(5)

هندوستان روانگي:   ميرزا عيسيٰ جڏهن سنڌ اندر پنهنجي لاءِ اميد جو ڪو ترورو ڪونه ڏٺو تڏهن نااميد ٿي شاهي دربار ۾ پهچي هٿ پير هڻڻ لاءِ ماماڻن مان سڌو هندوستان هليو ويو. طاهري جي عبارت آهي ته:

”ميرزا عيسيٰ ترخان که چشم پر شورش دوختہ منتظر مانده بود که مرا نيز ازين نمد، کلاهي خواهد رسيد، مايوس گشة متوجهه بدرالخلافت، خاکبوسي اعليٰ حضرت (اکبر) گشت“ *

ترخان نامه، ماماڻن وٽ پناه وٺڻ وارو واقعو ڪونه ڄاڻايو آهي، بلڪه سندس قول آهي ته: ميرزا عيسيٰ قلعه جي دروازي وٽ خسرو کي آگاه ڪرڻ بعد ٺٽو ڇڏيو سڌو هندوستان هليو ويو:

”ميرزا متوهم شد که مبادا کسي اين مقدمہ بميرزا غازي رساند___ از تهته بر آمده، متوجهه دربار عالم مدار گرديد __“

طاهريءَ جي مؤلف معاملات کي تفصيل سان لکيو آهي، ترخان نامه ۾ اختصار ۽ ڪوتاه قلميءَ کان ڪم ورتو ويو آهي. حقيقت ۾ ميرزا عيسيٰ ٺٽي ڇڏڻ بعد، پهريون سميجن ۾ قيام ڪيو ۽ ابوالقاسم سلطان جي واقعي کان پوءِ هندوستان راهي ٿيو.

ماثرالامرا جو مؤلف مٿين ٻنهي مؤلفن کان مختلف صورتحال بيان ڪيو آهي. لکي ٿو ته: ميرزا جانيءَ جي مرڻ بعد ميرزا عيسيٰ حڪومت هٿ ڪرڻ لاءِ هٿ پير هلايا، ليڪن خسرو چرڪس ميرزا غازيءَ کي مسند نشين ڪري، گهريو ته ميرزا عيسيٰ کي قيد ڪري، ليڪن بخت جي ياوريءَ سبب هو جان بچائي وڃي جهانگير جي درٻار ۾ نڪتو.

”چون پيمانہ حيات ميرزا جاني لبريز گرديد، ميرزا عيسيٰ بهوس حکومت، دست و پائي بحرکت آورد . خسرو خان چرکس (کہ وکيل مستقل آن سلسله يود) ميرزا غازي را جانشين پدر ساخت، و خواست که ميرزا عيسيٰ را بادبگاه زندان بر نشاند، او بقلا و زئ بخت و رهنموئ اقبال، ازان ديار بدر زده، بدرگاه جهانگيري استظلال عافيت نمود . و جنت مکاني بمنصب عمده، مطرح انظار عاطفت ساخة، تعينات دکن فرمود“*

ماثر اها روايت ذخيرته الخوانين تان ورتي آهي. جيتوڻيڪ ذخيرة الخوانين هڪ وقيع تذڪرو آهي ۽ ان جو مولف ميرزا عيسيٰ جو دوست ۽ بقول خود رشته دار به هو ليڪن هيٺين دليلن جي بناء تي اهو قول قبول نٿو ڪري سگهجي:0

(1) سنڌ جي جاگيردار جي مقرري خسرو جي هٿ ۾ ڪانه هئي، بلڪه بادشاهه جي حڪم تي ٿيندي هئي.

(2) اکبر نامه ۾ آهي ته، ميرزا جانيءَ جي فوت ٿيندي شرط، بادشاهه غائبانه سندس پٽ جي نالي پروانو خلعت گرانمايہ سميت ڏاهنس موڪلي ڏنو__ گيتي خداوند، از قدر داني الکائ اورا بپور او ميرزا غازي، غايبانه بازگذاشت، و منشور والا و گرانمايه خلعت، فرستاد*

(3) ميرزا جانيءَ 1009هه ۾ انتقال ڪيو. ان وقت جهانگير نه بلڪه تخت تي اڪبر بادشاهه هو.

(4) ميرزا عيسيٰ يقيناً اڪبر جي زماني ۾ ويو، تاريخ طاهري انهي سلسلي ۾ قديم ترين ماخذ آهي، جنهن جو مؤلف ميرزا غازيءَ جو معاصر هو، ۽ ڪيترن واقعن جو هو پاڻ عيني شاهد آهي. ترخان نامه جو مؤلف پڻ انهيءَ سان همنوا آهي.

