(11)  قاضي الحاجات رفيع الدرجات برآرنده،

مدارت حضرت پير آسات

پير آسات مخدوم عربيءَ (متوفي سنه 990 هه) جو ڀاءُ ۽ حضرت ميران محمد جونپوريءَ جو مريد هو. هالا اباڻون ڳوٺ هئس، ليڪن زندگي ٺٽي ۾ گذاريائين. باڪمال بزرگ ۽ صاحب ڪرامات ولي بيان ڪيو ويو آهي. سندس اولاد مان محمد حسين، ۽ ان جي پٽن احمد ۽ محمد جو ذڪر مير قانع تحفة الڪرام ڪيو آهي. احمد دهليءَ جي شاهه غلام محمد صوفيءَ جو مريد هو ۽ مرشد وٽ گذاري زندگي پوري ڪيائين. (*) (0)

پير آسات جي مزار، عبدالله شاهه ”صحابيءَ“ جي چوديواريءَ ٻاهران، اونهائين طرف رستي جي رند تي ڊٺل ۽ ڦٽل چوڪندي ۾ آهي. مڪلي نامه ۾ سندس مزار جي ڀر ۾ جنهن چشمي جو ذڪر (ص27) ڪو ويو آهي، غالباً اهو چشمو اهو آهي جيڪو عبدالله شاهه جي صحن ۾ پهاڙيءَ منجهان اندران اٻڙڪي نڪري ٿو ۽ مٿانس بيان ڪيل وڻ موجود آهي. (*)

مڪلي نامه ۾ ٻن قلاون جو __ انهيءَ جاءِ تي (8 2 -9 2 ) بيان ڪيو ويو آهي. هڪ پير آسات جو تلاءُ  ۽ ٻيو تلاءَ شيخ جئي جو. برسات ۾ انهن ٻنهي تلاون جو پاڻي گڏجي پوندو هو. وڏي تلاءَ يعني پير آسات واري تلاءَ مٿان هڪ پُل هئي، جنهن جي تشبيهه ڪابل جي ”پل مستان“ سان ڏني وئي آهي.

هن وقت نه آهي تلاءَ ۽ نه اها پل موجود آهي __ جنهن تان مير قانع واري زماني ۾ __ جوانان سيار ۽ امردان آئينہ رخسار ٽولا ڪيو آرپار ٿيندا هئا. انهيءَ وڏي تلاءَ جي ڪناري تي خسرو خان جي رانڪ جو ذڪر ڪيو ويو آهي، جنهن جو ذڪر هن کان پوءِ اچي ٿو.

(12)  ) ميرزا خسرو چرڪس

مڪلي نامه ۾ مذڪور ٿيل  رانڪ خسرو خان __ ميرزا خسرو چرڪس ڏانهن منسوب آهي __ جيڪو ترخاني دؤر جو امير ڪبير هو ۽ ملڪي سياست خواه سلطنت جي سموري نظام ۽ انتظام تي حاوي هو--.(*)

ابتدا ۽ اصل نسل:  مير علي شير قانع جو قول آهي ته: خسرو خان ابتدا ۾ ملا جاني بندريءَ جو ملازم هو، جتان ميرزا عيسيٰ ترخان اول (2 6 - õ4 7 9 هه) کيس پاڻ وٽ آڻي پهريان آفتابچيءَ جي عهدي تي رکيو ۽ پوءِ سندس ذاتي خوبيون ڏسي کيس مختلف پرڳڻن جي عملداري  ڏنائين.

خسرو خان چرکس منسوب بچرکس خان، از اولاد چنگيز خان که در دشت قبچاق حکومت کرده، نخست پيش ملاجاني بندري بود. ميرزا عيسيٰ از او گرفته آفتابچي ساخت، و بمائنهء جوهر ذاتيش، عنقريب عملداري پرگنات فرموده، در عهد ميرزا باقي(4 7 - 993 هه) ترقي نمود، در عهد ميرزا جاني امير والا اعتبار شد(*)

ميرزا جانيءَ جو دؤر: خسرو  جي روشن مستقبل جي ابتدا گرچه ميرزا عيسيٰ جي زماني ۾ ٿي چڪي هئي ۽ ميرزا باقيءَ جي دؤر ۾ به کيس اهميت حاصل رهي، ليڪن سندس اقتدار جو اصلي زمانو ميرزا جانيءَ جي وقت ۾ شروع ٿيو ۽ ميرزا غازيءَ جي ڏينهن ۾ سندس شهرت ۽ عظمت جو آفتاب نصف النهار تي رسيو.

