنهه مختلف هئا، انهن ۾ خاصي طور تي ”نورِ توحيد“ ۽ ”گلستان حسن“ شامل آهن. ”نورِ توحيد“ اٺن حصن تي مشتمل هو. جنهن ۾ نبوت جي ابتدائي دور کان مديني حجرت ۽ اتي اسلامي حڪومت قائم ٿيڻ تائين جا احوال ڏنل آهن، پر اهم ۽ بنيادي موضوع حضور اڪرم ﷺ جن جي حياتي جي اُپٽار آهي،. پر ڪتاب جيڪو منفرد حيثيت جو مالڪ هو سو هو- ”گلستان حسن“ جنهن جو موضوع شرڪ ۽ پير پرستيءَ جو رد هو. اهو ڪتاب اڳتي هلي ضبط ٿيو.

انهيءَ دور ۾ 1945ع ڌاري ڏيپلائي صاحب جي ناولن ۾ قوم پرستيءَ ۽ قومي آزاديءَ جا موضوع به داخل ٿيا، اهو ناول ”مصطفيٰ ڪمال“ ۽ ”ٽيپو سلطان“ هئا.

ورهاڱي کان پوءِ جلدئي ڏيپلائي صاحب جي لکڻين ۾ وڏي تبديلي آئي، سندس موضوع به تبديل ٿيا. ان دور جو اهم ناول ”سمرقند جو صوف“ هو، جو چئن حصن تي مشتمل هو، منجهس بخارا جي عوام جي امير بخارا کان آزاديءَ جي تحريڪ جو ذڪر آهي. ”مجاهد ڪشمير“ ۾ ڪشميرين جي جنگ آزاديءَ جو احوال آهي.

ترت ون يونٽ ٺهيو، جنهن خلاف عوام کي جدوجهد ڪرڻ لاءِ آڀاراڻ جي سلسلي ۾ ڏيپلائي سلسليوار ”1857ع جي آزاديءَ جي جنگ“، ”انور پاشا“، ”جپاني گُڏي“ ۽ ”امڙ“ سرجيا جيڪي سمورا ضبط ٿيا ۽ ڏيپلائي صاحب کي انهن جي پاداش ۾ نظربند پڻ ڪيو ويو. انهيءَ دور ۾ سندس معرڪته الآرا ناول ”سانگهڙ“ پڻ آيو، جنهن جو اردوءَ ۾ پڻ ترجمو سندن نياڻيءَ ڊاڪٽر ثريا سوز ڪيو. سندن آخري ناول ”انقلاب ايران“ جنهن ۾ شهنشاهت خلاف آيت الله خميني جي آندل انقلاب جي اُپٽار ٿيل آهي.

ڏيپلائي صاحب جا ڪيترائي ناول اردوءَ ۾ ترجمو پڻ ٿيا جن ۾ ”نورِ توحيد“، ”شوڪت اسلام“، ”عروج اسلام“، ”غازي صلاح الدين“،
”غازي احمد شاهه ابدالي“، ”اورنگزيب عالمگير“
۽ ”سانگهڙ“ وغيره شامل آهن.

ڏيپلائي صاحب جي ٻن ناولن ”سانگهڙ“
۽ ”انقلاب ايران“ کي پاڪستان رائيٽرز گلڊ طرفان بهترين سنڌي ناول طور انعام پڻ مليو.

---