(6)

اڪبري دؤر ۽ عيسيٰ: ميرزا عيسيٰ ممڪن آهي ته جاني بيگ جي وفات بعد، ڪنهن نموني سان سنڌ جي جاگيردار ٿيڻ جي خواهش ظاهر ڪئي هجي. ليڪن اها نه عمل ۾ اچي سگهي ۽ نه بادشاهه تائين غالباً ان جو اطلاع پهتو. عيسيٰ ۽ ميرزا غازي جو باهمي تعلق خوشگوار هو. جڏهن اميرن جو هنگامو هليو ٿي، ان وقت به قعلي اندر ميرزا عيسيٰ جو اچڻ وڃڻ جاري هو. سنڌي مؤرخن __ جاگيردار ٿيڻ واري خواهش جو پيدا ٿيڻ __ ان موقعي تي بيان ڪيو آهي، جڏهن ميرزا غازي ۽ اميرن جو نفاق شروع ٿيو. قرين قياس به اهو ئي ٿي سگهيو ٿو، ورنه پٽ جي هوندي ٻئي ڪنهن جو وارث ٿيڻ ظاهراً رواج مطابق جائز ڪونه هو.

ترخان نامہ جي مؤلف لکيو آهي ته 1012هه ۾ ميرزا عيسيٰ سنڌ جا وڻ ڇڏيا ۽ اڪبري دربار ۾ رسيو، اهو ئي زمانو هو جڏهن ابو القاسم سلطان جي گرفتاريءَ بعد سنڌ  جا حالات، ميرزا غازي لاءِ اطمينان بخش ٿيا. مؤلف لکي ٿو ته:

” چون درسنہ اثني و عشر و الف هجري، بشرف اقدام بوسي حضرت اکبر بادشاهه مشرف شد، اعليٰ حضرت عنايت و مهرباني بسيار شامل حال او داشة، خلاف ضابطه آنوقت، از روئ رعايت و شفقت، ده سي زياده منصب به او مرحمت فرموده در سلک  امرايان انتظام داده“*

سنڌ جي سلسلي ۾ شروع کان اڪبر جي پاليسي نهايت نرم هئي. ملڪ ته فتح ڪيو ويو، ليڪن هن نٿي گهريو ته قديم روايتن کي يڪلخت ختم ڪري ڇڏي. اهو ئي سبب هو جو ميرزا باقيءَ تان ٽري ويو، ميرزا جانيءَ تان پڻ پهريون دفعو محمد صادق کي واپس گهرائي ورتائين. پوءِ به جڏهن سنڌ فتح ٿي ته ماڻهن کي حڪومت جي تبديلي محسوس ٿيڻ ڪانه ڏنائين، بلڪه ميرزا جانيءَ کي ملڪ وري واگذاشت ڪري ڇڏيائين. جاني کان پوءِ غازيءَ جي تقرري به ساڳي پاليسيءَ جي تحت هئي، ۽ ساڳوئي ڪارڻ هو جو ميرزا عيسيٰ جڏهن پهتو ته دستور کي ٽوڙي کيس به غير معمولي منصب تي فائز ڪيو ويو.

ازانسواءِ ان وقت شايد ٻيو به هڪ خاص ڪارڻ موجود هو. اڪبر اڻ ڏٺي ميرزا غازي ڏانهن جاگير ۽ جانشينيءَ جو پروانو ڏياري موڪليو هو، هاڻي اڪبر چاهيو ٿي ته ميرزا غازي پاڻ به اچي دربار ۾ حاضري ڏئي. کيس گهرائڻ لاءِ پهريون هن بابا طالب اصفهاني کي ڏياري موڪليو. جڏهن دير ٿي ته 1011هه ۾ سعيد خان چغته کي اماڻيو ويو. غازي پنهنجي گهرو انتشار ۾ مصروف هو، بر وقت وڃي ڪونه سگهيو، دربار ۾ برابر اهو شڪ ۽ خدشو هو ته، ممڪن آهي خسرو چرڪس جهڙي سياستمدار ۽ با تدبير امير جي مشوري تي ميرزا ايراني حڪومت کان امداد وٺي وري نه سنڌ جو ملڪ آزاد ڪرائي وٺي __ اهو گمان ۽ اهو خطرو مغلن کي سنڌ منجهان هميشه رهيو ٿي، ۽ هڪ لحاظ سان سندن اهو خيال جائز به هو. سنڌ جي ماڻهن آخر وقت تائين مغلن جي غلاميءَ جو پاڻ کي عادي بڻائي ڪونه سگهيو هو. نفرت عدم تعاون ۽ جڏهن ڪڏهن بغاوت برابر رهندي آهي. جيسين مغلن جو سنڌ مان ٿڌو نه نڪتو ۽ پنهنجو ملڪ هنن واري نه ورتو ، تيسين برابر اهو سلسلو جاري رهيو.