خان خانان ۽ ميرزا جانيءَ جي وچ ۾ جيڪو مقابلو ٿيو، ان ۾ جوانمردي ۽ بهادريءَ جو اصلي نمونو ميرزا خسرو چرڪس جو وجود هو. هُن سنڌ کي هندي مغلن هٿان بچائڻ خاطر وڏا وس ۽ ڏاڍا جتن ڪيا. جوانمردي ۽ جنگي قابليت جا جوهر قدم قدم تي ڏيکاريا، ليڪن سندس چارو چلي ڪونه سگهيو. خان خانان جي تحريڪ تي جاني بيگ صلح لاءِ مجبور ٿيو، لاچار ٿي خسرو پڻ پنهنجو سندرو کولي ميدان مان ٻاهر نڪري آيو.

جاني بيگ کي جڏهن خان خانان هندوستان وٺي هليو ته ٻين ترخاني اميرن سان گڏ خسرو خان کي به ساڻ ورتيون  ويو خان خانان جي سفارش تي جڏهن اڪبر بادشاهه سيوهڻ جي سموري سرڪار ۽ ٺٽي مان بندر لاهري ڪڍي پنهنجي حڪومت سان ملائي سرڪار نصرپور سرڪار چاچڪان __ بقيه سرڪار ٺٽو ۽ سرڪار چاڪر هاله ۽ جوڻ، جاني بيگ کي واگذاشت ڪيو ، ان وقت ٻين ترخاني اميرن سميت ملڪ جي سنڀال ۽ انتظام لاءِ خسرو هندوستان مان واپس اچي ٺٽي پهتو(0)(*)(+)

ميرزا غازي جو دؤر: ميرزا جانيءَ جي انتقال (7 2  رجب 1909هه) بعد سنڌ جي ترخاني حصي تي، سندس پٽ ميرزا غازي برقرار رهيو. ميرزا ڪمسن هو، جنهن ڪري خسرو چرڪس صحيح معنيٰ ۾ ملڪ جو مختار ڪل ٿي ويو. انهيءَ زماني ۾ پاڻ ۽ سندس خاندان جي فردن ايترو نفوذ حاصل ڪيو ۽ ايڏو تسلط پيدا ڪري ورتو، جو جڏهن ميرزا غازيءَ منجهان جند ڇڏائڻ گهري ته کيس سخت تڪليفون درپيش آيون ۽ پنهنجي تيرهن ورهن جي دؤر اندر، مڪمل طرح ڪڏهن به ميرزا خسرو کان اختيارات ڇڏائي ڪونه سگهيو.

سنڌ جي معاملات ۾ انهيءَ نفوذ جي بناءَ تي، جڏهن 1011هه ۾ اڪبر بادشاهه ميرزا غازيءَ کي پاڻ وٽ گهرائڻ لاءِ حڪم صادر ڪيو ته، ميرزا خسرو کي ساڻ وٺي اچڻ لاءِ پڻ ان ۾ خاص هدايت ڪئي وئي ليڪن خسرو جي روش، سنڌ اندر اهڙو نازڪ صورتحال پيدا ڪيو جو ميرزا غازيءَ کي لاچار ٿي کيس پٺيان ڇڏي وڃڻو پيو ۽ سندس بجاءِ سندس پٽ لطف الله کي ساڻ ورتيون ويو.(*)

