پاسو کڻون، جيڪو جيڪر مير رستم خان کي پنهنجو بابو تصور ڪري ها! ٻڍڙي مير کي ٻه ڳالهيون ڌيان ۾ هيون: هڪ ته ملڪ کي پنهنجي اولاد ۾ اهڙيءَ طرح ورهائي، جو سندس مـُـئي کان پوءِ اهي پاڻ ۾ نه وڙهن، اهو هن انهيءَ ڪري ٿي ڪيو، ڇاڪاڻ ته هو هاڻي مرڻ ڪنڌيءَ تي هو ۽ ٻيو ته علي مراد خان کان ڪي ضلعا کسي پنهنجي ڀائٽيي نصير خان کي به ڏياري. اسان وارو پوليٽيڪل ايجنٽ، جو ان وقت سکر ڇڏڻ ۾ هو، سو مير رستم خان جي ٻنهي رٿن کي ٿڏي ڇڏڻ جو عهد ڪري چڪو هو، ته جيئن سندس ڪابه تجويز ڪامياب نه وڃي. انهيءَ کان سواءِ هڪ ٻيو معاملو به زير ويچار هو ته رستم خـان کان پوءِ رئيس ڪـير ٿينـدو، ڇاڪاڻ ته انهيءَ لاءِ مير رستم خان جو وڏو پٽ ۽ علي مراد خان ٻه اميدوار هئا. انهيءَ جو ڪوبه فيصلو نه ٿيو پر نمونو اهڙو هو جو ٿوري خيال سان معلوم ٿي ٿيو ته ڪهڙيءَ ڌر جو پاسو وٺجي. پر آءٌ فقط ايترو چوندس ته مير علي مراد خان جي دعويٰ غلط هئي ۽ اسان کي انهيءَ ۾ دست اندازي ڪرڻ جو ڪوبه حق نه هو، ڇاڪاڻ ته هو نه ته مير رستم خان جي پٺ مان هو ۽ نه وري سندس وارث هو. انهيءَ معاملي کي سلجهائڻ جو بهترين طريقو هي هو ته اهو معاملو ٻروچ سردارن جي عام جرڳي اڳيان رکيو وڃي ها ۽ ووٽ رستي فيصلو ڪيو وڃي ها.

جنرل ۽ پوليٽيڪل ايجنٽن لاءِ اهو ضروري هو، ته هو سکر جو شهر ڇڏين، ڇاڪاڻ ته سڀڪو انهيءَ مان بيزار پئي لڳو ۽ جنگ جي محاذ کان پري ويهي، جنگ بابت پور پچائڻ ته هيئن ٿيندو هيئن نه ٿيندو، غلط ڳالهه هئي. مون واري بالا عملدار وڃڻ کان اڳ مون کي گهرائي سکر جي چارج ڏني ۽ ساڳئي وقت هن هڪ آفيسر کي خيرپور موڪليو، جنهن جي معرفت اسان جون سڀ لکپڙهون ۽ نياپا اچڻ وڃڻ لڳا. شڪارپور ڇڏڻ وقت هڪ پٺاڻ، جو آرٿر ڪونولي سان سفر تي گڏ هو، مون سان ملڻ آيو. هن ٻڌايو ته جيتوڻيڪ پاڻ انگريزن جي حڪومت مان راضي هو، پر ان ۾ ڪي اهڙيون خاميون هيون، جن جي ڪري اها ماڻهن ۾مقبول ڪانه هئي. ٻين ڳالهين سان گڏ هن هي جملو وڏي سڏ زور ڏيئي چيو، ”زن افغان چيز مي کند“ افغانن جون زالون سچيون آهن. مون کي انهيءَ تي هي پهاڪو ياد اچي ويو:

ڪابل جي عورتن کي پنهنجو ڪري ئي نٿو سگهجي، ڇاڪاڻ ته سندن محبت ته هٿ ڪرڻ ڏاڍي تڪڙي آهي، تنهنڪري اها جٽاءُ ڪري ئي ڪانه ٿي.

اها سندس ملڪ جي عورتن جي خرابي هئي، جنهن نيٺ کيس ماٺ ڪرايو. ڀانئجي ٿو ته هو ڪو عورتن جو ستايل هو، انڪري کيس انهيءَ فرياد ڪرڻ جو پورو پورو حق هو.

سکر پهچڻ سان ڏٺم ته سڀيئي شيون هيٺ مٿي ٿيون پيون هيون، ڇاڪاڻ ته چار هزار ماڻهو ڪوچ ڪرڻ جي تيارين ۾ هئا ۽ ڏاڍو گوڙ لڳو پيو هو. اُٺن جي رنڀن سان گڏ نوڪرن جي ٻاڪار لڳي پئي هئي، جي بنا ڪنهن مطلب جي هيڏانهن هوڏانهن ڊوڙي رهيا هئا. ايجنٽ جو عملو اهڙو ٿي ڏٺو، ڄڻڪ ڪنهن ملڪ جو حاڪم هجي، ڪيترا سؤ اُٺ ته رڳو بـِـير، شراب ۽ ٻئي سامان سڙي جي ڍوئڻ ۾ لڳا پيا هئا. سڀني ۾ وڏو تنبو ٻن ٿنڀن تي ٺهيل هو، ۽ ان کي شيشي جا در هئا. عملي ۾ پنج يا ڇهه پوليٽيڪل اسسٽنٽ (نائب)، ست يورپي ۽ ڏيهي ماڻهن جي پلٽڻ، جنهن ۾ ڪلارڪ، ريزيڊنٽ جو حفاظتي جٿو، ڏيهي نيزي بازن جو رسالو، انهن سڀني تي چونڪي ڏيئي رهيو هو. رسد جي سامان ۾ ڇا ڇا هو، تنهن جو ڪهڙو ويهي حساب ڪجي، ڇاڪاڻ ته جيڪي پويان ڇڏيو ويو هو، انهيءَ مان سڄي مال جو اندازو ڪري سگهجي ٿو. ايجنسيءَ جي اسٽور ۾ پويان ڇڏيل سامان ۾ ٻارهن سؤ ڊزن بير جا ۽ هڪ سؤ ويهه ڊزن شئمپين جا هئا!