ميرزا عيسيٰ کي معمول کان ٽپي منصب عنايت ڪرڻ جو مطلب اهو ئي هوندو ته، جيڪڏهن سنڌي غازيءَ کي اڳ ۾ ڪري ڪو هنگامو پيدا ڪن ته ان جي ڪاٽ لاءِ مغل دربار ۾ ٻيو ترخاني امير موجود هجي، جنهن جي ماماڻي آڪهه به سنڌي آهي ۽ سنڌن جي همدردي به حاصل ڪري سگهي ٿو __ ماثرالامرا جي عبارت انهيءَ شبه تي روشني وجهي ٿي:

”درسنہ 1011هه ميرزا غازي در تته، بعد مردن پدر خود جاني بيگ ، خيال خود سري پيش گرفت، عرش آشياني ملتان و بکهر را بجا گير سعيد خان تنخواه فرمود، اورا برسر ميرزا تعين کرد “*

خيال خود سري ۽ بر سر ميرزا تعين کرد  جي لفظن مان درباري فضا جو تڪدر عيان آهي. ساڳيو رنگ ماثر رحيميءَ جي عبارت جو آهي:

”سعيد خان چغتائي کو که را بابيست هزار سوار مقرر نمودند که، رفته ميرزا غازي را بپايه سرير خلافت  ميسر آورد “x

بيست هزار سوار __ ۽ ميسر آورد __ جا لفظ درباري ماحول جي ترجماني ڪن ٿا. نه فقط اهو بلڪه سيوهڻ جي صوبه دار مير ابوالقاسم نمڪين ڏانهن پڻ تاڪيدي فرمان جاري ٿيو ته ميرزا غازيءَ کي خسرو سميت وٺي آڻي دربار ۾ پهچائي.

بهرحال، ميرزا غازي 1012هه ۾ پهتو، ۽ ميرزا غازي پٺيان جي حالتن کي روبراه ڪري 1013هه ۾ اڪبر جي سامهون وڃي حاضر ٿيو. 0 

(7)

عهد جهانگيري ۽ ميرزا عيسيٰ: اڪبر جي دؤر اندر ميرزا عيسيٰ جي سلسلي ۾ فقط ايترو ئي مذڪور ملي ٿو. اهو معلوم ٿي نه سگهيو ته منصب کان علاوه، ميرزا مؤصوف اڪبري زماني ۾ ڪهڙن ڪهڙن عهدن تي ۽ ڪٿي ڪٿي رهيو. تاريخ ۾ سندس پهرين مقرري جهانگير جي عهد ۾ دکن اندر بيان ڪئي وئي آهي. ماثر الامرا جي مؤلف جو قول آهي:

”جنت مکاني، بمنصب عمده مطرح انظار عاطفت ساخة، تعينات دکن فرمود “ *

جهانگير 8  جمادي الثاني 1014هه جو تخت نشين ٿيو. ميرزا غازي ان وقت دربار ۾ حاضر هو، بعد جي صورتحال واقعن مان معلوم ٿئي ٿي ته ميرزا غازي جو جهانگير جي مزاج تي وڏو اثر هو. جهانگير نه فقط خسرو جي بغاوت فرو ڪرڻ لاءِ کيس پاڻ ساڻ لاهور کنيون، بلڪه چند مهينن بعد جڏهن قنڌار جي لشڪر ڪشيءَ جو معاملو درپيش آيو ته غازي بيگ کي پنج هزاري منصب ڏئي، وڏي ٺاٺ سان اوڏاهين روانو ڪيائين. خبر نه آهي ته ميرزا غازيءَ جي انهيءَ رسوخ ميرزا عيسيٰ جي پوزيشن تي ڪهڙو اثر ڪيو. بهرحال ترخان نامه جي مؤلف تفصيل نه ڏيندي، جهانگير جي مجموعي سلوڪ جو مؤثر لفظن ۾ ذڪر ڪيو آهي:

”___ چون حضرت جهانگير بادشاه، بر سرير سلطنت و خلافت جلوس فرمود، ميرزا عيسيٰ ترخان را مشمول عنايات و عاطفت بادشاهانه گردانيده نواز شها فرمود. و در ايام سلطنت جهانگير بادشاه، مدارالمهامي اکثر بو سائل بود ___“