ميرزا غازي ۽ قنڌار:õ ميرزا غازي هڪ دفعو جو 2 1 0 1 هه ۾ سنڌ مان نڪتو، ته وري ٻيهر کيس سنڌ جا وڻ ڏسڻ نصيب ڪونه ٿيا. آگري پهتي کان پوءِ چند مهينن بعد، اڪبر هي جهان ڇڏيو. جهانگير تخت تي ويٺو ته شهزادي خسرو جي بغاوت درپيش آئي. اها مس ختم ٿي ته قنڌار تي ايراني قزلباش چڙهائي ڪري آيا ۽ ميرزا غازيءَ کي درٻار مان 1015هه ۾ سڌو قنڌار وڃڻو پيو 6 1 0 1 هه ۾ هڪ دفعو واپس وريو، ليڪن ٺٽي ڪونه  آيو __ رجب 7 1 0 1 هه ۾ دربار مان قنڌار جي مستقل صوبيداريءَ تي راست هليو ويو.

   اهو سنڌ جي وڻن کي سندس آخري سلام هو. جنهن بعد 1 2 0 1 هه ۾ سندس لاش ٺٽي پهتو.

خسرو جو دؤر: 1001 هه کان 7 1 0 1 هه تائين، چند درمياني وقفن کان علاوه خسرو جي مسلسل اقتدار سبب پيدا ٿيل حالتن ميرزا غازيءَ کي هن دفعي به مجبور ڪيو ته __ سنڌ جي ترخاني حصي جون واڳون وري به خسرو خان جي حوالي ڪري وڃي. چنانچه سندس پٽ لطف الله ڀائي خان ميرزا سان گڏ قنڌار ويو، ۽ خسرو خان پاڻ پنهنجي سر ساڳيءَ طرح سنڌ اندر قائم مقام حاڪم رهيو.

مغلن جي فتح کان پوءِ، يعني ترخانن جي زوال واري دؤر اندر سنڌ جي مذڪوره حصي تي، درحقيقت ٻن ترخاني امير خاندانن کي اقتدار ۽ تسلط حاصل رهيو __ نصرپور واري پاسي تي امير شاهه قاسم بيگلار جو خاندان قابض هو ۽ ٺٽي واري حصي مٿان امير خسرو چرڪس جو گهراڻو با اقتدار رهيو.

ميرزا غازيءَ جي ٻئي دفعي قنڌار وڃڻ بعد ميرزا خسرو نصرپور واري علائقي کي بيگلارن جي حوالي ۾ ڇڏي، باقي حصي جي مختلف صوبن کي پنهنجي ڏهٽن ۽ پوٽن ۾ هن ريت ورهائي ڇڏيو:-

·       چاچڪان جو صوبو فتح الله کي ڏنو ويو.

·       نيرن ڪوٽ، محمد بيگ بن رستم بيگ جي حوالي ٿيو. ۽

·       ٺٽي جو شهر شيخ عبدالباقي بن شيخ ڪالي قريشي جي تحت آيو.

سنڌ اندر صورت حال:- انهيءَ اقتدار ۽ ڪامل اختيار، ملڪ اندر ڪيئي مسئلا پيدا ڪري ڇڏيا. سڀ کان وڌ هي ته ميرزا غازيءَ جو پنهنجو اقتدار ملڪ مان زائل ٿي ويو __ ملڪ جي آمدني ۽ سموري حاصلات انهيءَ خاندان جي تصرف ۾ اچي وئي. ميرزا غازيءَ تائين پائي به ڪا نه ٿي پهتي __ خسرو جي انهن عزيزن پيٽ ڀرائيءَ سبب ملڪ ۾ ظلم تشدد ۽ لاقانونيت جي فضا پيدا ڪري ڇَڏي. جنهن ڪري عام بيزاري ٿي پئي. اهي حالتون جڏهن حدون ٽپي ويون، تڏهن مس ميرزا غازيءَ جا ڪن کڙا ٿيا ۽ سندس مقربن ۾ پاڻ عام انتشار پيدا  ٿيو ۽ منجهائن ڪيترن کيس چئي ڏنو ته:

”__  همه تحت تصرف خسرو خان ميرود. از بي پروائي صاحب فترت معاملات آن ملڪ ابتر  گريده. شيرازه بندي از جمله ضرور است __“