جڏهن فوج جو ميڙ ڪوچ ڪري ويو ۽ ماحول صاف ٿيو، تڏهن سڄو ميدان هر ڪنهن قسم جي ڪچري سان ڀريل نظر آيو، جنهن ۾ بوتلن  جا ٽڪرا، ڪـَـک ۽ هر نموني جو ڪـِـن پکڙيل پئي ڏٺو. ان وقت مون محسوس ڪيو ته آءٌ ايجنسيءَ جو اڪيلو حاڪم هوس. پهرين ته آءٌ وڏي ٺٺ سان رعب ۾ ويهي رهيس ۽ پاڻ کي پاشا جيان هڪ تمام وڏو ماڻهو تصور ڪيم پر نيٺ هوش ۾ آيس، ڇاڪاڻ هڪڙو ماڻهو اوچتو اندر گهڙي آيو. هو ڏسڻ ۾ ٿڪل ٿي لڳو ۽ ڪپڙا به ميرا پيل هيس. اچڻ سان مون کي چيائين ته وٽس پنجاهه هزار رپيا آهن، جي پنهنجي دوست ڌرمچند کي بنارس موڪلڻ ٿو چاهي. ائين چئي هن پئسا کڻي منهنجي اڳيان ڍڳ ڪيا، ۽ آءٌ به ذري گهٽ خزانچيءَ کي اشارو ڪرڻ وارو هئس ته رپيا ڳڻي وٺي، پر ان وقت ڳالهه ئي ٻي هئي، ڇاڪاڻ ته خزانچي سڀ هليا ويا هئا ۽ مون کي ئي اهي پئسا ڳڻي وٺڻا هئا. پنجاهه هزار ڪا وڏي رقم ڪانهي، پر انهيءَ کي ٻئي ڪنهن ماڻهوءَ لاءِ وٺي سنڀالي رکڻ، ڏاڍو ڏکيو ڪم آهي. گال بلاس جي ساٿيءَ جو چوڻ هو ته جيڪڏهن ڪنهن ٻئي ماڻهوءَ جو مال کپائڻو هجي، ته پوءِ منهنجي پٺ ۾ ايتري طاقت آهي جو نوح جو ٻيڙو به کڻي وڃان. پر جڏهن ماڻهو اهو محسوس ڪندو هجي ته هو هڪ جيئري جاڳندي خزاني جي پيٽي آهي، ته پوءِ اهو مذاقيه احساس بلڪل ختم ٿيو وڃي. مون کي پاڻ انڪري صدمو پهتو، جڏهن مون ڏٺو ته مون کي گوڏن ڀر ويهي پنجاهه کان وڌيڪ چانديءَ جون ڳوٿريون ڳڻڻيون هيون. جيئن ته رپين کي هندو واپارين ڳڻي وري ڳڻيو هو، انڪري سندن ڪـِـنين ۽ سڻڀين آڱرين جي ڪري مٿن مـَـر چڙهي ويئي هئي. اڃا اهو اڻوڻندڙ ڪم مون ڪري بس ئي ڪونه ڪيو هو ته مون کي ياد ڏياريو ويو ته خط ۽ پارسل ڏسي ورهائڻا هئا، جن جا ڊزن کن وڏا بنڊل منهنجو انتظار ڪري رهيا هئا. انهن مان هر هڪ حڪم کي رجسٽر ۾ داخل ڪرڻو هو، جنهن ۾ مون کي هڪڙي کوسي سوار چڱي مدد ڪئي، نه ته آءٌ ورچي پوان ها! ٽپالي حقيقت ۾ پاڻ به ورتو پيو هو، ڇاڪاڻ جو ٽپال ايتري ته هئي جو ذري گهٽ گهوڙي جي چيلهه ٿي ڀڳي، ان هوندي به هن هڪ ٻيو بنڊل به کڻي مٿس رکيو، جنهن تي فارسيءَ، سنڌي ۽ انگريزي ۾ لکيل هو ته، ”هي ڪوارٽر ماسٽر جنرل لاءِ آهي. هن کي خبرداريءَ سان کنيو وڃي.“ ڏينهن جي پورهيي کي خيرباد چئي جيئن وڃي سـُـتس، تيئن اڌ رات جو به ننڊ ۾ اهو آواز پئي ٻڌم ته ’صاحب صاحب! وڏي صاحب وٽان ٽپال آئي آهي.‘ اهو آواز ٻڌي اُٿي کڙو ٿيندو هوس، ۽ اهڙيءَ طرح منهنجا ڏينهن ۽ راتيون گذرندا هئا. پهرين ته پنجن ماڻهن جيترو ڪم ڪندي آءٌ ٿڪجي پوندو هوس، پر پوءِ اها ڳالهه طبعيت تي پئجي ويئي هئي.

جڏهن مون واري بالا عملدار کي شال روانو ڪيو ويو، تڏهن ميرن ڀانئيو ته خيرپور ۾ سندن اعتبار جوڳو ماڻهو مقرر ڪيو ويندو، يعني ته اهي مون کي يا پوسٽن کي انهيءَ جاءِ تي ڏسي ڏاڍو خوش ٿين ها. ڪئپٽن ڪي. جي باري ۾ کين ڪابه خبر ڪانه هئي، ۽ انهيءَ ۾ ڪو وڌاءُ ڪونهي ته ڪو هو سندس مقرر ٿيڻ ۾ ناراض ڪونه هئا. انهيءَ ڏس ۾ تنبوءَ ۾ گوليءَ جو ٺڪاءُ ڪرائڻ هڪ چتاءُ هو، ته سندس ضرورت ڪانهي. ائين چوڻ غلط ٿيندو ته انهيءَ واقعي ۾ ڪو ميرن جو هٿ ڪونه هو، پر ساڳئي وقت اسان کي اهو به وسارڻ نه گهرجي ته جيڪو ميرن سان عهدنامو ٿيل هو ان ۾ اهو شرط هوئي ڪونه ته ڪو اسان جو آفيسر سندن گهر جي در تي ويهاريو ويندو. جيڪڏهن مير رستم خان انهيءَ گورنر جنرل وٽ اعتراض به ڪري ها ته اهو به هوند قبول نه پوي ها. سچ پچ ته اسان ڏيهي ميرن سان پنهنجي وهنوار ۾ اهي سڀ قاعدا قانون، آداب ۽ اصول وساري ڇڏيا هئا، جي اسان يورپ جي دربارن سان روا رکيا هئا. جيئن ته اسين پاڻ به ڪنهن قاعدي ۽ قانون تي ڪونه ٿا هلون. انڪري اسان کي به ميرن جي انهيءَ کنيل قدم کي درگذر ڪرڻو پوندو. پوڙهي مير کي تمام گهڻو چيڙايو ويو هو، ان ڪري هن ڀانئيو ته ڪو حال ڀائي کيس ملي، جنهن سان انهن زيادتين جو ويهي ذڪر ڪري. انهيءَ ڪري هن مون کي دعوت ڏياري موڪلي ته آءٌ ٻه- ٽي ڏينهن وڃي وٽس رهان. نصير خان جي ننڍي ڀاءُ ولي محمد جي شادي ويجهو هئي ۽ هن پڻ گذارش ڪئي ته آءٌ اتي وڃان. انڪري موڪل وٺي خيرپور وڃي پهتس. مير علي مراد کان سواءِ ٻيا سڀئي سردار اچي گڏ ٿيا هئا. مون ڏٺو ته اهو شهر (جيڪڏهن انهيءَ کي شهر سڏجي ته) شڪارپور جي ڀيٽ ۾ به هڪ بيڪار جاءِ هئي. جن جاين ۾ مير رهيا پيا هئا، اهڙيون هيون جو جيڪڏهن اهي کانئن کسي وٺجن تڏهن به منجهن ڪو فائدو ڪونه هو. شاديءَ ۾ جيڪي وهيو واپريو، انهيءَ جو ذڪر ڪرڻ اجايو آهي. اتي ناچ به ڏٺم، جو فضل محمد خان ڏيکاريو هو. انهيءَ کان پوءِ ميزبان مون کي هڪ اُڀيءَ ۽ ڪمزور ڏاڪڻ تان مٿي ماڙي تي وٺي ويو ته جيئن آتشبازيءَ جو نظارو ڏسان. آتشبازيءَ ۾ هوائين کان سواءِ ٻي ڪنهن به شيءِ ۾ دلچسپي ڪانه هئي. گهوٽ کي ايڏي ته ڪا مصري ڏني هئائون ۽ شربت پياريو هئائونس جو هو ڪـُـميءَ وانگر نڪمو ٿي پٺيءَ ڀر پيو هو. انهيءَ شاديءَ ۾ شفاف مادي مان ٺهيل رنگ برنگي ڪپڙا، جن جي وچ ۾ مون کي ويهاريو ويو هو، عام طور کليل واڪ ۾ نيلام ڪيا ويا، ۽ انهن مان حاصل ڪيل پئسا، ڪمپنيءَ جي خزاني ۾ داخل ڪيا ويا. ساڳئي وقت انهيءَ لکڻ جو به ضرور ڪونهي ته سنڌي ڏاڍي وڏي سڏ منهنجي ساراهه ڪري رهيا هئا، ڇاڪاڻ ته مون ٻن سوئرن کي شڪار ڳڙهه ۾ بندوق جي ٻن ڌَڪن سان پورو ڪري ڇڏيو هو. مون واري توبچيءَ کي اچي شوق ٿيو ته انگريزي پائوڊر واري بندوق کي استعمال ڪري. جيئن بندوق ڇوڙيائين، تيئن بندوق جي پوئتي لڳندڙ ڌَڪ ڪري وڃي ٻوٽن ۾ پٺيءَ پر ڪـِـريو!

مير رستم خان خلاف اسان جي پريس تمام سخت ريمارڪس پاس ڪيا هئا، پر سندس ملاقات ۾ جيڪا خاص ڳالهه مون کي ڏسڻ ۾ آئي، اها هيءَ هئي ته جيڪو به ساڻس مليو ٿي، تنهن کي سندس لاءِ نه فقط محبت پر عزت جو جذبو به پيدا ٿيو ٿي. اهو مڃڻو پوندو ته هن کي پنهنجي اولاد ۽ قبيلي جو ڏاڍو خيال هو ۽ هجي به ڇو نه، ڇاڪاڻ ته هن ڌارين جو آڌرڀاءُ ڪري کين پنهنجي ملڪ ۾ سهولتون ڏنيون هيون، جنهن جو بدلو هنن ساڻس ٺڳي، ظلم ۽ زيادتي ڪرڻ سان ڏنو. ساڻس ڪوبه ڏوهه لاڳو نٿو ٿي سگهي، ڇاڪاڻ ته هو رحمدل، فهميدو، صلح ۽ ڪـَـس ڪسر کائڻ جهڙو مڙس هو. هو ڏسڻ ۾ ئي هڪ باعزت شخص ٿي لڳو ۽ سندس اکين مان ڪابه اهڙي ڳالهه ظاهر نٿي ٿي ته هو ڪو نشي آور ڀنگ جو عادي هجي. سندس چوڌاريءَ ڪٽنب جا ماڻهو ويٺا هئا، جن ۾ سهراب خان جو ڀاءُ مير زنگي به هو، جو عمر ۾ اَسي کان مٿي چڙهي ويو هو. رستم خان کي تمام گهڻو ڏکويو ويو هو، جنهن جي ڪري هن جوش ڀريل دانهن ڪئي ۽ هن اکرن تي جملو ختم ڪيائين: ”آخر بلوچ هشتم.“ مطلب هوس ته ”مون ڏاڍو سٺو آهي. پر انهيءَ جي به حد ٿيندي آهي. آخر ته آءٌ به ٻروچ آهيان“. هو پهرين مون کي هڪ هال ۾ مليو، جتي سندس پوئلڳن جو هڪ ميڙ ويٺل هو. ساڍا ٽي ڪلاڪ اتي هئس، پر اهو سڄو عرصو رڳو ”خوش چڱا ڀلا“ جي کيڪار پئي هلي. مون کان پڇيائون ته خوش آهين، چڱو ڀلو، متارو، آرام ۾ آهين، صلح ۾ آهين، عافيت ۾ آهين وغيره وغيره. اهڙي ساڳي کيڪار مون کي ٽيونجاهه ڄڻن ٿلهن ٿنڀرن ٻروچن سان ڪرڻي پئي، جي منهنجي چوڌاريءَ ويٺا هئا. مون کي به جواب ۾ وري هر هڪ کان پڇڻو ٿي پيو. جڏهن اهو قصو ختم ٿيو تڏهن وري روزمرهه جي معاملن تي بحث ٿيڻ لڳو ۽ مون به سڄي ميڙ کي قرآن شريف مان ڪجهه پڙهي ٻڌايو، جنهن تي سڀئي ڏاڍا خوش ٿيا. مسلمانن ۾ جتي به وڃبو اتي اهي پنهنجي دين جي ڪتاب کي ڏاڍي ادب سان بيهي مٿي تي رکندا آهن. هوڏانهن اسان جي اها حالت آهي جو اسين پنهنجو پاڪ صحيفو بنا ڪنهن خيال جي هيڏانهن هوڏانهن اڇلايو ڇڏيون. اسان جي پادريءَ جو ٽوپلو پائي چرچ ۾ عبادت وقت وڏي سڏ ڳالهائڻ رڳو ٻاهريون ڏيکاءُ آهي، جنهن ۾ نه ته آهي روح ۽ نه وري جلوو. گوڙ لهڻ کان پوءِ مير رستم خان مون سان ساڻس ٿيل زيادتين جو ويهي ذڪر ڪيو. انهن ۾ پهريون ته هو بکر جو والارڻ، جنهن بابت عهدنامي ۾ پوريءَ طور ڄاڻايو ويو هو ته قلعو به سندس رهندو ۽ درياء جي ٻنهي ڪپن تي قبضو به سندس هوندو. ٻيو ته سندس وزير سان انگريزن جي هلت، جنهن کي هن اسان جي ريزيڊنٽ جي چوڻ تي مجبور ٿي برطرف ڪيو هو، ٽين ۽ آخري شڪايت هيءَ هئي ته علي مراد خان کي سندس ڀيٽ ۾ وڌيڪ ترجيح ڏني ويئي هئي. ننڍين شڪايتن جو ته ڪاٿو ئي ڪونه هو، جهڙوڪ: ڪاٺ وڍي ان جا پئسا ادا نه ڪرڻ، قاصدن جي لاغرضائي، جي خيرپور ٽپال کڻي ايندا هئا وغيره. آءٌ اهي شڪايتون ٻڌندو ساڻس همدردي ظاهر ڪندو ويس ۽ کيس دلاسو ڏنم ته صبر ڪري، اميد آهي ته حالتون سڌرنديون. گهر ڏانهن واپس ويندي وزير فتح محمد ويهن سوارن سان مون سان گڏ هليو ۽ ڪجهه ڳالهائڻ ٿي چاهيائين پر مون کي ايجنٽ جا سخت حڪم هئا، انڪري مون ساڻس ڳالهائڻ يا ٻيءَ طرح لهه وچڙ ۾ اچڻ کان لهرايو. سکر پهچڻ تي ٻڌم ته سبيءَ يا ڪاجڪ تي تباهه ڪن حملو ٿيو هو، جنهن ۾ اسان جي فوجن کي ٽي دفعا ڌڪي پوئتي هٽايو ويو، پر پوءِ دروازو کولي وڌائون. دروازي تي حفاظتي فوج کي وڍي ڳترا ڳترا ڪري وڌائون. اسان جي گهوڙيسوار فوج جو هڪ ماڻهو، جنهن جي ٻانهن ڪپجي پيئي هئي، ۽ ايترو ته رت وهي رهيو هوس جو موت کي ويجهو پهتو هو، پر ان هوندي به پنهنجي سور جو ڪو خيال نه ڪيائين ۽ سڄي طاقت صرف ڪري ليفٽيننٽ ڪريڊ کي هڪل ڪيائين ته دشمن کٻي پاسي آهي، کٻي پاسي ڏسو. مون واري دوست ۽ عزيز، جو گرينڊيرس مان هو، انهيءَ جنگ ۾ اهڙي وقت موتمار زخم کاڌو، جڏهن هو سپاهين کي ميڙي گڏ ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هو. هو کين پـَـٽن کان جهلي اڳتي ڪري رهيو هو، ته هڪ ڌڪ اچي کيس لڳو ۽ مري ويو. ٿورو وقت اڳ هن پنهنجي تلوار هڪ دشمن کي ماريندي ڀڃي وڌي هئي. اسان جا ٽيونجاهه ماڻهو مئا ۽ زخميا ۽ چار آفيسر ضايع ٿيا. دشمن جا پنجويهه ماڻهو مئا ۽ ٽيانوي زخمي ٿيا. هڪ جنرل جنهن وٽ پنجن هزارن کان وڌيڪ ماڻهو يورپي ريجمينٽون به هجن، سو ڪيئن ٿو هڪ ڏيهي جٿي کي سبيءَ تي حملو ڪرڻ ڏئي. جڏهن کيس اهو به معلوم آهي ته انهيءَ جي تمام چڱيءَ طرح حفاظت ڪيل هئي. اهو حادثو غور ۽ ويچار لائق آهي. بدقسمتيءَ سان 2- گرينڊيرس جي لائيٽ ڪمپني، جنهن پهرين وڌي حملو ڪيو هو، سا اها ساڳي ڪمپني هئي جنهن کي نفشڪ وٽ بيدرديءَ سان ڪٽيو ويو هو.

اسان خيرپور ۾ جيڪا بدظني پيدا ڪئي، انهيءَ روهڙي ۾ هڪ وڏو فساد ڪرائي وڌو، جنهن ۾ رتوڇاڻ به ٿي. جيئن آءٌ معمول موجب درياء تي شام جو سير ڪري رهيو هوس، تيئن مون کي ايجنسيءَ وٽ سکر طرف وڏو گوڙ ڏسڻ ۾ آيو. ٻيڙيون به روهڙيءَ جي طرف کان تمام گهڻي انداز ۾ اچي رهيون هيون. جيئن ئي آءٌ ڪناري تي ويجهو پهتس، تيئن ماڻهن کي پنهنجو نالو وٺندي ۽ زور سان رڙيون ڪندي ٻڌم.

جڏهن ٻيڙيءَ تان لٿس، تڏهن ميجر ڪليبارن گهوڙي تي چڙهيل هو ۽ ٻيا ڪيترائي آفيسر ساڻس گڏ هئا. اهي روهڙيءَ جي ميلي تي ويل سپاهين تي ٿيل حملي سبب ڏاڍيءَ چڙ ۾ بيٺل هئا. ٻيڙين ۾ زخمي ٿيل سپاهي اچي رهيا هئا ۽ انهن ۾ هڪڙي جي ٻانهن ڪپجي ويئي هئي. ڪليبارن جي مرضي هئي ته توبون هيٺ آڻي شهر تي بمباري ڪري. انهيءَ کي ڊاهي پٽ ڪري ڇڏجي. سڀئي ماڻهو گڏجي ڏاڍي زور سان هل ڪري رهيا هئا، انڪري خبر پئجي نه سگهي ته ڪهڙي سبب ڪري، اسان جي ماڻهن تي حملو ڪيو ويو هو. ساڳئي وقت روهڙيءَ جي ڏيهي اختياريءَ وارن جي ٻيڙي به اچي پهتي، جن جو چوڻ هو ته کين به ٻڌو وڃي. ڏاڍيءَ تڪليف کان پوءِ آئون آفيسرن کي ايجنسيءَ جي هڪ ڪوٺيءَ ۾ وٺي وڃڻ ۾ ڪامياب ٿي ويس، ته جيئن اهو معاملو نرميءَ سان نبيريو وڃي. آخر اهو ظاهر ٿيو ته اسان جا سپاهي ڪي ناچو ڪڃريون وٺي هڪ مسجد ۾ گهڙي ويا هئا، ۽ اتي کين ناچ پئي ڪرايائون. جيڪي ٻروچ اتي موجود هئا، تن کين نياپو ڏياري موڪليو ته عبادت جي جاءِ آهي، خراب نه ڪريو ۽ ٻاهر نڪرو. جيئن ته سپاهين گستاخ جواب ڏياري موڪليو، انڪري ماڻهو اچي هٿين پيا. جيئن ته سنڌين وٽ هٿيار وغيره به هئا، انڪري هنن موقعي جو فائدو وٺي اسان جي ماڻهن کي ڊوڙائي آڻي ٻيڙين تائين ڪڍيو. مون ڪليبارن کي ٻڌايو ته هن معاملي کي فيصل ڪرڻ لاءِ گوليبازيءَ يا بندوقبازيءَ جي ڪابه ضرورت نه آهي. اهڙيءَ طرح نيٺ وڃي انهيءَ سڄي گوڙ کي ماٺ ڪرايم. شاهدن جا بيان جڏهن سرڪار ڏانهن موڪليا ويا، تڏهن اهو فيصلو ٿيو ته ڏوهه سپاهين جو هو ۽ انهن ئي اڳرائي ڪئي هئي. اهڙيءَ طرح اهو معاملو روهڙي شهر کي تباهه ڪرڻ کان سواءِ فيصل ٿي ويو.

انهيءَ دؤر ۾ڪيترن ئي مهمانن ايجنسيءَ ۾ منزل ڪئي هئي، جن مان جنرل وينچورا مون سان ڪجهه ڏينهن اچي رهيو. مشرقي ماڻهن وانگر سندس ڏاڙهي ڪاري ڊگهي ۽ لهريدار هئي. ۽ انهيءَ ڏوهه جي ڏوهاري ڪانه هئي، جنهن سان ڪيتريون ئي کاڏيون ڪئمپ ۾ ڏوهاري هيون، يعني ته اها هلڪي، کٿل ۽ ٻـُـچي ڏاڙهي ڪانه هئي. ڏاڙهيون به اهڙيون ئي مختلف هونديون آهن، جهڙا ماڻهن جا رايا. شڪارپور ۾ مون سان هڪ افغان کي ملايو ويو هو، جنهن جي ڏاڙهي ايڏي ته ڊگهي هئي جو ان کي لتاڙيندو آيو. اها ڏاڙهي هڪڙي پاسي کان مڙيئي کٿل پئي لڳي، ڇاڪاڻ ته مقابلي ڪندي دشمن جو هٿ سندس ڏاڙهيءَ ۾ سوگهو پئجي ويو هو ۽ گهوڙو به هيٺان کسڪي ويو هوس. اهو دشمن کيس ۽ سندس ڏاڙهي ٻنهي کي جيڪر پورو ڪري وجهي ها، پر ڪنهن دوست جو ڀالو وڃي دشمن کي لڳو، انڪري همراه بچي ويو، پر ڏاڙهيءَ جا ڪجهه وار دشمن جي هٿ ۾ رهجي ويا. هڪ مرد لاءِ ٻئي مرد جي ڏاڙهيءَ ۾ هٿ وجهڻ بيعزتي سمجهي وڃي ٿي، پر عورتون انهيءَ مان چڱا وار ڪڍنديون آهن. ڏاڙهيالن کي پاڻ به ائين وڻندو آهي، ته معشوقڙين جون نازڪ آڱريون سندن ڏاڙهيءَ ۾ کانهر ڪنديون رهن، ڇاڪاڻ ته ائين ڪرڻ سان سندن دلي جذبا پوري جوش سان اڀرندا آهن. پر هيءَ مڙيئي خوشطبعي آهي. مون ڏٺو ته جنرل وينچورا کي افغان مهم جي باري ۾ سڄي خبر هئي ۽ انهن ڏيهي رياستن جو به پتو هو، جن جون حدون سنڌو نديءَ سان لاڳو هيون. هن مون کي گذارش ڪئي ته آءٌ کيس لاهور جي دربار مان ملندڙ 4100 رپيا ايجنسيءَ جي معرفت ڏياريان  ۽ هن پنهنجي اخبار نويس يا عيوضيءَ کي لکيو، ته هو پنهنجون رپورٽون منهنجي معرفت کيس موڪلي ڏئي. اهڙيءَ طرح هر ڪنهن ٽئين ڏينهن مون کي هڪ قسم جو فارسي خبرنامو يا صبح جي اخبار پئي پهچندي هئي. هونئن به ته انگلينڊ جي اخبارن ۾ اهي خبرون پڙهندا هئاسين، ته اڄ راڻي خچرن جي گاڏيءَ تي چڙهي ٻاهر نڪتي، يا شهزادي البرٽ فلاڻي ڏينهن تازي ڪتن سان شڪار ڪيو. انهن جي بدران هنن خبرن ۾ پڙهندو هوس ته مهاراجا صبح جو هوا کائڻ لاءِ هاٿيءَ تي چڙهيو هو ۽ ٻه ڪلاڪ هيرا باغ ۾ گذاريائين، ۽ اهڙيون هزارين ڳالهيون ۽ انهن جا تفصيل. شاهي خاندان تي، پوءِ اهي اولهه ۾هجن يا اوڀر ۾،ڪانه ڪا مڙيئي تنقيد ٿيندي رهندي آهي، ڇاڪاڻ ته ماڻهو انهن جي اٿ ويهه ۽ عادتن کي ڏاڍيءَ دلچسپيءَ سان جاچيندا رهندا آهن. مٿين ڳالهين سان گڏ ڪڏهن ڪڏهن ٻيون به خبرون وغيره ڏنيون وينديون هيون.

پوليٽيڪل (سياسي) ماڻهو، جن کي گهڻو ڪري سڀڪنهن ڪم ۾ واهيو ويندو آهي، تن جي سڀ کان وڌيڪ ڪٺن ڊيوٽي اها آهي ته ڀاڄوڪڙن کي ڳولي هٿ ڪرائين. هاڻي ان وقت جيئن ته هڪ وڏي فوج ميدان ۾ هئي، انڪري اها ڊيوٽي انداز کان وڌي ويئي هئي، ڇاڪاڻ ته فوج، اوٺين جا جٿا، بورچي، خانسامان، ڏوليون کڻندڙ وغيره سڀ هئا. ٻيو ته ڀڄڻ وقت اهي اڪيلا ڪونه ڀڄندا هئا، پر ٻين کي به پاڻ سان کاري ڀڄائيندا هئا. هڪ ڏينهن هڪ سهڻو جوان مون وٽ نوڪريءَ لاءِ آيو ۽ جيئن ته مون وٽ قاصدن جي هڪ جاءِ خالي هئي ۽ هو به انهيءَ لاءِ موزون ٿي ڏٺو، انڪري مون خوشيءَ سان اها جاءِ کيس ڏياري. ٻه ڏينهن ته ٺيڪ ڪم ڪيائين پر ٽئين ڏينهن اچي استعيفا ڏنائين. مون جڏهن کانئس سبب پڇيو، تڏهن جواب ڏنائين ته سندس ڀاءُ گذاري ويو آهي ۽ پاڻ به طبعيت ۾ٺيڪ نه آهي، انڪري کيس گهر وڃڻو آهي. ٿوري وقت اندر هن مون کي ڊزن کن ٻيا سبب پڻ ٻڌايا. پٽو اڇلائيندي،اهڙو ته تڪڙو ڀڳو، جو آءٌ سمجهي ويس ته ڳالهه ۾ مڙيئي ڪجهه رولو آهي. پر جيئن ته ڪنهن شيءَ جي گم ٿيڻ جو مون ڪونه ٻڌو هو، انڪري مون هن سامَ پئي کي پاڻ وٽ روڪڻ مناسب نه ڄاتو. سندس اوچتو ڀڄي وڃڻ هڪ قسم جي ڳجهارت هئي، جيڪا تيسين حل ڪانه ٿي، جيسين اسان جي بيقاعدي فوج جي سوارن جو هڪ جٿو اچي پهتو. سندن آفيسر اچي مون سان ڳالهايو ۽ پڇيائين ته غلام محمد نالي ڪو ماڻهو ته ايجنسيءَ تي ڪونه آيو؟ هن جيڪي به اهڃاڻ ڏنا، انهيءَ مان ثابت ٿي ٿيو ته اهو ساڳيو مون وارو قاصد ئي هو. پڇيومانس ته ڇو پيا سندس ڳولا ڪريو؟ چيائون ته، صاحب هن وٽ اسان جي پگهار وغيره جا پئسا هئا، جي هو کڻي ڀڄي ويو آهي. ماڻهن جو خيال هوندو ته سنڌو درياء جو ويڪرو پيٽ اهڙن واقعن کي ٻنجي ڏيڻ لاءِ ڪافي ٿيندو، پر ائين نه هو، ڇاڪاڻ ته هر ڪنهن ڏهن ميلن تي درياء تي پتڻ هو، پر انهن جي ڪابه نظرداري نه ڪئي ويندي هئي، اهي ماڻهو جيڪي پتڻن تي ويهاريا ويا هئا، سي رشوت کائڻ لڳا ۽ نه فقط ڏوهارين کي ڇيڪ ڇڏي ٿي ڏنائون، پر ان سان گڏ غريبان مار به ٿي ڪيائون. هندستان جا ماڻهو رشوت جي معاملي ۾ ايران ۽ ترڪيءَ کان ڪنهن به حالت ۾ گهٽ نه آهن. هتي رشوت هڪ ڪڙيءَ کان ٻئي ڪڙيءَ تائين زنجيري وانگر ڳنڍيل آهي، جنهن ۾ ننڍي (ملازم) کان وٺي، وڏي ۾ وڏي (آفيسر) تائين سڀ شامل آهن. اهو سلسلو وڃيو يورپي آفيسر تائين پهچي، ۽ اتي ختم ٿيو وڃي. پر افسوس آهي ته اتي به ڪن حالتن ۾ رشوت ورتي وڃي ٿي، جيئن ويجهڙائيءَ جي ڪن واقعن ثابت ڪري ڏيکاريو آهي. اوهان کي عجب لڳندو ته انگريز ڪمشنر سال- ٻه نوڪري ڪرڻ کان پوءِ جڏهن لنڊن پهچندا هئا، تڏهن سندن رئيس انهيءَ تي رشڪ وچان حسرت ڪندا رهندا هئا. اهو رڳو پاسپورٽ چڪاس ڪندڙ جو ڏوهه ڪونه آهي، پر جيڪي به ڏيهي آفيسر آهن تن لاءِ آءٌ ڊڄي ٿو چوان ته انهن مان ڪنهن جي به اکر تي اعتبار نٿو ڪري سگهجي.

ڏيهي ماڻهن جي سچائيءَ بابت گهڻو ڪجهه چئي ويٺو آهيان. اٿ ويهه جي فضيلت ۽ ڳالهه ٻولهه جي خيال کان هندستانين تي جيترو ڀروسو ڪجي ٿورو آهي. پر ٻين معاملن ۾ سچ ٻولڻ جا تمام گهٽ امڪان آهن. ڪوڙ جي معاملي ۾ سنڌي به ڪي پٺتي پيل ڪين آهن، اهي اچرج جهڙي جوش سان ڪوڙ ڳالهائي ويندا. ٻئي پاسي ڏسبو ته ٻروچ ڪي قدر سچار آهن. جيئن ته اهي بهادريءَ ۾ ڀڙ آهن، انڪري اهي ڪوڙ کان پري رهن ٿا. ڪوڙن قصن لاءِ وري ڪنهن ايرانيءَ جي مون ڏانهن سفارش ڪريو (1).

مري ٽڪرين ۾ اسان جي تباهيءَ جي وقت هڪ ايراني سکر ۾ اسان وٽ قيد هو. سندس قد پنج فوٽ ٽي انچ هو ۽ سندس عضوا ننڍڙا ۽ هلڪا هئا، جهڙوڪ جيتامڙو. هن جڏهن اهي خبرون ٻڌيون، تڏهن عرض ڪيائين ته هو پوليٽيڪل سان ڳالهائڻ ٿو چاهي. چوڻو وري ڇا هئس! چيائين ته، ”مون کي ڪجهه سوار ڏيو آءٌ پاڻهي ٿو وڃي ٻروچن سان نبران، پر شرط هي آهي ته ٻروچن کي اها خبر نه پوڻ گهرجي، نه ته هو بيهندائي ڪونه.“ انهيءَ جنگي جوڌي کي جڏهن ڇڏيو ٿي ويو، تڏهن هرهڪ چوڪيدار سان وڃي مليو. مون کي پڻ هيئن سر ۾ عرضداشت ڪيائين ته، ”آغا جان، منهنجي زندگيءَ جا مالڪ، تون شل هزار سال جيئين. تنهنجي رحم ۽ مهربانيءَ جي ندي، جا هر وقت منهنجي چوڌاريءَ وهي رهي هئي، تنهن کي خدا شل وڌائي سمنڊ ڪري ۽ توڏانهن واپس موڪلي.“ انهيءَ کان پوءِ هڪ خواهشمند وانگر ڪمري جي چوڌاريءَ نظر ڊوڙائي چيائين ته، ”هو ڪنهن نشانيءَ وٺڻ کان سواءِ واپس نٿو وڃي سگهي،جو هو انهيءَ نشانيءَ کي هر وقت پاڻ سان گڏ رکندو“. آءٌ به سولو وٺ ڏيڻ جو ڪونه هوس، انڪري هو وڏي ۾ وڏي قيمتي شيءِ کان وٺي ننڍي ۾ ننڍي سوغات تائين گهرندو ويو ۽ آءٌ به انڪار ڪندو ويس. آخر انگريزي پائوڊر جي گهگهيءَ ۽ ڪارتوسن جي پٽي تي ڀنڊي ٻڌي بيهي رهيو. مون کي ڏاڍا ايلاز منٿون ڪيائين، خوشامد ڪيائين، مڪر ڪري رنو، پر وريس ڪي ڪين. آخر جڏهن ڏٺائين ته ڪاميابي گهٽ آهي، تڏهن ڪاوڙ ۾ اچي گاريون ڏيڻ لڳو. ان تي مون حاضريءَ ۾ بيٺل سپاهين کي اشارو ڪيو ته کيس دفعي ڪن ۽ اهڙي طرح هن ڦيڪاريءَ مان جند ڇٽي.

آرهڙ جي مند اچڻ شرط اهو وڏو درياء، جنهن جو ڍنڍ مثل وهڪرو هوندو آهي. ڪجهه مهينا اڳ سـُـسي وڃي هڪ واهڙ مثل ٿيو هو، سو وري چڙهڻ لڳو. انهيءَ تي ويچار ڪرڻ ئي اجايو آهي ته پاڻيءَ جي هيءَ شاهه شريان (سنڌو) جي سنڌ ۾ نه هجي ها، ته انهيءَ جو ڪهڙو حال ٿئي ها. لاشڪ اهو هڪ هيبتناڪ برپٽ مثل هجي ها، پر جيڪڏهن ٿوري حرفت کان ڪم ورتو وڃي ته اها ندي گجرات کان وٺي هالار تائين سڄي ملڪ ۾ ساوڪ ۽ زندگيءَ جي لهر ڊوڙائي سگهي ٿي. انهيءَ نديءَ جي مکيه وهڪري جا نشان، ويڪرن ڀڏن جي صورت ۾ اڃا به الور جي اوڀر ۾ پڻ سنڌ ۽ راجپوتانا جي وچ ۾ پيا پسجن، جن جي وسيلي اها وهي وڃي ڪڇ جي نار ۾ ڇوڙ ڪندي هئي. لوڻاٽيل رڻ، جيڪو هاڻي سنڌ ۽ ڪڇ، ٻنهي ملڪن جي حد جو نشان آهي، ڪنهن وقت ۾ ڏاڍو آباد هو. منجهس هر قسم جي پوک ٿيندي هئي ۽ ڊگها فصل بيٺا هوندا هئا. ماڻهن کي اڃا به ياد آهي ته انهيءَ اٿاهه وهڪري کي روڪڻ ۾ ڌرتيءَ جو ڌٻڻ ۽ پڻ ماڻهوءَ جو هٿ به شامل هو. اسان جي حڪومت انهيءَ کان وڌيڪ ٻيو ڪهڙو احسان ڪري سگهي ٿي جو انهيءَ آباديءَ جي ذريعي کي وري کوليو وڃي. انهيءَ مهم کي پوري ڪرڻ ۾ ڪو ڳرو خرچ به ڪونه ٿيندو. درياء جي هر سال جي اُٿل پٿل اهو ثابت ڪرڻ لاءِ ڪافي آهي، ته درياء جي پيٽ کي ڪهڙيءَ نه سولائيءَ سان بدلائي سگهجي ٿو. ڪيترن هنڌن تي ننڍا ننڍا ڪم ڪرايا ويا آهن پر هيءُ انهن سڀني گڏيل ڪمن کان نيٺ گوءِ کڻي ويندو.

چين ۾ واهن جي سنڀال ۽ انهن جي تعداد ۽ وهڪري ۾ واڌ آڻڻ لاءِ خاص عملدار مقرر ڪيا ويندا آهن. سنڌ ۾ به اهڙيءَ طرح جو ڪم درڪار آهي. ساڳئي وقت جيڪو به نئون واهه ڪنهن ضلعي جي آبادي وڌائڻ ۾ ڪمائتو ٿيندو، اهو درياء ۾ به جهاز راني وڌائڻ لاءِ ڪارگر ثابت ٿيندو. درياء ۾ پاڻيءَ جو مقدار ايڏو ته گهڻو آهي، جو اونهي پاڻهيءَ ۾ تـِـکي وهڪري جي سامهون ڪوبه ٻيڙو يا غوراب وڌي نٿو سگهي. ڪنارن تي جيئن ته پاڻي تانگهو آهي ۽ ڍنڍ جي شڪل وٺيو بيهي، انڪري انهيءَ وهڪري جو پتو ئي نٿو پئجي سگهي، جتان ٻيڙيون وغيره آساني سان هلي سگهن. جيڪڏهن ايران جو بادشاهه هڪ مهيني اندر درياء جي وهڪري مان ڪئين ناليون ڪڍي، انهيءَ کي اهڙو ڪري سگهيو ٿي، جنهن مان ماڻهو گوڏن پـُـسائڻ کان سواءِ اُڪري وڃي، ته پوءِ اسين جيڪڏهن ڪن سالن جي اُپت مان ڪجهه حصو بچائي، انهيءَ تي خرچ ڪريون ۽ ماڻهن کان به ڪم وٺون، جيڪي ڪنهن حد تائين ونگار به وهندا، ته پوءِ ڇا نٿو ڪري سگهجي.

جڏهن به منهنجي درياء جي اُٿل تي نظر پوندي هئي، تڏهن آءٌ مستقبل ۾ سنڌ ۾ ايندڙ اهم ڦيرين گهيرين بابت پـُـورَ پچائيندو رهندو هوس. ايجنسي درياء جي ڪنڌيءَ تي اهڙي طرح ٺهيل هئي، جو ڪوبه ماڻهو دريءَ وٽ ويهي مـَـڇيون ڦاسائي سگهيو ٿي. مون ڪڏهن به اتي ڪا سٺي مڇي ڪانه ڦاسائي، باقي عام مڇيون ته گهڻيون ئي هيون، جن کي اسين ڪئٽفش ڪري چوندا آهيون. اهي چيچاٽ وانگر سنهو آواز ڪنديون آهن، ۽ دسترخوان جي بنهه لائق ڪونه آهن. جيئن ته درياهه جي ڀيٽ ۾ سڀ ڏرڙ ۽ کڏون پاڻيءَ سان ڀرجي وييون هيون، انڪري ڪيترن اڻوڻندڙ جيتن اچي اسان جي رهائش وارو پـَـٽ وسايو. وڇـُـن ۽ سؤپيرين کان سواءِ هڪ اهڙي به بلا اتي اچي نڪتي، جنهن منهنجي بورچي ۽ سندس ساٿين کي ڊيڄاريو. هڪ ڏينهن رات جو کاڌي وقت وڏو گوڙ ٿيو.  جمعدار جعفر اچي مون کي چيو ته جلدي بندوق کڻي هلو، هڪ نانگ اندر گهڙي آيو آهي. آءٌ جڏهن پهتس تڏهن ڏسان ته هڪ وڏو ڪاريهر جيڪو ست يا اَٺ فوٽ ڊگهو ۽ ماڻهوءَ جي ٻانهن جيترو ٿلهو هو، سو ڦـَـڻ ڪڍيو مـَـنـَـهه جي ڪامن تي بيٺي لـُـڏيو ۽ لـَـميو. شايد ماني کائڻ لاءِ ناز ۽ نخرا ڪري رهيو هو، ڇاڪاڻ ته هو اهڙي هنڌ هو، جتي نوڪر- چاڪر ويهي ماني کائيندا هئا. مون هڪدم بندوق جي ٻنهي نالين مان فائر ڪيا، جي وڃي سندس پيٽ ۾ لڳا ۽ ٻه اڌ ٿي ڪـِـري پيو ۽ ماني گهرڻ کان بس ڪيائين. جيئن ئي سندس پيٽ ڦاٽو تيئن هڪ ڪـُـوئو، جنهن کي هن ٿورو اڳ ڳڙڪايو هو، نڪري ٻاهر نروار ٿيو.

جنرل وينچورا کان پوءِ ٻيو مهمان صمد خان آيو، جو ڪئپٽن ائبٽ سان خيوا کان سينٽ پيٽربرگ ۽ پوءِ انگلينڊ ويو هو. پنهنجي قوم جو هو اڪيلو ماڻهو هو، جنهن يورپ کي ڏٺو هو. هن جيڪي اتي ڏٺو تنهن سندس ڀائرن کي اچرج ۾ وجهي ڇڏيو هو. هڪ خشڪ طبعيت وارو پير مرد هو، جنهن اڊانـِـس (1) وانگر بهادريءَ جي دعويٰ ته ڪانه ٿي ڪئي، پر ٻڌايائين ته هو سڀني آزمائشن مان گذري چڪو هو. هن ٻڌايو ته انگريز عورتون پنهنجي حسن جي جادوءَ سان جيڪر فرشتي کي به سندس معتبريءَ تان هٿ کڻڻ تي مجبور ڪيو ڇڏين، سو ماڻهو ويچارو ڇا ڪري سگهندو انهن جي اڳيان. پر هن قسم کڻي مون کي يقين ڏياريو ته اولهه جي حورن جي سڀني نازن ۽ نخرن جو هن مڙس ٿي مقابلو ڪيو هو. مون کانئس پڇيو ته هن سڀ کان وڌيڪ ڪهڙو سهڻو مهانڊو ڏٺو، جو واقعي ڏسڻ لائق هجي. جواب ڏنائين ته، ”روس جو شهنشاهه. اهڙو ته سهڻو ماڻهو مون اڳي ڪڏهن ڪونه ڏٺو، سچو بادشاهه هئو ئي اهو، ٻيا سندس اڳيان تـِـڇ برابر هئا.“ انهيءَ بيان کان پوءِ هن مسڪين پنهنجن ڏکن جو ذڪر ڪيو، جي کيس درپيش آيا هئا. هن پنهنجا ٻار ۽ زال هرات ۾ ڇڏيا هئا، ۽ اتي جي گورنر موقعي جو فائدو وٺندي انهن کي ازبيڪن وٽ وڪڻي ڇڏيو. هن ٻڌايو ته جيسين اهي کيس نه مليا آهن، تيسين هو کين ڳوليندو رهندو. مون دل ۾خيال ڪيو ته يار محمد، جنهن سندس زال ۽ ٻار وڪڻي ڇڏيا هئا، سو سندن پيءُ کي به سستي اگهه وڪڻي ڇڏيندو.

جيئن ئي گرم هوا جو زور ٿيو، تيئن منهنجي صحت به ڪـِـري پيئي ۽ تپجي پيس. مون کي پير ۾ ناسور ٿي پيو هو، جنهن جي ڪري ڇهه هفتا پنڌ نٿي ڪري سگهيس، ڇاڪاڻ ته ڦـَـٽ جو سور وڃي هڏي تائين پهتو. هڪڙي ڊاڪٽر منهنجي ٽنگن تي پاري جي رس جي دوا مهٽي هئي، ان ڪري اهي سڄي دهل ٿي پيون هيون.

سنڌ ۾ منهنجي رهائش جو ٽيون سال شروع ٿي ويو هو. جيڪي مون سان گڏ ساڳئي وقت انهيءَ ملڪ ۾ داخل ٿيا هئا، انهن مان فقط ٿورا وڃي رهيا هئا: ڪجهه ته مري ويا هئا ۽ ٻيا وري بيماريءَ جي موڪل تي ويا هئا. آبهوا جي ناموافقت لاءِ ايترو لکڻ ڪافي ٿيندو ته سنڌ ۾ شال جي پوليٽيڪل عملي ۾ سترهن آفيسرن مان ڏهه مري چڪا هئا- چار ڄڻا طبعيت جي ناسازيءَ سبب پينشن تي لهي ويا هئا، باقي ٽي ڄڻا وڃي هندستان ۾ رهيا هئا. اهو انهيءَ ڪري هو، جو اسان کي گهڻو وقت مجبورن تنبن ۾ رهڻو پوندو هو. منهنجي بالا آفيسر کي منهنجي طبعيت جو ڏاڍو خيال هو، ڇاڪاڻ ته اها وئي پئي پوئتي پوندي. انڪري مون کي لکيائين ته بيماريءَ جي موڪل تي انگلينڊ پيو وڃان، بمبئي گهمڻ جي موڪل وٺي اچي مون سان اتي مـِـل. پڻ اهو به لکيائين ته بمبئي وڃڻ وقت جيڪڏهن ساڻس گڏجي ويندس ته کيس خوشي ٿيندي. افسوس، قسمت جي معاملي ۾ اسين ڪيڏا نه اڻواقف آهيون. جيستائين اهو خط مون تائين پهچي ئي پهچي، تنهن کان اڳ خط جو لکندڙ ختم ٿي چڪو هو. اهو پنهنجي حياتيءَ جي ڦوهه ۽ ٽڙندڙ دؤر ۾ گذاري ويو. همت، مردانگيءَ ۽ سهڻين عادتن جو مجسمو هو. سندن مـَـن مستقبل جي رٿن سان ڀرپور هو، پر کيس اها خبر ئي ڪانه هئي ته سندس حياتيءَ جو دفتر اوڏيءَ مهل بند ٿيڻ وارو هو ۽ مٿس مهر لڳڻ واري هئي. مون کي ته ڏاڍو صدمو پهتو. ڪير هوندو جو اهڙي واقعي ٻڌڻ تي ڏک جو اظهار نه ڪري؟ جڏهن هڪ ماڻهو پياري انگلنڊ جي ڏسڻ جي اميد سان ڀرپور هجي ۽ اهڙو خط به لکيو هجيس ۽ پوءِ مري وڃي- ڪهڙي نه افسوسناڪ ڳالهه آهي اها! اهڙيون ڳالهيون هندستان ۾ عام جام ٿينديون رهن ٿيون، ۽ جيئن ئي ڪو گهڻو وقت هتي رهيو، تيئن اهو احساس دلين مان نڪري ويندو. منهنجي بالادست جي جيون مارگ بابت فقط هي ساراهه ڀريل اکر چوڻا آهن ته هو دماغي توڻي بدني قوتن جو مالڪ هو، ۽ موقعي تي ايڏو ته ڪم ڪندو هو، جو ٿڪبو ئي ڪونه هو. ڏيهي ماڻهن جي چـُـرچ تي هن ڪي غلط ڪم به ڪيا، جي مير رستم خان جي خلاف هئا. ميرن جي خلاف هن جيڪا پاليسي عمل ۾ آندي، انهيءَ جا ڪهڙا به سبب هجن، پر ان جا نتيجا نهايت خراب نڪتا. خراب انهيءَ ڪري ٿو چئجي، جو اهي ماڻهو، جيڪي انگريز حڪومت جي عزت ڪندا هئا، تن ۾ انهن لاءِ نفرت ۽ بيزاري پيدا ٿي. اهڙيءَ طرح سخت ۽ ناروا اپائن جي ڊگهي لانڍ آڻي ٻنهي ڌرين کي خونريز جنگ تي ڇڏيو. انهيءَ جنگ ۾ سوڀ لاشڪ اسان جي ٿي ۽ اسان جو نالو، جيڪو اڳيئي تاريخ ۾ تجليدار هو، تنهن کي هڪ نئون چمڪاٽ مليو، پر پوءِ ڇا؟ ڇا قيصر، ولنگٽن، نيپئر جو شان هڪ اڻسڌريل ۽ ڄٽ، پر ان هوندي به وفادار ۽ سچي دل واريءَ قوم جي خون سان ڀيٽي سگهجي ٿو، جن پنهنجي رئيس کي قيد ٿيڻ کان ۽ پنهنجي ملڪ کي ڦورن کان بچائڻ لاءِ جدوجهد ڪئي هئي! انهيءَ تي ويچار ڪرڻ اجايو آهي.

ڪرنل آئوٽرام کي جڏهن اتر سنڌ جي چارج ڏني ويئي هئي، تڏهن بي اعتماديءَ ۽ دشمنيءَ جي باهه، جا ظاهر ظهور پئي ٻري، تنهن کي ٻنجو اچي ويو. خيرپور جا رئيس، جي گهڻو مياڻيون اڇلائي ڇڏڻ ۾ هئا، پر رڳو چڙهت جي خوف ۾ هئا، تن وري انگريزن سان نئين سئين دوستي ڳنڍڻ جا خيال ڪيا. اهو طوفان، جو زور شور سان چالو هو، هاڻي پنهنجي چال وڃائي چڪو هو. ڪابل جي حادثي ڪري اسين ڪمزور ٿي ويا هئاسين پر ان هوندي به سنڌ ۾ اسان جي خلاف هڪ نيزو به اڀو نه ٿيو، جيتوڻيڪ اتي ٿورو وقت اڳ اسان جي وڏي مخالفت هئي. سياسي حساب ڪتاب وارو ڪنهن به حالت ۾ هڪ کٽل مقام جي انجمن کان گهٽ ڪپمني هٿ ۾ ڪونه آهي، پر ان هوندي به سچ ڪو لڪڻ جو ڪونهي. جڏهن به ڪو ماڻهو اکين سان بي انصافي ٿو ڏسي، تڏهن اهو انصاف جي هٿن ۾ هڪ گهنڊ مثل ٿيو وڄي، انڪري آءٌ انهيءَ چوڻ کانسواءِ رهي نٿو سگهان، ته مياڻيءَ جي جنگ اسان کي ثابت ڪري ڏيکاريو ته ٻروچ ڇا نٿي ڪري سگهيا. اهو اسان کي انهيءَ وقت، جڏهن اسان جو جهنڊو ڪابل ۾ ڦاڙي لتاڙيو ويو، سخت ۾ سخت ضرب پهچائي سگهيا ٿي. جيئن سانهر ڦيرائبو اهي، تيئن هو اسان کي جيڪر چيڀاٽي ڇڏين ها. اهڙي نازڪ وقت ۾ جڏهن هو ماٺ ۾ هئا، تڏهن اسان کي به لازم هو ته جڏهن اسين طاقتور هئاسين ۽ هو ڪمزور هئا، ته پاڻ جهليون هئا. آءٌ سکر ۾ڪافي وقت رهيو هوس، انڪري ميرن جي دربار ۾ ريزيڊنٽن جي ڦيرگهير سبب، سندن دلي رجحان کان به چڱيءَ طرح واقف ٿي ويو هوس. جيئن ته مون تي هڪ سخت بيماريءَ اچي حملو ڪيو هو، انڪري مون کي سٺي آبهوا بدلائڻ لاءِ مجبورن ٻاهر نڪرڻو پيو. مون پنهنجي چارج ڇڏي، درياء جي وهڪري چڱي مدد ڪئي. انهيءَ ۾ ايڏي ته تيزي آهي، جو اوڀارو وڃڻ وارن جي رفتار کي اهو ست ميل في ڪلاڪ جي حساب سان روڪي سگهي ٿو. ڏسڻ ۾ ايندو ته اها ندي ماڻهوءَ کي اتر سنڌ جي خطي ڏانهن وڃڻ کان روڪي ٿي. سندس ڪم ئي آهي پويان ڌڪڻ، جي اوهان سندس وهڪري کان بچڻ جي ڪوشش ڪندا ته اها اوهان کي ڦيرائي تمام تکو پري وٺي ويندي. جيئن ئي منهنجي ٻيڙي ڪليبارن جي گهر وٽان لنگهي، تيئن هو دريءَ وٽ نڪري آيو ۽ خدا حافظ چيائين. مون وراڻيو ته، ”آءٌ فقط هڪ مهيني لاءِ ٿو وڃان ۽ وري موٽي ايندس“. جواب ڏنائين ته، ”وري ڪونه موٽندين“ ۽ ائين چئي هن دري بند ڪئي ۽ هليو ويو. سنڌو ندي پنهنجي اوج تي هئي ۽ ڪن جاين تي ايڏي ته گجي هئس، جو ڏائڻ جي ديڳ وانگر ٽهڪي رهي هئي. اها مئڪبيٿ واري ننڍڙي نسل مان نه پر اسڪينڊنيويا جي هڪ پوڙهيءَ ڏائڻ جهڙي وڏي آفت پئي لڳي. انهيءَ هنڌ جتي ڪليبارن جو گهر هو، دريا ِّ ڏاڍو اونهو هو، ۽ منجهس ڪن به هو، جو دريا ِّ ۾ پيل پراڻن کنڊرن سان لڳي، پيو ڦيرا کائيندو هو. جڏهن درياء لهي ويندو هو، تڏهن اها جاءِ ظاهر ظهور پئي پسبي هئي، خواجه خضر واري ڪتبي تصديق ٿي ڪئي ته اهو الور کي ڇڏي، پوءِ هتان اچي وهيو هو. هڪ واڳون چوڪيدار وانگر انهيءَ جاءِ تي روزانو پيو ڏسبو هو. مون پاڻ کيس ڪونه ڏٺو پر آفيسرن مون کي ٻڌايو ته انهن سدائين فئر پئي ڪيا آهن ۽ سندس ڊيگهه، انهن جي چوڻ موجب، ويهن فوٽن کان ڪنهن به حالت ۾گهٽ ڪانه هئي، سکر کان ٽيهن ميلن جي پنڌ تي، آءٌ مددي اسٽيمر جي پاسي کان اچي لنگهيس، جو اتي لنگر هنيو بيٺو هو. مون ڪرنل آئوٽرام کي صلاح ڏني هئي، ته ان کي ديري اسماعيل خان يا جيترو اڳتي وڌي سگهي، اوترو اڳ موڪلجي. مطلب هي هو ته جيئن چڪاس وٺي سگهجي ته منجهس ڪيستائين جهاز راني ڪري سگهجي ٿي، ۽ پڻ ٿي سگهيو ٿي ته ديره جات سان واپار ڪرڻ جا امڪان پيدا ٿي وڃن. پوءِ هن انهيءَ کي موڪليو يا نه، ان جي ڪابه خبر ڪانه پيئي.

ڇهينءَ تاريخ آءٌ سيوهڻ وٽان گذريس ۽ ستينءَ تاريخ هڪ ڳوٺ وٽ پهتس. جنهن کي گوتم سڏيو ٿي ويو ۽ اهو هڪ سيد جو ڳوٺ هو. منهنجي وندر ان وقت ٽئڪيٺس جو اتهاس پڙهڻ ۽ پيڻ پکيءَ جو شڪار ڪرڻ هئي، جن تي آءٌ ڪڏهن ڪڏهن پيو فائر ڪندو هوس، جي درياء جي وچ ۾ وڏن ولرن ۾ اونڌا ابتا ٿيا پيا هئا.

اٺين تاريخ مون کي هڪ سخت مشڪلات درپيش آئي. هڪڙي هنڌ لهرون اهڙيون ته اُڀيون هيون، جو ٽنڊيل چيو ته جي انهن سان ٽڪر کائبو ته تباهي يقيني آهي. هوا به ڏاڍي تيز ۽ اڻائي هئي، انڪري هن عرض ڪيو ته پڳهه نه ڇوڙيا وڃن، جيسين الله ڪو سڻائو واءُ موڪلي. اسان جي ٻيڙي ان وقت هڪ ننڍي کاريءَ ۾ هئي، جتي پاڻي جي اٿل پٿل ۽ گجگوڙ کان پري به هو، ماٺو به هو. اسان به ٻيڙي ڇڪي کڻي پاسيري ڪئي ۽ ڪجهه وقت آرام به ڪيوسين ۽ رات جي ماني چانور ۽ ٻوڙ کاڌوسين. ان وقت ٽنڊيل راءِ ظاهر ڪئي ته هڪ ماڻهو اها کاري تري وڃي ڏسي ته درياهه ۾ ٺاپر اچي ويئي آهي يا نه. جيئن ئي هن اها ڳالهه ڪئي، تيئن هڪ ماڻهو ٽپ ڏيئي اٿي کڙو ٿيو، ڇاڪاڻ ته انهيءَ ماڻهوءَ کي بدن تي ڪپڙو هوئي ڪونه ۽ ٻي ڀر پهچڻ لاءِ هڪدم تيار ٿي ويو. اڃا ٽپ ٿي ڏنائين ته مون چيومانس ته سير ويجهي آهي، انڪري خيال ڪجان“، متان ٻڏي نه پوين! اهو ٻڌي هو کليو ۽ کڻي پاڻ کي پاڻيءَ ۾ اڇلايائين، اڃا کاريءَ جي اڌ تي ئي ڪونه پهتو ته پاڻي هن کي ڏاڍيءَ تيزيءَ سان کاري جي منهن ڏانهن وٺي ويو ۽ وڃي ڪن ۾ هنيائينس، جنهن ڦيرائي گهيرائي آڻي درياء ۾ ڪڍيس، اتي ڏٺوسين ته غوطا پيو کائي (هونئن به ته اهي پاڻيءَ جا پونئرا آهن) ۽ ڄاڻ ته ٿي تر کنيائين. مون کي تر جيترو به الڪو ڪونه ٿيو ۽ ٿئي به ڇو؟ ڇاڪاڻ ته آءٌ پاڻ ته تارو ڪونه هوس، جو سندس مدد ڪريان ۽ جي مدد ڪريان به ها ته کيس ڪو فائدو ڪونه پهچي ها. هو ان وقت هڪ اهڙيءَ حالت ۾ هو جا آءٌ جيڪڏهن دنيا جو سڀ کان وڏو تارو هجان ها، تڏهن به کيس انهيءَ مصيبت مان آزاد نه ڪرائي سگهان ها. خوش قسمتيءَ سان مون وٽ هڪ وڏي تنبي هئي، جنهن کي ڪهيون وغيره ٻڌل هيون، جنهن جي رستي حرفتي ماڻهو هڪ ڪناري کان ٻئي ڪناري تائين تري

(1) مصنف جو خيال آهي ايراني ڪوڙ ڳالهائڻ ۾ پنهنجو مٽ پاڻ آهن.

(1) اڊانس اهو سهڻو جوان هو، جنهن کي محبت جي ديوي وينس پيار ڪندي هئي.