جهانگير 1014هه ۾ تخت تي ويٺو ۽ 28 صفر 1037هه جو ڪشمير کان ايندي واٽ تي فوت ٿيو. انهن ٽيويهن ورهن جي دؤر ۾، ميرزا عيسيٰ ڀائنجي ٿو، وڏي دٻدٻي ۽ ٺٽ سان پنهنجا منصب ماڻيندو ۽ فرائض پورا ڪندو رهيو. جهڙيءَ طرح ترخان نامه جي هيٺين عبارت مان ظاهر پيو ٿئي:

”_ميرزا عيسيٰ ترخان از کمال جميعت و همت و غيرت، بغير از بادشاه، بکسي سر فرو نمي آرد، و به ارکان دولت توسل نمي جست، لاجرم ارکان دولت در مقام نزاع او بوده، اورا جاهائ سخت و  زور طلب تنخواه ميکردند“

ميرزا مذکور جميعت خوب همراه داشت، از لائ تهور قبول نموده، بهر صوبه که ميرفت ترددات نمايان نموده، بانعام و اکرام و اضافهء منصب، بي منت عمرو زيد سر بلندي مييافت“ *

مٿين عبارت مان معلوم ٿئي ٿو ته ميرزا همت جرائت ۽ وڏي دل گرد وارو مڙس هو __ بادشاهه کان سواءِ ٻي ڪنهن جي پرواه ڪان ڪندو هو __ سلطنت جي مدارالمهامن اڳيان ڪڏهن ڪونه جهڪيو __ تنهن ڪري گهڻو ڪري سڀئي امير کائنس نالان ۽ ناراض رهڻ لڳا __ اهو ئي سبب ٿيو جو کيس هميشه ڏوراهن ڏيهن ۽ ڏکين مهمن ڏانهن منهن ڏنو ٿي ويو  ليڪن جنهن طرف رخ رکيائين اتان فتحون ڪري موٽيو___ نه ڪنهن کان مروت گهريائين نه مدد جو طالب ٿيو___ لشڪر جام هيس  پاڻ تي ڀروسو هيس پنهنجي ئي همت تي مهم کي منهن ڏئي سر برائي ڪري، وڏا وڏا منصب ۽ وڏيون وڏيون سر بلنديون حاصل ڪيائين  ڪنهن عمر بڪر ۽ زيد جي سفارش جي ضرورت ئي ڪانه پيس.

اها عبارت ميرزا جي سڄي ڪردار ۽ سندس فطرت تي مڪمل روشني وجهي رهي آهي. اڳتي هلي ڏسنداسين ته واقعي پوري زندگي انهيءَ رنگ ۾ بسر ڪيائين. سندس فطرت جي بلندي ۽ الوالعزمي، سندس مقبري جي عمارت مان ئي ظاهر آهي. سندس حسن طبيعت، تحمل ۽ صبر جو اندازو پنهنجي والد جي ٺهرايل مقبري جي نقاشي ۽ رٿا مان پڻ پوريءَ ريت ڪري سگهجي ٿو. وڏا ماڻهو ئي وڏيون عمارتون ٺهرائيندا آهن، هر تخليق پنهنجي خالق جي حوصلي جي بلنديءَ ۽ پستيءَ جو مظهر ٿيندي آهي.

جئين هيٺ هلي معلوم ٿيندو، ميرزا عيسيٰ، جهانگير جي عهد ۾ زندگيءَ جو گهڻون عرصو دکن ۽ گجرات ۾ گذاريو. جڏهن جهانگير فوت ٿيو ان وقت به هو گجرات ۾تعينات هو.

جهانگير جي زماني اندر ميرزا جي مقررين جو سلسليوار صورتحال هيٺين ريت معلوم ٿي سگهيو آهي:

دکن 1014هه: جيئن مٿي بيان ٿي چڪو آهي، جهانگير جي تخت تي ويهڻ بعد، غالباً سڀ کان پهرين مقرري، دکن طرف ٿي. ميرزا ڪٿي ويو ڪهڙي عهدي تي رهيو ۽ ڪهڙا ڪهڙا ڪم سرانجام ڪيائين؟ ان جو نه تفصيل ملي ٿو نه ڪٿي اشارو آهي ۽ نه سڌ پئجي سگهي ٿي. فقط ماثرالامرا چند لفظن ۾ دکن جي تقرر جو بيان ڪيو آهي.