سنڌ مان جيڪي ماڻهو پهتا ٿي انهن پڻ خسرو جي متعلق ساڳي شڪايت ڪئي ٿي:-

” او (خسرو خان) خود را گماشتہ شما نمي پندارندنواسهائي خود را در صوبه با سرانجام تمام صوبه ساخته __ که هر يک تقليد شما مي دارد __“

محمد بيگ ولد رستم بيگ نيرن ڪوٽ جي حاڪم جو صورت حال هن ريت بيان ڪيائون ٿي:

”از غرور، جواني نخوت کامراني، به نوعي دماغ بهم رسانيده، که اکثر بر ارغون و ترخان  تعدي ميداشت . و کسي که بديدن او مي آمد، بجائ دست دادن، پا دراز ميکرد __“

فتح الله بن ڀائي خان جيڪو بدين جو حاڪم هو، ان جي پندار جي حالت صاحب تاريخ طاهريءَ هن ريت بيان ڪئي آهي:

”روز عيد مرشد خان را__ که ميرزا (غازي)  او را از پدرش بائيخان بيشتر ميخواست __ به تکليف تمام از جاگير که دران صوبه داشت، طلب نموده، ازين قسم، آن نکته چين سخن آفرين  او را آزاد داد، و به بي تورگي پيش آمد، که ميرزا  خود هرگز برين مردم، چنين ارامائ ناشايسته نکرده باشد. عاقبت، چون به انباري فيل سوار  گرديده متوجه عيدگاه گشت، موميٰ اليہ از آمدن منفعل گرديده، بجا گير رفت.“ (*)

شيخ عبدالباقي ولد شيخ ڪاله جي حرڪتن جو نقشو ساڳي مصنف هن ريت چٽيو آهي:-

”شيخ عبدالباقي نواسه دُختري الشان (خسرو) باوجود اصالت و آدميت __ که جبلي در خاندان غوث العالم مخدوم شيخ بهاءُ الدين زکريا بود و هست __ چنين بي رسمي پسند داشته روا دار ازين قسم ناشا يسته گيهائ گرديده که .... عبدالعزيز.... نجاست در صحبت او و ياران مذکور ميريخت که در عين معرکه گوزها ميزد، و ايشان از ذوق خنده فراحت حاصل ميداشتند“ (+)

هڪ دفعي ميلي هلندي، هندن جي هڪ خوبصورت ڇوڪري مٿيئن عبدالعزيز جي ذريعي عبدالباقي ڏينهن ڏٺي جو عام ماڻهن جي روبرو زوريءَ کڻائي ڇڏي. صاحب تاريخ طاهري لکي ٿو ته انهيءَ عبدالعزيز:

” تشنه تفت حرارت بي شرمي و ملحد گرسنہ جوع بي ناموسي .. او را در بغل، چون جامي، آن خوش پروين را درميان عزيزان و خويشان رو کشيده  __ درپيء آن گرديد که از ميان برداشته درکنار برده کار ديگر نيز سازد  __“.

ليڪن عوام ۾ انهيءَ ظلم تي وڏو هنگامو مچي ويو جنهن ڪري ڇوڪري فوراً پنهنجن کي پهچائي وئي.

صاحب تاريخ طاهري لکي ٿو ته: انهيءَ موقعي تي ننڍي  خواهه وڏي جي زبان تي هي لفظ هئا:-

”__ دران وقت از زبان اهل عبرت، چه هندو چه مسلمان برآمد: آخر همچنان بچشم معائنده ديده شد که الٺهي اين حڪومت و حاکمان با صاحب خويش، نگوسار و آواره روزگار گرديده شوند__ چون ناموس غربا برهم مي زنند __ همچنان خود بي ننگ و نام شوند__“.

اڳتي هلي چوي ٿو:

” مردم بر افعال ناپسنديده چنين بزرگ زاده__ که باعث بدين کار برهم زننده هنگامه ايشان و حکم صاحبش بود، خون مي گريستند__“.

رعايا جي اها حالت هئي ۽ هوڏانهن شيخ عبدالباقيءَ جي تفريح جو هي عالم هو:

”خود چنين عار و عيب را هنر پنداشته چون گل مي خنديد“.

سنڌ مان خسرو جي بي دخلي:- جڏهن اهي حالتون انتها کي پهتيون ۽ ميرزا غازيءَ کي سنڌ مان متواتر شڪايتون ۽ ماڻهن جون عام بيزاريون پهچڻ لڳيون، تڏهن هُن خسرو جي معزوليءَ جو پروانو ڏئي پنهنجي ٻن هندو اميرن، هرهڪ هندو خان ۽ ماڻڪ چند کي، سنڌ ڏانهن موڪليو. جيڪي پهريون سڌو اچي نصرپور پهتا. سندن خيال هو ته قاسم بيگلار جي خاندان کي__ جيڪي نصرپور جا حاڪم هئا __ پاڻ سان هموار ڪري، پوءِ ٺٽي وڃن. ليڪن هو جئين اتي پهتا تئين بيگلارن فساد کڙو ڪري ماڻڪ چند کي ماري رکيو، ۽ هندو خاندان محاصري ۾ بند ٿي ويو. ميرزا غازيءَ کي جڏهن اها خبر پئي تڏهن هن ماڻڪ چند جي پٽ راءِ سنگ کي وڌيڪ لشڪر ڏئي قنڌار کان سنڌ اُماڻيو، جنهن جي اچڻ بعد وڏن جهدن کان پوءِ بمشڪل خسرو بي دخل ٿيو. تاريخ طاهريءَ ۾ آهي ته:

” خسرو خان را از معاملت ملڪ بي دخل ساخته و در هر صوبه عمال تعين داشته به تحصيل مال و معامله مشغول گشتند__“.

ميرزا غازيءَ جو انتقال: ميرزا خسروءَ جي بي دخلي غالباً 9 1 0 1 هه جي آخر يا 0 2 0 1 هه جي محرم مهيني ۾ ٿي. هو ٺٽي منجهان پنهنجي سڀني رفيقن سميت نڪري، قنڌار طرف روانو ته ٿيو، ليڪن هلندي وقت به پنهنجي ماڻهن کي سمجهائيندو هليو.

” همه را بموجب برهم زدگي معاملا اشارت نمود که: از او (هندو خان وغيره) رو گردانيده، در مالگذاري فصل، تا توانند، تقصير دارندا و هر طرف فتنه برپا نمود، شورش پيدا نمايندا تا ميرزا بداند که بي وجود فلاني، چنين حا ثه در ملک هويدا گشته“. (*)

بهرحال خسرو خوش قسمت هو، ٺٽي مان هلي هالين پهتو جو مرزا غازيءَ جي اوچتي انتقال 1 1 _ صفر 1020هه  جي خبر اچي سنڌ ۾ پهتي.(+)

خسرو جو دربار تسلط ۽ ميرزا عبدالعلي:  ميرزا خسرو پنهنجي لاءِ ان کي نيڪ فال سمجهيو، ۽ ارادو رکي ٺٽي ڏانهن موٽيو ته سڀ کان پهريون، ميرزا جي انهن ڪارندن کي جن کيس بي دخل ڪيو هو __ اهڙي سزا ڏئي جيئن آئنده ٻين لاءِ سبق ٿي پئي.

”_ آن هندوي جانشين خود را بکيفر و مکافات  چنان رساند که عبرت ديگران شود“ (0)

خسرو ٺٽي پهچي راءِ سنگ ۽ هندو خان سان ڪهڙو سلوڪ ڪيو؟ ان جي خبر خدا کي، ليڪن پهريون ڪم هن اهو ڪيو جو بقول صاحب ترخان نامه:

” ميرازا عبدالعلي بن ميرزا فرخ بن ميرزا شاهه رخ بن ميرزا باقي _ که از نبائر ميرزا محمد باقي همون مانده بود_ برائي گفت و شنود، برمسند حکومت تهته نشانده، ملک و حکومت بدست خود در آورد__“ (*)

چنانچه لوڪ لڄا لاءِ انهيءَ ٻار کي تخت تي وهاري پاڻ نئين سر ملڪ تي قبضو ڪيائين ۽ اڳئين وانگر پنهنجا خويش ۽ عزيز جتي ڪٿي مقرر ڪري وري سفيد و سياه جو مالڪ بڻجي ويٺو.