پورا اٺ سال، وچ ۾ گذري وڃن ٿا، 1021هه ۾ ميرزا غازيءَ جي وفات بعد، وري ميرزا عيسيٰ جو مذڪور اچي ٿو. ايترن سالن جي وٿيءَ ۾ جهانگير پاڻ به ميرزا جي متعلق هڪ لفظ ڪو نه لکيو آهي. حالانڪ تزڪ اندر گهڻو ڪري سڀئي قابل ذڪر واقعا اچي وڃن ٿا ۽ هر امير جو ڪجهه نه ڪجهه ذڪر موقعه بموقعه ٿيندو رهي ٿو.

ميرزا غازي جي وفات 1021هه: ميرزا غازيءَ کي قندهار جي صوبيداري مستقلاً 1017هه ۾ ڏني وئي. پهريون دفعو هو 1015هه ۾ ويو هو. ايران جي صفوي بادشاه قنڌار تي لشڪر موڪليو، جنهن اچي محاصرو ڪيو . جهانگير تازو  تخت تي ويٺو هو ۽ وهندي شرط خسرو جي بغاوت درپيش آيس. اندروني خلل اڃان هليو ٿي جو لاهور جي منزل تي قنڌار جي انتشار جو احوال پهتو. ميرزا غازيءَ تي خاص نظر عنايت هيس. جهانگير کيس ئي اوڏاهين اماڻيو. غازيءَ پهچڻ سان ايراني لشڪر جي محاصري کي ختم ڪري قنڌار کي آزاد ڪيو. قنڌار دور هو، ايراني لشڪر ڪشين ۽ مقامي بغاوتن جو هر وقت خطرو موجود رهيو. ميرزا غازيءَ جي ڪارڪردگي ڏسي، جهانگير کيس ئي مستقلاً اوڏاهين اُماڻيو. *

ميرزا غازيءَ ڪثرت شراب نوشي سبب 1 2 0 1 هه ۾ اتاهين انتقال ڪيو. جهانگير کي پهريون آصف خان جي فوتيءَ جي 1021هه ۾ خبر پهتي ۽ ان کان چند ڏينهن بعد (25 ماهه اردي بهشت) ميرزا غازيءَ جي قضيه جو احوال مليس.0

ميرزا عبدالعليءَ جي مسند نشيني: سنڌ اندر، جنهن وقت اها خبر پهتي، ميرزا خسرو چرڪس ، ميرزا عبدالعلي کي نوراً ميرزا غازيءَ جي جاءِ تي ٺٽي ۾ مسند نشين ڪيو. جهانگير کي نه ان جو اطلاع نه کائنس اجازت طلب ڪئي وئي، خبر نه آهي ته خسرو ڪهڙي سٽاسٽي هئي، جڏهن جهانگير کي سڌ پئي ان وقت دربار ۾ وڏا انديشا ۽ خدشا پيدا ٿي پيا  ايراني بادشاهه سان سلوڪ ڪونه هو. ظاهرداريءَ جي باوجود دلين اندر صفائي ڪانه هئي. اهڙيءَ ريت سنڌ جي سرحد تي ٻيون رياستون به موجود هيون، جن جي مدد سان مغلن جي قبضي مان سنڌ کي آزاد ڪرائي وڃڻ جو قوي احتمال ٿي سگهيو ٿي.*

ميرزا عيسيٰ جي دکن مان واپسي 1021هه: ميرزا عيسيٰ انهيءَ زماني ۾ دکن طر ن(؟) هو. جهانگير انهيءَ خيال سان کيس سنڌ موڪلي، اوڏاهون گهرائي ورتو. ذخيرة الخوانين جي مؤلف جو قول آهي:

” پس از فوت ميرزا غازي بيگ ... بموجب فرمان طلب از دکن بحضور آمد . حضرت جنت مکاني خواستند که اورا به تته فرستند که، مبادا خسرو خان بغي و رزد و عبدالعي ترخان که بجائ ميرزا غازي بيگ نشانده، او را تقويت بخشد“*

ماثر الامرا جي عبارت هن ريت آهي:

”خسرو خان ، عبدالعلي نامي را ازان سلسله برمسند ترخانيه متمکن ساخته، دست مايه حکم راني انديشيد. جنت مکاني بتوهم آن (که مبادا عبدالعلي به دستان سرائي خسرو خان ريشه استقلال دران سر زمين فرو ارد) فرمان بنام ميرزا عيسيٰ خان قلمي فرمود“x

ٺٽي جي صوبيداري: جهانگير جي منشا اها هئي ته ميرزا کي ٺٽي موڪلي، چنانچه، ميرزا حڪم موجب ،خميس ڏينهن (18  خورداد) 1021هه جو اچي دربار ۾ حاضر ٿيو:

”ميرزا عيسيٰ ... در لشکر دکن تعين بود بجهت تهته اورا طلبيده بودم. در همين تاريخ بخدمت استسعاد يافت. چون قابل رعايت و تربيت بود به  منصب هزاري و پانصد سوار ممتاز گشت “+

مٿي ڏيکاريو ويو آهي ته ميرزا خود دار، خود پسند، ۽ لاپرواه هو. آخر ته هڪ حڪمران خاندان جو فرد هو. درباري اميرن جي انهيءَ سبب ساڻس ڪانه پوندي هئي. اميرن دراندازي ڪرڻ شروع ڪئي، جهانگير مضبوط ارادي جوماڻهو ڪونه هو. فيصلي جو ڪمزور ۽ آفيم کائڻ سبب طبيعت ۾ وسوسو هيس. سندس دل ۾ اها ڳالهه ويهي ويئي ته، مبادا ميرزا خود پهچڻ بعد باغي نه ٿي وڃي. ذخيرة الخوانين جي مؤلف هيٺين لفظن ۾ انهيءَ معاملي مٿان روشني وڌي آهي:

” بعضي ارباب عناد بعرض رساندند که: ميرزا عيسيٰ بيگ که از سالهائ دراز آرزوئ حکومت ملک مورثي خود داشت، حالا که در آنجا برود و با دارائ ايران شاه عباس صفوي ساخة توسل باو نمايد، و يا حاکم کيچ مکران و هرمز که دران صلح واقع شده اند، توسل جسته باعانت آنها، در آنجا بماند. عمري بايد که کارِ او ساخته  گردد“x

ماثرالامرا جي مؤلف انهيءَ ماخذ تان اخذ ڪري، هيٺين لفظن ۾ اشاري کي قلمبند ڪيو آهي:

”بعرض برخي حساد (که ميرزا دير باز در آرزوئ ملک مؤرثي نعل در آتش است. اگر درينولا مستقل شده، بحاکم کيچ و مکران و هرمر (که  قريب واقع شده اند) اعانت جسته با شاهه عباس صفوي توسل نمايد، مدتها بايد که تدارک آن بوقوع آين) بادشاه بدگمان شد “ *

ميرزا رستم جو تقرر 1021هه: مٿين اقتباس مان واضح آهي ته انهيءَ وقت جا حالات ڪهڙا هئا. شاه عباس اندر خاني مغلن جي خلاف هو، قندهار ۽ ڪابل خواه خراسان جي ڪن حصن مٿان مغلن جو قبضو ، کيس پسند ڪونه هو، ڇاڪاڻ ته ايرانين انهن ملڪن کي پنهنجو ٿي سمجهيو. ڪيچ ۽ مڪران سنڌ جي سرحد سان آهي. بلڪ سنڌ جو ئي هڪ حصو آهي. مغلن کي انهيءَ ملڪ جي فتح ڪرڻ جي پڻ ايامن کان آرزو هئي. اڪبر جي دؤر ۾ حڪومت کي خيال هو، ليڪن عمل ۾ اچي نه سگهيو تنهن ڪري قدرتاً مڪران ۽ ڪيچ جي والين کي به موقعي جي تلاش رهي ٿي ته سنڌ مٿان مغلن جو قبضو ڪڍي، پنهنجي ملڪ جي سرحد کان کين دور هٽائي ڇڏين. هرمز جي واليءَ جو به غالباً ساڳيو حال هو. انهن سڀني جي مابين صلح هو، جنهن جو اشارو مٿين اقتباس ۾ موجود آهي. تنهن ڪري توسل جسته و باعانت آنها در آنجا بماند جي خطري سبب ميرزا جو موڪلڻ منسوخ ڪري، ميرزا رستم صفويءَ کي ٺٽي مٿان مقرر ڪيوويو. جيڪو هو ته شاهه عباس صفريءَ جو عزيز (9) پر خانداني اختلافن ۽ جهڳڙن سبب ترڪ وطن ڪري، مغلن جي اميرن ۾ اچي شامل ٿيو هو. جهانگير کي اطمينان هو ته خانداني دشمنيءَ سبب ايران ۽ هرمز سان سندس ڪو واسطو ڪونه هوندو، ۽ اهڙيءَ ريت ڪيچ ۽ مڪران جو به سدباب ٿي پوندو.0

راڌڻ پور ۾ تقرر 1021هه: ميرزا عيسيٰ دربار ۾ پهچي چڪو هو. يقيناً دکن واري چارج ڪنهن ٻئي جي سپرد ٿي هوندي، تنهن ڪري جهانگير، ميرزا عيسيٰ کي هن دفعي راڌڻ پور (10) ۾ جاگير ڏئي اوڏاهين اماڻيو. ذخيرة الخوانين جو مؤلف لکي ٿو ته ميرزا کي دين پور جاگير ڏئي اماڻيو ويو_ميرزا را دين پوره در نواحي گجرات جاگير داده بدا نصوب فرستادند  ليڪن ماثرالامرا ۾، جنهن جو مااخذ پڻ ذخيرو آهي، دين پوره جي بجاءِ راڌڻ پور آهي  ميرزا عيسيٰ بجاگيرداريءَ  راڌهن پور گجرات سر بر نواخة تعين آن صوبه گرديد.  اسان جو خيال آهي ته ذخيره ۽ دين پوره ڪتابت جي غلطي آهي. دراصل ميرزا کي راڌڻ پور جي جاگير ملي، جهڙيءَ ريت ماثر جو بيان آهي.

راڌڻ پور جي قيام واري زماني اندر جيڪي وهيو واپريو ان جو تفصيل خواه اجمال ڪونه ٿو ملي. ليڪن ايترو اندازو ٿئي ٿو ته انهيءَ تقرر، ميرزا جي دل گجرات لاءِ غير معمولي ڪشش پيدا ڪري وڌي، چنانچه هن پنهنجي زندگيءَ جو وڏو حصو گجرات ۾ مختلف عهدن ۽ جدا جدا جاين تي بسر ڪيو ___ سندس ذهني ۽ فڪري تشڪيل ۾ پڻ گجراتي اثرات ڪارفرما رهيا. جنهن جو اظهار واضح طور سندس پنهنجي مقبري ۽ پيءُ واريءَ رانڪ جي ساخت ۽ فنڪاريءَ مان پيو ظاهر ٿئي.

ترخاني پس مانده ۽ ميرزا عيسيٰ 1023هه: 1021هه ۾ ميرزا رستم کي ٺٽه جو صوبه دار مقرر ڪيو ويو. مير عبدالرزاق معموريءَ کي جهانگير ٺٽي جو بخشي بڻائي ميرزا رستم کان اڳ ٺٽي موڪلي ڇڏيو. جيئن هو پهريون پهچي، حڪمت عمليءَ سان عبدالعليءَ کي معزول ڪري حڪومت جا اختيارات ۽ ملڪ پنهنجي قبضي ۾ آڻي. چنانچه مير عبدالرزاق پهچڻ شرط، پهريون ميرزا خسرو چرکس کي ريجهائي هٿ ڪيو، ساڻس منصب جو واعدو ڪيائين ۽ ان کان پوءِ عبدالعليءَ کي معزول ڪري ملڪ کي پنهنجي گرفت ۾ آندائين.*

ميرزا رستم کي بادشاهه 26 جمادي الثانيءَ 1021هه جو ٺٽي جي صوبيداريءَ جو فرمان ڏنو هو ، ميرزا کي سنبت ۾ ڪجهه وقت لڳو، جڏهن هو ٺٽي پهتو، ان کان پوءِ ميرمعموري ارغونن ۽ ترخانن جي سموري قبيلي کي، عبدالعلي ۽ خسرو سميت ٺٽي منجهان ڪڍي هندوستان وٺي هليو ۽ 26 ربيع الاول 1022هه جو (جمعرات) دربار ۾ پهتو مير عبدالرزاق معموريءَ کي دربار مان انهيءَ صله ۾ ”مظفر خان“ جو لقب مليو. ترخانن جو جيڪو حشر ٿيو سو صاحب ترخان نامه جي زبانيءَ ٻڌڻ گهرجي:0. x

” چون عبدالعلي خان ترخان و خسرو خان وغيره منسوبان ميرزا غازي خان که در تته و قندهار بودند، بنظر اشرف اقدس گذشة اند، حکم شد که: عبدالعلي و خسرو خان پسرش را محبوس سازند.  اثر نوکران عمده ميرزا غازي مدد معاش مرحمت فرمودند. باقي کل ارغون و ترخان و سپاه، رجوع بخدمت نوا ميرزا عيسيٰ ترخان نمودند___“

ميرزا عيسيٰ ترخان جي سلسلي ۾ مؤلف لکي ٿو:

” موميٰ اليہ از کمال همت پرداخت نموده، هرکس را فراخور استعداد، در خدمت خود نگاه داشتند“x

مٿينءَ عبارت مان اهو به اندازو ڪري سگهجي ٿو ته ميرزا جي مالي حالت انهيءَ حد تائين مستحڪم هئي جو، ارغونن ۽ ترخانن جي جملي افراد ۽ سپاهه جي اخراجات جو متحمل ٿي سگهيو.

ميرزا رستم جي معزولي 1023هه: ميرزا رستم 1021هه ۾ ٺٽي پهتو. سن ڌجو ملڪ جغرافيائي لحاظ سان مغلن لاءِ نهايت مشڪل مقام تي واقع هو، مرڪز کان دور، ۽ سرحد سان لاڳو سمورا ملڪ سندن مخالف، اندرخاني سنڌ ۾ اندر به گهڻو ئي مخالف مواد موجود هو، جنهن ڪري هنگامي حالتن پيدا ٿيڻ جو امڪان هر وقت رهيو ٿي . انهيءَ نقطه کي پيش نظر رکندي جهانگير، رستم ميرزا کي خاص تاڪيد ڪيو هو ته: هو ملڪي ماڻهن سان غير معمولي طرح سلوڪ ڪندو رهي!___ ليڪن ميرزا رستم انهيءَ هدايت تي عمل ڪري ڪونه سگهيو، الٽو پهچڻ کان پوءِ ماڻهن مٿان مختلف قسم جا مظالم شروع ڪري ڏنائين. جنهن جي نتيجي ۾ سنڌ اندر سخت اضطراب ۽ بيچيني پيدا ٿي . جهانگير لاءِ سواءِ هن جي ٻيو ڪو چارو نه رهيو ته کيس فوراً واپس گهرائي وٺي. چنانچه هن خاص امير ٺٽي موڪلي کيس واپس گهرائي ورتو.

جهانگير پنجين تاريخ شوال 1022هه کان اجمير ۾ منزل انداز هو ۽ ميرزا رستم 26 اردي بهشت (غالباً رمضان) 1023هه جو وٽس اجمير ۾ اچي پهتو *.

جهانگير تزڪ ۾ لکي ٿو:

”... اورا به تهته فرستم تا آنجا جوهر ذاتي خود را خاطر نشان ساخة، آن ملک را بعنوان پسنديده محافظت نمايد، و به منصب پنجهزاري ذات وسوار سرفراز ساختہ دو لک رپيہ نقد مدد خرچ بد ومرحمت  فرموده به صوبيداري ملک تهته را رخصت نمودم. عقيده آن بود که ازو دران سرحد خدمتها بوقوع آيد،  بخلاف توقع مصدر هيچگو نه خدمتي تشہ ظلم  و تعدي را بجائ رسانيد که، خلق بسياري از سلوک زشت او بشکوه در آمدند. و خبري چند ازو شنيده شد که ، آوردن او لازم گشت يکي از بنده هائ درگاهه را طلب او تعين نموده اورا بدرگاه طلبيدم در بيست و ششم اردي بهشت اورا آوردند. چون ظلم و تعدي بخلق خدا بسيار رسيده بود، باز خواست آن، به مقتضائ عدالت لازم گشتہ او را به انيرائي سنگهه دلن سپردم ... الخ“0

جهانگير نامہ جي مصنف لکيو آهي ته:

”__ او خود طريقي پيش گرفته که خلاف آئين مروت و مردمي بود، و مردم از ستم  و تعدي او بستود آمدند و زبانها بشکوه او گويا شد ... چون بدرگاه پيوسته، خلق انبوه از ظلم و تعدي او، داد خواه آمدند. و باز خواست آن بمقتضائ شريعت و عدالت ناگزير شد. لاجرم حوالہ اني راي سنگدلن فرمودند و حکم شد که: تا دلاسائ مستغيثان نمايد بدريافت سعادت ملازمت بارندهند“*

ذخيرة الخوانين ۾ آهي:

”و مُشار اليہ اگرچه در آنجا رسيد و تشخيص جمع هم داد و خسرو خان را با توابع و لواحق ميرزا غازي بيگ و ميرزا جاني بيگ روانه درگاه ساخت، اما بآنها سلوک، خوب نکرد. اکثر مردم جلاوطن شدند. قاضي محمود که اعلم العلماء الملک بود، از دست تعدي ميرزا باعيال و اطفال خود در بکهر آمده، در خانه پدر مسود اين اوراق شيخ معروف، صدر سرکار بکهر_ مقيم گشت. اين خبر بمسامع عليه جهانگيري رسيد. ميرزا را تغير کرده حضور طلبيده روزي چند بار ندادند. ... الخ “+

رستم ميرزا ڪجهه وقت شاهي عتاب هيٺ رهيو، جنهن بعد بمشڪل کيس حاضريءَ جي اجازت ملي. تاهم اها پهرين عزت ٻيهر حاصل ڪري ڪونه سگهيو.0