سندس خيال هو ته، عبدالعلي ترخان ميرزا غازيءَ جي خاندان جو فرد آهي، تنهن ڪري جهانگير بادشاهه  __ پيءُ جي نقش قدم تي هلي __ ترخاني سلسلي کي سنڌ تي قائم رکندي، ضرور عبدالعلي کي نامزد ڪندو. جنهن بعد ميرزا خسرو هوندو ۽ سنڌ جو ترخاني حصو __ عبدالعلي پاڻ ٻار آهي، سندس وجود ۽ عدم وجود، هڪ جهڙو ٿيندو.

ميرزا رستم جو تقرر: خسرو جو اهو خواب پورو ٿي ڪونه سگهيو. جهانگير کي جڏهن اجمير ۾ اطلاع پهتو ته:

”خسرو خان غلام ميرزا غازي   بي حکم، اقدس  از ابنائ ميرزا محمد باقي، خورد ساله را بدست کرده، باغي شد ميرزا رستم قندهاري را صاحب صوبه تهته نموده، برسر خسرو خان تعين فرمودند“. (*)

جهانگير پنهنجي حڪم جو نفاذ جلد از جلد چاهيو، کيس ميرزا خسرو منجهان خطرو هو. ميرزا سنڌ جو طاقتور امير ۽ وڏو سياست مدار هو، ٿي سگهيو ٿي ته وقت مان فائدو وٺي هو سرحدي حڪومت سان ساز باز ڪري، عبدالعليءَ جي نالي ۾ سنڌ جي آزاد حڪومت قائم ڪرائي ڇڏي، تنهن ڪري جيسين ميرزا رستم هلي هلي، تنهن کان اڳ، جهانگير مير عبدالرزاق معمولئ کي بخشيگيريءَ جو عهدو ڏئي ٺٽي اُماڻي ڇڏيو. تاڪه خسرو منصوبو سٽي ئي سٽي، تنهن کان اڳ پهچي مٿس قبضو ڪري.(+)

مير عبدالرزاق ٺٽي پهچي ميرزا عبدالعليءَ کي معزول ڪري خسرو کي سردست پنج صدي منصب جي لالچ ۾ رکي ملڪ ۽ حالات تي قابو حاصل ڪيو. انهيءَ وچ ۾ ميرز رستم پڻ 1 2  محرم 1021هه جو پنهنجي لشڪر سميت ٺٽي پهچي ويو.(0)

خسرو جي بيدخلي ۽ اجمير ڏانهن روانگي: ميرزا رستم جي پهچڻ بعد مير عبدالرزاق، ترخانن جي سموري قبيلي کي، معزول شده عبدالعليءَ سميت، سنڌ منجهان ڪڍي جهانگير وٽ پيش ڪرڻ لاءِ اجمير ڏانهن وٺي هليو. ترخاني اقتدار جي اها آخري پڄاڻي هئي. ستر ورهين جي راڄ داريءَ بعد، سنڌ منجهان سندن اها پوئين موڪلاڻي هئي__ انهيءَ کان پوءِ ارغون هجن خواهه ترخان، جيڪي پٺتي بچيا، سي سنڌين جهڙائي رعيتي ۽ راڄ ٿي پيا. هنن قنڌارئون ڪهي سنڌ جي ڳچيءَ ۾ غلاميءَ جو ڳٽ وڌو مغلن هندوستان مان اچي ساڳي ڪار ساڻن ڪئي ذخيرة الخوانين جي مؤلف سندن حالت جو هڪ سٽ ۾ نهايت عبرتناڪ نقشو ڏنو آهي:

”__ نام و نشان آن سلسله، بلکه علامت تمام قوم ارغون، ترخون، در آن ديار نماندہ، اگر احياناً تاحال خالي زنده باشد، ازان زندگي مرگ اوليٰ تر است __“ (*)

تاريخ پنهنجو پاڻ دهرائيندي آهي __اهو انهيءَ ڪري چيو اٿن.

جنهن صورت ۾ سنڌ جي سڄيءَ سياست  ۽ ملڪ جي سڀني معاملات مٿان ميرزا خسرو حاوي هو، ۽ سچو پچو مهندار پاڻ هو، تنهنڪري مير معموريءَ کي به ساڳي قافلي سان سنڌ منجهان بيدخل ڪري، جهانگير جي سامهون وڃي پيش ڪيو __ اها ڪاميابي هئي، جنهن کان متاثر ٿي، بادشاهه کيس، مظفر خان جو لقب ڏنو. ۽ هو مظفر خان معموريءَ جي نالي سان، پوءِ ايترو مشهور ٿي ويو جو، سندس اصلي نالو ڪنهن کي  به ياد ڪونه رهيو. (*)

انجام: ترخان نامه جي مؤلف جو قول آهي ته:- جهانگير بادشاهه ميرزا عبدالعليءَ سان گڏ خسرو خان کي به قيدخاني ۾ وجهي ڇڏيو.

ڪجهه عرصي گذرڻ بعد عبدالعلي نورجهان بيگم جي شفاعت سبب رها ٿيو، ليڪن خسرو خان کي رهائيءَ جي ضرورت درپيش ڪانه آئي، هن جيل خاني ۾ رهندي، مرڳو زندگيءَ جي قيد منجهان ئي رهائي حاصل ڪئي.

”__ چون عبدالعلي ترخان و خسرو خانه وغيره منسوبان ميرزا غازي ترخان ... بنظر اشرف اقدس گذشته اند، حکم شد که: عبدالعلي و خسرو خان در بندي خانه فوت شد ..... و ميرزا عبدالعلي و لطف الله پسر خسرو خان که بائيخان باشد، شفاعت مهد عليا نورجهان بيگم خلاص شدند __“ (+)

انهيءَ قافله سان خسرو جي وڃڻ جو مذڪور ذخيرة الخوانين جو صاحب به ڪري ٿو:

”__ خسرو با جميع توابع و لواحق ميرزا غازي، بدار البرکة اجمير بملازمت بادشاهه عالم رسيد. و عبدالعلي ترخان ورثه ترخانيه را، درتته__ بجائي ميرزا غازي بيگ_  خسرو خان نشانده بودند، اورا بدرگاهه آور دند. آن غريب محبوس الابد گرديد__“ (*)

ليڪن خسرو جي بندي خاني ۾ وڃڻ ۽ اتي فوت ٿيڻ جي روايت، فقط ترخان نامه جو مؤلف ڪري ٿو، تحفہ الڪرام جي روايت خسرو جي باري ۾ انهن ٻنهي کان مختلف آهي، قانع لکي ٿو:

”__ بقولي، وي از تته سوئ بندر لاهري شد. و از اينجا بايران شتافته __ و بقولي، همين جا در گذشة__“ (+)

ٺٽي مان بيدخل ٿيڻ بعد، ميرزا خسرو جي متعلق فقط اهي روايتون ملن ٿيون. سنڌ ڇڏڻ بعد مٿس ڇا وهيو واپر يو؟ پاڻ ڪڏهن مئو؟ ڪٿي مئو؟ مٽيءَ پنوڙي ڪهڙيءَ سرزمين ۾ مقام ڪيو؟ اهي سڀئي ڳالهيون اخفا ۾ آهن.

خسرو جي تعريف: سنڌي مؤرخن خسرو جي بيحد تعريف ڪئي آهي. علم پرور هو، سخي نيڪ ۽ فقير دوست هو. عبادت گذاري ۽ پرهيزگاري سندس شعار هو. علاوه ازين ملڪداريءَ جي سڀني صلاحيتن جو صاحب هو. شيخ فريد بکري لکي ٿو: