|
مير عبدالحسين سانگيءَ ۽ گدا شاهه اردو ديوانن کي
پڙهي، سنڌ ۾ غزل گوئيءَ جي جيڪا بدعت وڌي، ان ۾
مير صاحب ته وري به گهڻيءَ حد تائين نباهي وڃي مٿي
چڙهيو، ليڪن گداشاهه وچ ۾ گپي بيهي رهيو. مير صاحب
هڪ ته شڪار جو شوقين هو. گهڻو وقت ٻاهراڙيءَ، جهنگ
جبل، ٿر ۽ بر ۾ گذاريندو هو. ٿر جي گاهن جون
گلزاريون، ملير تي، مينهن پوڻ جا نطارا، ماروئڙن
جا ڏُٿَ ۽ ڏئونرا، پيرون ۽ پـُـسيون، جهوپا ۽ پکا،
سڀ سندس نظر مان گذريا هئا. ٻاهراڙيءَ جي خالص
زبان، ان جا محاورا ۽ مثال، چوڻيون ۽ تشبيهون کيس
معلوم هيون. شاهه لطيف جو، هو مرحوم سخت معتقد هو،
سندس سوانح نگار به هو ۽ سندس رسالي جو گهرو
مطالعو به ڪيو هئائين، تنهنڪري شاهه جي زبان ۽
شاهه جي ترڪيبن، لفظن ۽ خيالن مان واقف هو- اهوئي
سبب آهي، جو هن نه ڇڙو ڪافيون چيون بلڪه خود غزل
کي به سنڌ جي زندگيءَ سان هم آهنگ ڪري، هن ان کي
خالص سنڌي رنگ ۾ رڱي ڇڏيو. سندس غزل ۾ اهي سڀئي
نزاڪتون، نفاستون، خوبيون ۽ خصوصيتون موجود آهن،
جيڪي ڪافيءَ يا ڏوهيڙي ۾ ٿي سگهن ٿيون. ڊاڪٽر
گربخشاڻيءَ ۽ ڪاڪي مرحوم ڄيٺمل پرسرام تي به شاهه
جو ئي ته اثر پيل هو! هنن شاهه جي ئي ته زبان ۾
ويهي سڀ ڪجهه لکيو. انهيءَ ڪري سندن نثر ۾ هڪ آهنگ
۽ نغمو موجود آهي، ڄڻ هنن نثر ۾ ويهي شاعري ڪئي
آهي، اسان کي تڏهن ته سندن هرڪا شيءِ پئي ماکيءَ
جهڙي مٺي لڳي!
* * *
مير ”سانگيءَ“ جي مقابلي ۾ غلام محمد شاهه ”گدا“
جو گذر فقط شهر سان هو. ڪڏهن هن جي اکين سنڌ جي
وسيع مملڪت جي سونهن ۽ سوڀيا ڪانه ڏٺي هئي، سنڌ
جون نه هن مارئيون ڏٺيون، نه انهن جو ملير ڏٺو
هئائين، تنهنڪري جڏهن هو معشوق جي سراپا بيان ڪرڻ
ويٺو، تڏهن سندس اکين ۾ ايراني معشوق يا اردو
لونڊي جو تصور تري آيو، ۽ هن سڀئي وصفان ان جون
ويهي بيان ڪيون. ڇاڪاڻ ته پنهنجي زبان تي قدرت نه
هجڻ سبب وٽس لفظن، تشبيهن ۽ استعارن جو ايترو
ذخيرو ڪونه هو، تنهنڪري انهن اوصافن بيان ڪندي هن
فارسيءَ جي غير مانوس ۽ اَڻسونهن لفظن کي وچ ۾
آڻي، اسان جي سٻاجهيءَ سنڌيءَ جو ڪچومر ڪري ڇڏيو
آهي. چوي ٿو:
عشوو ۽ ڪرشمو ۽ تبسم ۽ تختر،
هي حسن جي سرڪار جو سامان نه چوان ڇو!
عشوو، ڪرشمو، تبسم ته خير اسان کي شايد هضم به ٿي
وڃي، ليڪن اهو ”تختر“ ڪهڙي بلا آهي، جنهن کي خود
فارسيءَ وارن به غزل ۾ استعمال ڪرڻ کان هميشہ
پرهيز ڪئي هوندي؟ انهيءَ ئي غزل ۾ قد کي
سروخرامان، وارن کي ڪاڪل ۽ سنبل پيچان، زلف ۽ شام
غريبان، ڳلن کي عارض ۽ صبح درخشان، رخسار ۽ خط
ريحان، غمزي کي رهزنِ ايمان، اکين کي چشم آهو ۽
نرگس، ڳوڙهن کي قاطرهِّ اشڪ، لؤلوءِ لالا ۽ غيرت
نيسان چيو ويو آهي. هڪ بيت ۾ فرمائي ٿو:
خط خضريش عيسيِّ دوران نه چوان ڇو!
دلبر جو دهن چشمئه حيوان نه چوان ڇو!
انهيءَ ’خط خضريش‘ جي معنيٰ ممڪن آهي بورڊ وارا
سمجهندا هجن، جن سندس ديوان ڇپايو آهي، باقي اسان
پارن عامن جي سمجهه کان ته بلڪل بالا آهي. انهيءَ
ساڳئي غزل ۾ رعايت لفظيءَ جو ههڙو اگرو مثال به
موجود آهي:
هڪ پرده نشين يار، لٽي منهنجي ويو دل،
هن راز نهاني کي آءٌ پنهان نه چوان ڇو؟
سـَـڪتي سان گڏ ان شعر ۾ ڇاڪاڻ ته پرده نشين جو
ذڪر آيل آهي، تنهنڪري محض رعايت لفظيءَ جي استادي
ڏيکارڻ لاءِ گدا شاهه ”راز نهاني“ ۽ ”پنهان“ جا
لفظ ٽنبيا. اهو ته شڪر ڪرڻ گهرجي، جو ”اندام“ طرف
سندس توجه نه ويو، ورنه رعايت لفظيءَ جي شوق ۾ خدا
ڄاڻي ڇا جو ڇا چئي ويهي ها. سواءِ لفظي بازيگريءَ
جي ان بيت جي ٻي ڪهڙي معنيٰ ٿي سگهي ٿي؟ هيٺئين
بيت ۾ به رعايت لفظيءَ جو نهايت اگرو نمونو آيل
آهي:
راز مخفيءَ کي ٿو ڪريان، پڌرو،
يار اغيار کان نهان آيو.
”نهان“ ۽ ”مخفيءَ“ جي رعايت سبب کيس ”پڌرو“ جو،
غير مناسب قبيلي ۾ سنڌي اکر آڻڻو پيو.
هڪ ٻئي غزل جي سنڌي ڏسڻ وٽان آهي:
آتشين رخسار جنهن دم دوست دلبر ٿو ڏسان،
مرغ دل کي رشڪ افزاي سمندر ٿيو ڏسان.
آتشين رخسار، مرغ دل، رشڪ افزاي سمندر- قسم کڻايو
سنڌين کان، جي اِنهن اکرن جو مفهوم سمجهي سگهن!
انهيءَ غزل ۾ هي ترڪيبون ۽ لفظ به آهن: لعل لب،
ياقوت احمر، شرمگين، هماي دل، سرو قمري، قصرو
ڪاخ،اجلاف، شاهبازِ اوج عرفان، بوترابي، ازگوگرد
احمر، آفتاب عالم آرا.
انهيءَ ئي غزل جو هڪ شعر آهي:
هڪڙي هنڌ باهم ڏسان تڏ ڪئن نه آءٌ شام و سحر،
عارضِ جانان تي جڏ زلف معنبر ٿو ڏسان.
”تَڏِ“ کي تـَـڏَ ڏئي، جنهن نموني ”جَڏِ“ کي آندو
ويو آهي، ان تي کڻي چشم پوشي به ڪجي، تاهم شعر ۽
بيان ڪيل خيال يا نقشو ڪٿي وساري سگهجي ٿو!
فارسيءَ وارن جي اها دور از قياس تشبيهه، جيڪا
پوءِ اردوءَ وارن ورتي، سا سنڌي غريب ڪٿان سمجهي
سگهندا؟ زلف معنبر جڏهن عارض جانان تي پيا، تڏهن
ڄڻ شام ۽ سحر باهم ٿي ويا! مختلف زبانن ۾ ساڳيو
اِهو خيال آندو ويو آهي ۽ پائمال مضمون ٿي چڪو آهي[1].
ٻيو شعر آهي:
سر خروئي رنج ڌاران ڪين ٿي حاصل ٿئي،
درميانِ خارها آءٌ ورد احمر ٿو ڏسان.
انهيءَ زير اضافت واري ”درميانِ خارها“ ۾ ”ورد
احمر“ جو هجڻ ايندو سنڌين جي سمجهه ۾؟ جيڪڏهن سچ
پچ هيءَ شاعري سنڌين جي سمجهه ۽ سڀاءَ کان اوپري ۽
اُکڙيل شاعري آهي، ته پوءِ گدا شاهه اها تڪليف
ڪنهن کي ٻڌائڻ لاءِ ڪئي آهي؟ هن شعر جي چوڻ جي کيس
ڪهڙي ضرورت هئي!
جڏ شڪم ٿو پـُـر ٿئي، ڀانيان ٿو جنت ٿي نصيب،
جي لڳي اڃ بک، ته ان دم روز محشر ٿو ڏسان.
ڪربلا ۾ ڪُسندڙ بکئي ۽ پياسي حسين رضه جي هن چشم
وچراغ مريدن جي مانين تي اهڙو ته پاڻ کي البيلو
ڪيو هو، جو ”جي پيٽ ۾ لُلُ ته ڳوٺ ۾ هـُـل“ ۽ جي
گهڙي کن ماني نه ملي ته واءِ ويلا، جنسي محشر مچي
ويو، ڄڻ گدا شاهه لاءِ ڪاري قيام اچي ويئي! اهو
سنڌ جي ڪنهن پينو سيد جو ئي شان آهي، جنهن جي
سڄيءَ زندگيءَ جو گذربسر مفت جي مانيءَ ۽ حرام جي
ٽڪرن تي ٿيندو رهيو هجي. هي بيت به انهيءَ سلسلي
جو آهي:
اي مهوس پاڻ کي ڪُشته ڪري اڪسير ڪر،
شڪل گل صد چاڪ ٿيندو، طالب زر ٿو ڏسان.
سواءِ هن جي ته ان ۾ چند فارسي اکر آندل آهن، نه
ته هونءَ شعر ۾ ڪهڙي شعريت يا معنيٰ مطلب آهي؟
رعايت لفظيءَ جو هي هڪ ٻيو به فضول نمونو ڏسو:
ٻيون ڇا ڪندس هزار هجن جي، ڪي چاشنيون،
شيرين لبن جي لب جون گهران هر گهڙيءَ چميون.
ڀانيان ٿو شاعر ڪنهن مريد جي گهر ۾ چاشني کائي ۽
مريدياڻيءَ جي تصور ۾ چيو آهي، ورنه جن اسان جي
شاعرن ڪڏهن چاشني ڪانه ڏٺي آهي، تن جي اخلاق ۽
اطوارن جي قاعدن هيٺ معشوق جي چميءَ جو برملا ذڪر
ڪرڻ ”ڪاري ڪاريءَ“ جي خطا ڪاريءَ جيترو ڏوهه
سمجهه ۾ اچي ٿو. انهيءَ تي غزل ۾ هي لفظ ۽
تشبيهون پڻ آهن- ماهِ لقا هم ڪنار پستان انار ۽
نارنگيون، روي يار ۽ حلب کان ايندڙ آرسيون، خبط
الحواس، آئينه رو، وغيره وغيره. سنڌي شاعرن نه
پنهنجي معشوق جي پستانن جو ذڪر ڪيو آهي ۽ نه
محبوبن جي چپن تي چمين ڏيڻ جو وٽن مذڪور آيو آهي.
سنڌ جا عاشق ته فقط عشق کي چـُـمي سر تي چائيندا
آهن. ازان سواءِ ڪهڙي سنڌيءَ آئينن جو واپار حلب
سان ڪيو، جو کيس مٿئين مثال جي پروڙ پوندي.
هڪ ٻيو بيت آهي:
گوشِ گل، چشم نرگسِ شهلا،
رنگِ رخسار، رشڪ برگِ سمن.
اهو فارسي غزل جو شعر نه آهي، بلڪ گدا شاهه جي
سنڌي ڪلام ۾ هڪ بيت آهي! هي ٻه بيت به ڏسندا:
قلب شت اقبال جو ڄاڻن نٿا،
فخر ڪن فخار ٿا املاڪ تي.
----
زال دنيا مرد ممسڪ جي مطيع،
قرب قحبه ٿي ڪري امساڪ تي.
اها به گدا شاهه جي نازڪ خيالي ۽ تخيل جي بلند
پروازي آهي. خير، گدا شاهه سائين ته پاڻ سموري
مامري جو مالڪ هو، پر سنڌي ادبي بورڊ، جيڪو سندس
ديوان کي مـُـرتب ڏنو آهي، سو به اهڙو افلاطون
آهي، جو خود مالڪ کان به ٻه وکان وڌيڪ پيو وجهي-
ڏاچي ڏهه ته توڏي پئي تيرنهه هڻي. ”ممسڪ“ جي معنيٰ
”امساڪ“ ۽ ”امساڪ“ جو مطلب لکي ٿو: ”مڙساڻي طاقت
جون گوليون[2]
استعمال ڪندڙ“. ساڳئي ئي هنڌ ”امساڪ“ جي ٻي معنيٰ
ڪري ٿو: ”مڙساڻي طاقت جون گوليون.“ خبر نه آهي کيس
انهن گورين جي خبر ڪٿان پَئي؟
گدا شاهه نه فقط لفظ اُڌارا ورتا آهن، بلڪ پنهنجي
شاعري لاءِ سمورا تصورات به ڌُريان ئي ڌارين وٽان
آندا آهن، مورؤن ئي اغيارن منجهان گڏ ڪيا آهن. چوي
ٿو:
خواه مخواه مون سان ٿا کريل کونسن،
ڪينءَ ڪريان آءٌ رُلين رقيبن کي.
----
دلربا مون سا هم بغل آهي،
اڄ ته اغيار جو اجل آهي.
رقيب ۽ اغيار فارسي ۽ اردو شاعريءَ جا قبيح ڪردار
آهن. ٻنهي زبانن جي شاعرن وٽ معشوق جو جيڪو تصور
آهي، سو پيشه ور طوائفن جو، يا انهيءَ بازاري
محبوب جو، جيڪو چـَـگهـَـن جا ولر ڪڍ لايون، وتندو
آهي گهٽ ۽ گهير گهمندو. فارسيءَ جي انهيءَ روايتي
معشوق جي تصور کان خود امير خسرو جهڙو بر گزيدو ۽
باخدا شاعر به ڇٽي ڪونه سگهيو آهي. پنهنجي هرجائي
معشوق تي طنز ڪندي چوي ٿو:
تو شبينہ مي نمائي، به بري که بودي اِمشب؟
که هنوز چشم مستت اثري خمار دارد!
’ڪهڙي رقيب جي ڀاڪر ۾ ويهي سڄي رات شراب پيتو
اٿئي؟ هن وقت تائين پيو اوجاڳيلُ نظر اچين ۽ اکيون
اڃا تائين خمار ۾ ڳاڙهيون جنسي رت پيون لڳنئي؟‘
سنڌي شاعرن وٽ معشوق جو تصور نهايت ارفع ۽ اعليٰ
هو، رقيب، اغيار، خواهه ڌارئي ماڻهوءَ جو خالي
گمان رکڻ به ڪردار ۽ سيرت تي ايڏو داغ هو، جو سنڌ
۾ ان جي سزا فقط موت هئي. سنڌ جو محبوب يا ته مڙس
هو، يا زال يا مڱيندي، يا اها عورت اهو مرد جن جي
مابين شادي ٿيڻ لازمي هئي. سنڌ جي عاشق جا ڪي رقيب
هئا ته فقط اهي ڏير، جن پنهونءَ کي کڻي وڃي ڪيچ
پهچايو، يا اهي کارو کبڙ، جيڪي ڇڙو نسهائپ ڪري
فطري تنگدليءَ سبب ٻن جو گڏجڻ پسند نه ڪندا هئا،
پيا سوسڙيون دکائيندا هئا، ۽ ڪـَـنَ ڳالهيون ڪري
پيا عاشق ۽ معشوق جي وچ ۾ ڪوڙن جا ڪوٽ ڪڍندا هئا.
اِنهيءَ کان سواءِ هنن جو ٻيو ڪوبه غرض ۽ غايت
ڪونه هو ته ٻـَـئي ڌريون جيئن هڪٻئي کان ڌار ٿي
وڃن، ۽ انهيءَ کي چئبو هو ”ڏيهه جي ڏنگائي“. جيئن
هڪ ڪافيءَ جي مصرعي ۾ عاشق نهايت لطيف پهلو ڪڍي،
ان کي بيان ڪيو آهي:
پرين هجن پاڻ سنوان، سچ ٿي چوان،
ڇا ڪنديون ڏيهه جون ته ڏنگايون
پرين هجن...
ڏنگاين ڪندڙ ڏيهه جو تفصيل ”سچوءَ“ هن ريت ڏنو
آهي:
ريجهي روح رانجهي سان، کيڙو کپڙتالُ،
وَڍيون وجهي وچ ۾، چوچڪ ڏس چنڊالُ،
مادر مهڻا ڏئي جهجها، جهيڙي جهنگ سيالُ،
مٺو مون مهوال، مون کان مور نه وسري.
اغيار جو تصور جنهن صورت ۾ اسان وٽ ڪونه هو،
تنهنڪري جڏهن محبوب اچڻ لاءِ انجامي هوندو هو، ته
عاشق کي ان تي پورو يقين ٿيندو هو، ۽ غالب وانگر:
تيري واعدي په جئــي هم، ميري جان جوٺ جانا،
ڪه خوشي ســي مر نه جاتــي، اگر اعتبار هوتا!
سنڌ جي عاشق وٽ محبوب جي واعدي تي بي اعتباري ڪرڻ
جو ڪو سوال ئي پيدا ڪونه ٿيندو هو، ۽ نه اچڻ جي
يقين ٿيڻ تي عاشق کي مرڻ جو ئي خطرو هوندو هو. سنڌ
جي سهڻيءَ جو مثال اسان جي سامهون آهي، نه ڪڪرن جي
ڪارونڀار کيس روڪيو، نه بادلن جي برسڻ ۽ کنوڻن جي
کـِـجـَـڻ سندس دڳ جهليو، نه ڪاريءَ رات جي دهشت ۽
اوندهه انڌوڪار کيس پليو، نه نـَـدين ۽ نالن جي
واهو ندي ۽ وهڪري سندس راهه روڪي، ۽ نه درياهه جا
ڌڌڪا ۽ لهرن جا لـُـڙَ هن جي عزم، ارادي، پيمان ۽
واعدي جي آڏو اچي سگهيا. اوستائين هوءَ برابر
ميهار سان ملندي ۽ ملاقات ڪندي رهي، جيسين وڃي
ڏيهه ساڻس ڏنگائي ڪئي، ۽ سـَـچُ ڪڍي ڪـَـچُ
رکيائون، جنهن بعد به پٺتي موٽڻ ۽ واعدي تان هٽڻ
هن مانائتيءَ پنهنجو مـَـرَڪ نه سمجهيو. دوست
تائين پهچڻ جي ڪوشش ڪندي نيٺ هن پاڻ لهرن ۾ لوڙهي،
عشق ۽ محبت جي دنيا ۾ واعدي کي، عهد ۽ پيمان کي
ازسرنو معنيٰ ۽ مفهوم عطا ڪيو، ۽ انهن کي پاڪيزگي
۽ بلندي ڏئي ڇڏي- حالانڪ اردو ۽ فارسيءَ جي معشوق
اغيارن جي آڌار تي صدين کان انهن لفظن جي معنيٰ ۽
مفهوم کي غارت ڪري ڇڏيو آهي.
مٿيون مثال ته اسان نموني لاءِ فقط هڪ غزل گو جو
ڏنو آهي، جنهن تي سنڌيءَ ۾ شاعري ڪرڻ جي شايد تهمت
۽ الزام لڳل آهي. ليڪن سنڌ جي ٻين گونزل گوين[3]
(غزل گوين) جي بياضن ۽ ديوانن کي جيڪڏهن اٿلائبو،
ته گهڻن جا حال هڪجهڙا نظر ايندا- سواءِ انهن چند
استادن جي، جن سنڌي زبان ۾ ان جي مزاج ۽ متعلقات
جو چڱيءَ طرح مطالعو ڪيو آهي، ۽ جن کي سنڌي اکرن
جي مفهوم ۽ محل استعمال جي پوري پروڙ آهي، ۽ کين
پنهنجي زبان تي هر طرح قدرت ۽ قبضو حاصل آهي.
مثلاً موجودهه دؤر ۾ مسافر، ملاح، گدائي، طالب
موليٰ اياز ۽ نياز جهڙا شاعر، يا خود اسان جو
مرحوم ”نياز“ لاڙڪاڻوي، جنهن سنڌي ادب جي سموري
اثاثي ۽ ورثي جو چڱيءَ طرح مطالعو ڪيو هو، ۽
ڪافيءَ مٿان قدرت هجڻ سان گڏ، هن جو غزل به گهڻو
ڪري انهن خيالن، اشارن ۽ ڪنابن جو آئينه دار آهي،
جيڪي هو ڪافين ۾ آڻيندو هو.
* * *
مٿئين بيان مان هروڀرو ائين سمجهڻ نه کپي ته ڪو
آءٌ ذاتي طرح غزل خواهه نظر جي صنف جو منڪر آهيان.
منهنجو اعتراض ته محض انهن ”گونزل گو“ شاعرن تي
آهي، جيڪي پنهنجي ماحول، پنهنجي ڪائنات ۽ پنهنجي
زبان جي سموري وسعت ۽ گيرائيءَ کان بي خبر ۽ بي
بهرو ٿي، فقط فارسي ۽ اردو شاعرن جا ويٺا ويچارا
ڪڍن، جيڪڏهن هو غزل کي به سنڌي پوشاڪون پهرائن، ۽
سنڌي ماحول منجهان ان کي ڏيب ۽ ڏيوڻ ڏين، ته نه
ڇڙو سندن اِهي ادبي خدمتون مستحڪم ۽ پائيدار ٿي
پون، بلڪ هو پنهنجن ۾ به سرخرو ٿين ۽ سندن سمورن
محنتن ۽ مشقتن جو به هوند لايو سجايو ٿي وڃي.
غزل گو شاعرن کي ڌاريا لفظ اهي ڪتب آڻڻ کپن، جيڪي
يا ته سنڌي زبان ۾ پيهي ويا آهن، يا اهي جيڪي غير
معروف ۽ غريب نه هجن. سنڌي مثال، سنڌي استعارا، ۽
سنڌي تشبيهون سندن غزل ۽ نظم جو سينگار هجڻ گهرجن.
پنهنجن قصن ۽ ڪهاڻين، پنهنجن باغن ۽ بهارن، پنهنجن
گلن ۽ ٻوٽن، پنهنجن وائوندن ۽ وائن، پنهنجن ڀٽن ۽
ڀونگن، ٿرن ۽ مليرن مان کين مواد ۽ مثال ڪٺا ڪرڻ
جڳائن. پرائي ڀـَـتَ تي سڏ ڏيڻ مان ڪهڙو فائدو،
ٻين جي ٻوڙ تي اٽي ٻڌڻ ۾ ڪهڙي عزت، ڪهڙو شان يا
مانُ آهي؟ جيڪڏهن هروڀرو فارسي ۽ اردوءَ جي تتبع
تي اک ۽ مک مارڻي آهي، ته پوءِ ماڻهو نقل ڇڏي اصل
ڇونه پڙهن، جسم ڇڏي پاڇي ڏي ڇو ڀڄن؟ جڏهن عاج ملي
ٿو، ته ڪافور کي ڇو ڪتب آڻـِـن؟ جڏهن اسان کي
ساڳئي ئي دؤر ۾ ٺٽي جي ميان غلام علي[4]
سبز پوش جهڙا شاعر ملن ته پوءِ ”گدا“ اڳيان گداگري
ڇو ڪيون؟ آخر هي به ته انهيءَ ئي زماني جي غزلن ۽
نظمن جا اشعار آهن:-
وري اڄ دوست دلـبر يـاد آيم،
وري اڄ روز محشر يـاد آيم.
وري اڄ سڀ وسـاريم دين و ايمان،
وري اڄ شـوخ ڪـافر ياد آيم.
ڏسي چشمن سان هن چشمن جو اسباب،
تـرار ۽ تير و خنجـر يـاد آيم.
----
هلي اي دل! ويل دلدار کي ڏس،
هيئن سين هن هيئين جي هار کي ڏس.
ڪري پنڌ پلڪ سين، اکڙيون اداسي،
کڻي ان نور نيڻن ٺار کي ڏس.
ســـــدائين مثــل بلبـــــــــل جي اڏامي،
مٺي محبوب گلرخسـار کي ڏس.
عرب تابع، عجم محڪوم جنهن جو،
انهيءَ سـرور مٺي سردار کي ڏس.
فارسيءَ جا اهي اکر ڪتب آندا ويا آهن، جيڪي يا ته
سنڌيءَ ۾ مشهور ۽ معروف آهن، يا ته خود اسان جي
زبان جو جزو بڻجي چڪا آهن.
هيٺيون غزل به جيتوڻيڪ فارسيءَ جي زمين ۾ چيو ويو
آهي، تڏهن به اُن ۾ سنڌي چوڻيءَ ۽ زبان پنهنجو نه
ميٺاج وڃايو آهي ۽ نه اثر زائل ڪيو آهي:
تنهنجي مـُـنهن کان گلستان يـاد آيم،
تنهنجي لب کان بد خشان ياد آيم.
تنهنجي هن نوڪ نيڻن جي ڏسڻ کان،
بَدَل چشمِ غزالان يـاد آيم.
ڏٺم چمڪاٽ سج جهڙن ڳلن جــــــــــو،
تجلي مــــــــاه تابان يـــــاد آيـــــــــم.
شرابِ شوق مان پيتم جڏهن جـــــــام،
ته مــــجنون ۽ بيابــــــان يــاد آيم.
برهـــــه جــــو بحر بيــحــــد بيــــڪنـاري
ڏٺــــــم ۽ نـــــوح طــــــوفان ياد آيم.
جـــــــدائيءَ ۾ تڏهن نت رت رنو مون،
جــــــو وقت وصــــلِ يــــاران ياد آيم.
”نيڻن جي نوڪ“ ۽ ”جدائيءَ ۾ نت رت روئڻ“ نج سنڌي
تصورات آهن.
هيٺين غزلن جو، ڪجهه لفظن ۽ ڪن قافين کان سواءِ،
باقي سڄو ساز سامان سنڌي آهي:-
بهار آيو، ويو سڀ وقت دي[5]
جـــو،
اچي ساقي ڀري ڏي جــــام مئي جو.
جگر جيرا جليا، ۽ جيءَ ڪيا جـــوش،
سڻين آواز اڄ جـان ســـوز نئي جو.
گدا تنهنجــو نه آڻـي تــــــــا قيــــامــت،
نظـر ۾ تخت هـُـنَ ڪـائوس وڪئي جو.
غرض، ڪهڙو ڪرڻ احوال دل عــرض،
تون واقف سڀ ۽ مالڪ ڪل شيءِ جو.
سگهو مون ڏانهن موڪل ”مرتضائي“،
جواب هـِـنَ غزل تون، فــرخنده پئي جو.
عليءَ کي باغ ۾، منجهه فصل گل جي،
اچي ســــــاقي ڀري ڏي جـــام مئي جو.
----
درد ڪئي منزل مٿم، بيداد پڻ اَندو
هجـــوم،
داد رس داريــــــن جـا، ڪر غور هن
فرياد جــو.
غم سندم غمخوار ٿيو، ۽ درد ٿيو همدم
سندم،
شــــــــاد ڪر سينو اچي، شاديءَ
منجهان ناشاد جو.
----
جيئن جاسين، سدا هُل عشق جي راهه،
ڪـنـان واريءَ ونـدر جي، ٿءُ مَ گمراهه.
نه زاريءَ جي، نه زوريءَ جي، نه زرجـــي،
مـنهنجي مـحبوب کي پـرواهه! پرواهه![6]
الاهــي! شل اڱڻ اڄ يار ايندوم،
ٻــــڌم اغيـــار کان مــون رات افواهه.
----
سٺو سيد، سچو سرور ســــــــــونهارو،
سڳورو، ڀـَـرَ جهلو، بهتر، ڀلارو،
سڀن ۾ سگهڀريو، ڪـُـل کان ڪرارو،
ڏٺم هڪ هوت همدم حسن وارو،
سڪي جنهن جي ڏسڻ لئه ڏيهه سارو.
نٿي ڄـــــــــــــاتم پرين پرڏيهه ويندو،
هتي مون کي عذابن ۾ ڇڏيندو،
وري، يارب! ڪڏهن سو ڏينهن ٿيندو،
اڱڻ آســــــــاوتيءَ جي شال ايندو،
سدا سهڻو پرين پارس پيارو.
ڇڏي مـــــون کي پرين پرڏيهه ۾ ويو،
اهڙي تن ريءَ گذارڻ ســان مون ٿيو،
ملڻ جو شل، مـُـنجي مون ڏي دلاسو،
اچي من ٺار مون وٽ شل، ته ان جو،
اسان جا نيڻ ڪن، نـِـتُ تن نظارو.
”عليءَ“ اهو محمد قاسم هالائيءَ جي غزل تي مخمس
ٺاهيو آهي. زبان جي صفائيءَ ۽ اکرن جي ذريعي آندل
جذبي کي محسوس ڪيو.
----
مخدوم محمد ابراهيم ”خليل“ ٺٽي جو، فارسي گو شاعر
گداشاهه جو دوست ۽ معاصر هئو. سندس وفات سنه 1317
هه ۾ ٿي. سنڌيءَ ۾ ”اداسي“ تخلص هـُـيس. هڪ سنڌي
غزل کي عليءَ تضمين ڪندي چيو آهي:
اکيون گل، زلف سنبل، ڳل گلابي،
صنوبر قد سندن، منهه مــــــاهتابي،
مٿي پوشاڪ مخمــــل ڪيمخوابي،
سڄي صورت سپـِـرين خوب خاصي،
انهن جي خلق ۾ آيت خلاصي.
سدا حيران آهيان اِنَ عــــــــــجب ۾،
تنهنجا مشتاق هرجا مــــلڪ سڀ ۾!
نڪو همسر سندءِ عجم و عرب ۾،
عرب عاشق، عجم تنهنجي طلب ۾!
تنهنجو ثاني نه مڪراني نه لاسي!
اصل کان آهيان ڪوجهو ڪـُـماڻون،
ســـدائين درد سورن ۾ سماڻون،
گنهگار ۽ سراپـــــــا عيب هــــــــاڻون،
تو هيڻن جي حمايت، آءٌ نماڻون،
تون شافع شاهه محشر آءٌ ته عاصي.
جدائيءَ ۾ گهڻو سر تي سٺم بــار،
وري اي يــــــــار وارو وصل جو وار،
اچي گڏ ساڻ هن گوليءَ گهڙي گهار،
تون پيرل پاتشہ، آءٌ تنهنجو پينار،
تون مورت مير مرسل، آءٌ سنياسي.
----
ميان محمد سرفراز ڪلهوڙي جو هڪ مسلسل فارسي غزل
آهي:
تو اي مرغ چمن دل شاد مـــــــيڪن
بمرغان قفس هم ياد ميڪن
تو چون با گل نشيني، هم نگاهي
بـــــــدام افتادهِّ صياد ميڪن
تو چون بر شــاخ گل باشي نواسنج
بيادِ مــــــا دمي فرياد ميڪن
تـــــــو چون پرواز گيري در گلستان
زبـــــالِ بستہ من، ياد ميڪن
تغــــافــل چند، ســـروِ ســـرفــــراز
زبندم پـــــا بلطف آزاد ميڪن
انهيءَ کان متاثر ٿي، عليءَ هيٺيون نطم فارسي طرز
تي چيو آهي، جنهن ۾ سڄو ٺاٺ سنڌي آهي:
پکيئڙا باغ جا وت دل ڪندو شاد،
پکي پڃرن سندا پڻ ڪر ڪڏهن ياد!
تون اِت خوش شاخ گل جيءَ تي تنوارين،
آهون زاري ڪري رويو پڪارين!
تون اِت طوطيءَ مثل کائين شڪرقند،
آءٌ هت صياد هٿ، پڃري ۾ پابند.
تون اِت شربت پيو، ٿئين مست مدهوش،
پيالو زهر جو هردم ڪريان نوش.
ڪريان هن حال جي ڇا شرح تحرير!
ڳچيءَ ۾ طوق، ۽ پيرن ۾ زنجير.
اڳي گڏ هوس گلشن ۾ اوان
[7] ساڻ،
اوان جي نام تان، ٿي ٿيس فدا پاڻ.
اوان سين
[8] هوس هم پرواز و
هم راز،
او انسين هوس هم آغاز و انجام.
اوانسين گشت گلشن جا ڪيم ٿي،
به همجنسي، اوان سين دَمَ هـِـيم ٿي.
سراسر بند غم کان هوس آزاد،
چمن ۾ جيئن صنوبر و سرو آزاد.
* * *
قضا ڏس! همصفيرن کان ڪيم ڏور،
وڌس پڃري ٿيم سورن مٿي سور.
پيس پڃري، ٿيس گلزار کان ڌار،
ڀڳم ٻائون،
[9] پٽيم پر ۽ ڇنم
وار.
اڳي هوم آشيانون لامڪان تي،
اڏاڻس ٿي سدائين آسمان تي،
مٿانهون هوس، هر مـُـلڪ ۽ مـَـلڪ جي،
چڙهيس ٿي ڪـُـنگري تي، نہ فلڪ جي،
اڏامي لامڪان تي ٿي ڪيم رنگ،
جهليم ٿي نُہ فلڪ هڪ ٻانهه ۾ تنگ،
فرازِ آسمان جو، عرش هفتم،
هيم ٻاهن اڳيان ڪـَـر فرش هفتم،
اڏاڻس ٿي سڌو ”المنتهيٰ“ ٿي،
ڪيم ٿي فخر عنقا ۽ هما تي،
هيس جبريل سان گڏ گاهه بيگاهه
هئم روح الامين هر ويل همراه...
* * *
وڃان ڪاڏي، ڪريان ڪينءَ، ناه تدبير،
هڻي طعنان مٿي تدبير، تقدير.
مون کي تقدير ڪيو، ٻائون ڀڃي لنگ،
مگر هو لا مڪان جو عرصـہ تنگ.
بلنديءَ کان پنهنجي قسمت ڪيم پست،
جهلي صياد ڪيم پڃري ۾ پابست.
قضا ڏس همصفيرن کان ڪيو ڏور،
پيس پڃري، ٿيم سورن مٿي سور.
پيس پڃري، ٿيس گلشن ڪنان ڌار،
ڀڳم ٻائون، پـَـٽيم پر، ۽ ڇنم وار.
گلن تي نغمہ خوان هت هوس، هـُـن وير،
قفس ۾ آه زاري ٿو ڪريان هير
[10].
اوان ڌاران ڳران پئو، نت پڪاريان،
هنجون هاريان، اندر جا ڳچ ڳاريان.
گهڙي مهنون ٿيم، مهنون ٿيم سال،
ڪريان ڪنهن ساڻ هيءُ حسرت ڀريو حال!
نڪو مونس، نڪو همدم، نه غمخوار،
نڪو ساٿي، نڪو پانڌي، نڪو يار.
مگر، باد صبا قاصد ٿئيم شال،
ڀلن جيئن ڀال، ايءَ مون سين ڪري ڀال!
* * *
صبا آ، اي رفيقِ دردمندان!
صبا آ، اي انيسِ مستمندان!
صبا، اڄ بيوطن جي وڃ وطن ۾،
سنيهڙو ڏي پکيڙن کي چمن ۾!
اکين سين پنڌ ڪري، پـَـلـِـڪـَـئون اُڏامي،
پکيئڙن چئو، چمن ۾ ٿي سلامي،
ڪري زاري، اکين مان آب واهي،
ادب ۽ عاجزيءَ سان سر نماهي،
نمائي سر، چـُـمج گلشن سندي خاڪ!
اندر ڪج، قلب پيشاني گـَـهي پاڪ!
سڻائج هي سندم حسرت ڀريو حال،
ڪري زاري سندم سب عرض احوال،
اوهين گلشن اندر کائو، کنڊون کير،
هو هُت پڃري اندر، پيرن ۾ زنجير،
وڻن ۾ ڏيهه جي پيا هـِـت وٺو واس،
هو هـُـت پرڏيهه ۾، پنهنجو ڪپي ماس،
وفا ۽ دوست داريءَ جو نه اي شرط،
غمن ۾ غمگساريءَ جو نه اي شرط،
اوان، هو بند ۾ هت، ڪيئن وساريو؟
وساريوَ ڇا، مگر خيرن سين ماريو!
اوان کي هو سدا ساري، نهاري،
اوان ريءَ جـَـرَ اکين مان جال هاري،
نه تن ۾ تاب، نيڻن ننڊ نه آهي،
سڄيون راتيون اکين مان آب واهي،
نه اڄ ۽ ڪالهه کان ابتر ٿيس حال،
اوان جي مـُـونهه کي سڪندي ٿيس سال،
”الهه لڳ بند غم جي کان ڇڏايوسين!
مبارڪ مـُـونهه جو جلوو پسايوس!
نٿس طاقت جدائيءَ جي سـَـهڻ جي،
رکي ٿو حـُـب اوان جي منهن پسڻ جي.“
* * *
الاهي ڪر اها پوري، سندم آس،
چمن جو، همصفيرن سان وٺان واس!
اکين مان جن کي ساري، رت رنم سال،
انن اکين سين، سي سانگي پسان شال!
پکيئڙن جو ٿيان هردم سلامي،
چمن جي چوطرف ڪريان غلامي!
”عليءَ“ جي آس ڪر پوري الاهي!
انن جي وچ ۾...
[11]
* * *
ڪيترائي قصا ڪُٽي ورتاسون، ڪي ئي سور سلي وڌاسون،
هاڻي هلو ته هلي مشاعري ڀيڙا ٿيون. قصو جتي ڇڏيو
هوسين، اتان کڻون...! در حقيقت لاڙڪاڻي جا شاعر به
ڇڙهي غزل گوئي ڪندا هئا، ڪافي ۽ ڏوهيڙو چوڻ يا ته
کين ايندو ئي ڪونه هو يا وري ان کي فيشن جي خلاف
سمجهندا هئا. تنهنڪري لاڙڪاڻي جو مشاعرو گويا غزل
گوئيءَ جو اڏو هو
[12].
شام ٿيندي، مرحوم علي محمد قادريءَ واريءَ اوطاق
جي اڱڻ ۾ ڇڻڪار ڪري، موڙا ۽ ڪرسيون رکيون وينديون،
هڪ ڪنڊ ۾ پاڻيءَ جا ٿڌا گهڙا ورانڊي مان ڪڍي، ٻاهر
گهڙامجيءَ تي رکبا، ڀـِـڪَ ۾ ٻه ٽي گلاس به هوندا.
جنهن کي گهربو سو پاڻ اٿي پاڻي اوتي پيئندو. نڪا
چانهه، نڪو شربت ۽ نه پان، نه پيڪ نه پيڪدان. پان
جو رواج سنڌ جي شهرن ۾ ڪونه هو، ڪراچيءَ ۾ البت
مڪرانِن کي پوڻيان ڪوپ چانهه
[13] مٿان پان
چٻاڙيندي
[14] ڏسبو هو.
لاڙڪاڻي جي مشاعري ۾ تنهنڪري ڪنهن جي به وات مان
پان جي گـِـگَ ڪانه ڳڙندي هئي. هرڪو صاف ۽ پاڪ،
نهايت شستگيءَ ۽ شائستگيءَ سان اچي ويهندو هو.
اڄ جنهن کي صوفا سيٽ چيو وڃي ٿو، ان جي ابتدائي
شڪل کي ’ڪونچ‘ سڏيو ويندو هو. اهڙو هڪ ڪونچ سامهون
مرڪزي جاءِ تي رکندا هئا، جنهن تي مرحوم علي محمد
قادري بطور صدر جي اچي ويهندو هو. مون کي چٽيءَ
طرح سندس شباهت ياد آهي. وچ ٿرو مڙس، نهايت مان ۽
شان وارو، سفيد گول سونهاري، نوراني شڪل، مٿي جا
وار اڇا جهڙا کير، پڳ يا برٿ ڀريل ٽوپي پائيندو
هو، پيراهن ۽ ڪڏهن قميص، هيٺ تي ٻه تختي سٿڻ،
شرافت ۽ متانت جو مجسم، وقار ۽ سنجيدگيءَ جو پيڪر.
سانجهيءَ جي نماز بعد هرڪو ماني کائي اوطاق جو رخ
ڪندو. شاعر، لاڙڪاڻي جا شرفا ۽ ٻيا خوش ذوق سامعين
ڪرام، اهو ”سامعين ڪرام“ جو لفظ يا مشاعري جا ٻيا
خاص اصطلاح، يعني ”مڪرر! مڪرر!“ ”ارشاد! ارشاد!“
مان پهريون دفعو اتي ٻڌا. غالباً مرحوم ڊاڪٽر
عبدالمجيد صديقيءَ جا رائج ڪيل هئا. مطلب ته ٿوري
وقت ۾ سڄو اڱڻ ڀرجي ويندو ۽ مشاعري جو آغاز ٿيندو.
سامعين ڪرام ۾ هونئن ته گهڻا ماڻهو دلچسپ هئا،
ليڪن ميان پير بخش ”واه! واه!“ جو جواب نه هو.
لاڙڪاڻي جي فاريسٽ آفيس جو هيڊڪلارڪ، اصل روهڙيءَ
جو ويٺل، ٻيٽ جي چهي جهڙو سنهو ۽ سهڻو بت، قد جو
بندرو، ڏاڙهي صاف، مڇون ننڍيون، يا شايد بلڪل نه
هيون، ۽ خدا نه ڀلائي ته، خضاب به ڪندو هو، هميشہ
وتندو هو کلندو ۽ کلائيندو، ترڪي ٽوپي، آفيس ۾ ڪوٽ
۽ ڊڪ جي اڇي پتلون، باقي وقت ۾ سٿڻ، دوستن جو
دوست، مجلس جو مور ۽ سڄي لاڙڪاڻي جي سوسائٽيءَ جو
جنسار ۽ سينگار هوندو هو. عام دوست ته خير، پر
سرڀٽي جهڙا وڏا ماڻهو به، ڪنهن ڏينهن اچڻ ۾ ناغو
پوندس ته ماڻهو موڪلي گهرائي وٺندا هيس. اهڙيءَ
طرح مشاعري جي جان به اهوئي بزرِگ هو. پاڻ شعر
ڪونه چوندو هو، پر شعر کي سمجهندو اهڙو، جو خود
شاعرَ پاڻ به پنهنجو گفتو ايترو نه سمهجهيو هوندو.
گويا ”سخن سنج“ نه هو بلڪ ”سخن فهم“ اعليٰ درجي جو
هو. هر سٺي شعر تي نه فقط ويٺي ”واه! واه!“ ڪندو،
سڄي مشاعري ۾ جان اچي ويندي، سامعين ۾ چرپر پئجي
ويندي، ۽ خود شاعر جو به منهن مٿي ٿي ويندو. آخر
سندس ”واه واه“ ايڏي مشهور ٿي، جو سندس نالو ئي
”ميان پير بخش واه واه“ پئجي ويو. هرڪو ماڻهو کيس
انهيءَ ئي نالي سان سڃاڻندو هو. فقط ميان پير بخش
چئو ته ڪنهن کي خبر ڪانه پوندي. خدا جنت نصيب
ڪريس، سال ٿيا، جو وصال ڪري ويو. دلبر دوست ۽ سٺو
سنگتي هو. سالن پڄاڻان اڄ به جڏهن سندس خيال اچي
ٿو، ته ڄڻ دل جا ڳچ ڳريو پون ٿا.
* * *
انهيءَ ئي مشاعري ۾، مان پهريون دفعو نواز علي
”نياز“ کي شاعر جي حيثيت ۾ ڏٺو، ورنه هونءَ ته
هرروز حنيف جي جاءِ اڳيان کيس ايندي ويندي ڏسندو
هيس، ترڪي ٽوپي، ڪوٽ پتلون، ڪڏهن ڪڏهن سٿڻ قميص.
پاڻ اڳ ۾، ڳاڙهي پٽڪي سان پٽيوالو پٺيان، ان وقت
مرحوم لاڙڪاڻي سب جيل جو جيلر هو، جتي حنيف جا پڻ
ڪيترا اصيل واڙيل هوندا هئا. اهوئي ته سبب هو، جو
حنيف جڏهن کيس کلي کيڪاريندو هو، ته ان ۾ جوش جذبو
۽ ڪي قدر نياز ۽ نوڙت هوندي هئي. اها سڌ ڪانه هئي
ته سب جيل جو اهو جيلر، جيڪو پٽيوالو پٺيان لايون،
لڪڻ لوڏيندو، ڪنڌ هيٺ ڪيون، ڪجهه سوچيندو، قدم
کڻندو، وڃي ٿو اڳتي وڌندو، سو نه فقط لاڙڪاڻي بلڪ
سڄيءَ سنڌ جي شاعري ۾ چوٽيءَ جو شاعر آهي.
”خادم“ لاڙڪاڻوي ته منهنجو استاد هو، مرحوم غلام
علي ”مسرور“ پهريون پهريون اتي ڏٺم. ٿلهو متارو
مڙس، خال خال اڇا، انگريزي ڪٽ تي وار، ڏاڙهي مشين
تي ورتل، ۽ شهپر وڏا. براج آفيس ۾ حضرت ”خادم“ سان
گڏ ڪلارڪ هو. مجاز جي لغار انهن ڏينهن ۾ ئي لڳل
هيس، ليڪن رٽائر ڪري جڏهن وڃي شڪارپور رهيو، تڏهن
ته مٿس ايڏو غلبو ٿيو، جو سنڌ سَنڌ وٺجي ۽ وڪوڙجي
ويس، عامي لٽا لاهي کڻي گيڙوءَ رتو جامون ڍڪيائين،
يڪتارو ۽ راڳ، رات ڏينهن تن ۾ اهائي تنوار هيس.
موت سان ملاقي گهڻو پوءِ ٿيو، پر ان کان ڪيترو اڳ
ئي هو هن دو رنگي دنيا کان ڌار ٿي، ڪنهن خاص مقام
۾ داخل ٿي چڪو هو. شاعري ڪندي، لؤڻين منجهه لپاٽ
اسان انهيءَ شخص کي لڳندي ڏٺي. گهڻو ڪري ته ٻنهي
جهانن جي بازي کٽي ويو.
هئي هئي! ميان غلام سرور قادري مرحوم لکي مڙس ۽
لـُـڏڻ انسان هو. هميشہ پيو کلندو، اهڙو معصوم
جهڙو ننڍڙو ٻار، دنيا جي تيريءَ ميريءَ مان اصل نه
ڄاڻندو، خالص شاعر، هر وقت يا ته شعر ٺاهڻ ۾ مصروف
ملندو يا شعر ٻڌائڻ ۾ مشغول. دوست، واقف، سنگتي ۽
ساٿي- پوءِ اهو شعر سمجهي يا نه سمجهي، ليڪن جتي ۽
جنهن حالت ۾ هٿ اچي ويندس، ان کي اتي ئي بيٺي کڙي،
تازو غزل ٻڌائي ڇڏيندو. خوش خير عافيت ۽ زماني جا
حال احوال- جي ٻڌندڙ تڪڙو نه هوندو، ته، ان کان
پوءِ ساڻس اوريندو. مرحوم کي انهيءَ عمل تي ڏاڍو
دسترس هو. کهڙي جهڙي سخت مزاج شخص کي به ميان صاحب
پنهنجا غزل ٻڌائي ڇڏيا. شايد معاصرن کي معلوم
هوندو ته کهڙي صاحب ۾ شعر سمجهڻ جو ذوق خير ڪو
آهي.
مرحوم اسڪولن جو انسپيڪٽر هو، ليڪن نوڪري نوڪريءَ
خاطر نه بلڪ واندڪائيءَ جي ورونهن لاءِ ڪئي
هئائين، ورنه هو ڇا ڄاڻي انهن بکيڙن مان. سڄو
ڏينهن وتندو هو دوستن جي ڪڍ هلندو. انهيءَ زماني ۾
اسان ٽي ڄڻا خاص سنگتي هوندا هياسي. لاڙڪاڻي
لوڪلبورڊ جو هيلٿ آفيسر ڊاڪٽر حاجي
[15]، ميان صاحب
مرحوم، ۽ راقم الحروف. ڊاڪٽرُ سر ڀٽي جي انهيءَ
بنگلي ۾ رهندو هو، جيڪو لاهورين واريءَ سڙڪ جي
سامهون ڊپٽي ڪليڪٽر جي بنگلي وٽ آهي. اتي گهڻيون
ئي يادگار صحبتون ٿيون، مرحوم ميان صاحب پنهنجا
ڏاڍا شعر ٻڌايا، ڊاڪٽر ڪيترن عربي، فارسي ۽
انگريزي ڪتابن جا مون کي ڏس ڏنا، بلڪ انهنجي خريد
ڪرڻ جو شوق جاڳايو. نواز علي ”نياز“ کان سواءِ
لاڙڪاڻي جي مشاعري جو ٻيو مکيه شاعر ميان صاحب
مرحوم هو، جنهن کي گهڻي ۾ گهڻو داد ملندو هو، ۽
جيڪو سچ پچ ته غزل به سهڻو ۽ سٺو چوندو هو. واءِ
ناڪامي! اڃا سنگت رکئي سال ئي ٻه مس ٿيا هئا، جو
مرحوم هي جهان ڇڏي ويو. ڊاڪٽر ۽ مان جڏهن هڪٻئي کي
ان کان پوءِ ڏٺو، تڏهن ٻنهي جي اکين مان ڳوڙها
ڪـِـري پيا. زبان مان اکر نه نڪتو. سال لنگهي ويا،
اڄ به تصور ڪيان ٿو ته ڄڻ مرحوم سامنهن بيٺو آهي -
کلي ٿو، سٻاجهي صورت، پورو پنو قد، بت جي بيهڪ
سهڻي ۽ سٺي، سنهاري صاف ۽ شهپر وڏا، منهن جي تختي
۽ اکيون اهڙيون جهڙيون سندس فرزند اياز قادريءَ
جون آهن، ترڪي ٽوپي يا ڪڏهن ڪڏهن ڪاريءَ پشم جو
انور ڪئپ استعمال ڪندو هو، گهڻو ڪري سـُـٿڻ قميص ۽
ڪارو الپاڪي جو ڪوٽ پائيندو هو. اِها پوشاڪ سندس
جسم تي جوڙ ۽ جنسار به ڏاڍو رکي بيهندي هئي.
ميان امام الدين ٽپاليءَ جو تخلص ”ضامن“ هو،
لکيڻون ماڻهو هو. رب کي خبر ته هاڻي ڪٿي آهي،
جيئرو به آهي يا نه، سالن کان وٺي سندس سـُـڌ ڪانه
آهي. پڙهيل ٿورو، ليڪن مذاقي شعر ۾ ايڏو ملڪو هيس،
جو جڏهن اُٿي بيهي پنهنجو غزل پڙهندو هو، ان وقت
سڄي مشاعري ۾ ٽهڪڙو پئجي ويندو هو، ڪيترو به ڪو ڇو
نه سنجيدو هجي، ليڪن ان وقت پاڻ کي جهلڻ ڏاڍو مشڪل
هو. خود مرحوم علي محمد قادريءَ جهڙو باوقار بزرگ
به رومال منهن کي ڏئي پيو مشڪندو هو. امام الدين
جي ظريفاڻي غزل ۾ انهيءَ دور جي نئين چال چلت ۽
رنگ ڍنگ تي چوٽان ٿيل هونديون هيون، ۽ معاشري ۾
جيڪا تبديلي اچي رهي هئي، ان مٿان چٿرون هونديون
هيون. سندس شعر پختو ۽ نهايت بامعنيٰ هو، سڀن کي
پيو وڻندو هو. مڙس قد جو لمبو ۽ ڇڙڪ هو، ڏاڙهي
مشين تي ورتل ۽ مڇان جيتوڻيڪ مڇاڙ نه هيس، تاهم ڪي
قدر وڏيون. پٽڪو ڏاڍي انوکي انداز ۾ ٻڌندو هو، ۽
سڄي ڪـَـن وٽان ڊگهو تـُـرو ڇڏيندو هو. پينسل
سدائين ڪن تي رکيل هوندي هيس جيئن ٽپالين يا عريضي
نويسن جو دستور آهي. جڏهن کلندو هو، ته ڀانئبو
ڏيکاوَ لاءِ نه بلڪ سچ پچ ته دل سان کلي ٿو.
* * *
طنز ۽ مزاح ۾، نثر خواهه نظم لکندڙ اسان وٽ ٻيا به
ان وقت چوٽيءَ جا ماڻهو هئا. سڀني ۾ وڏو غالباً
ميهڙ وارو رئيس شمس الدين بلبل هو، جنهن جو ”نيچرل
ڪريما“ ۽ ٻيا طنزيه اشعار مشهور آهن. انگريزي تمدن
تي جيڪي ٽهولون هن ڪيون، سي ٻئي ڪنهن ڪونه ڪيون.
انهيءَ کان پوءِ سندس ئي هم عصر ۽ شايد هم عمر،
سنڌ جو بي پناهه طنز نويس ۽ غضب جو هجو گو هو اسان
جو مرحوم محمد هاشم ”مخلص“، جنهن ”مسلمان“ اخبار
جي ذريعي پنهنجي دؤر جي غلط ماڻهن ۽ غلط تحريڪن جا
ڇوڏا لاهي، ۽ کنڌا کڻي ڇڏيا[16].
”مسلمان“ اخبار در حقيقت بم گولو هئي، جنهن تي ڪري
ان کي ساڙي ٻاري رکيائين. وڏا وڏا مٿير مڙس دست
بدعا هوندا هئا ته شل مخلص کانئن پاسو ڪري لنگهي.
خلافت تحريڪ جي ابتدا ٿي، سائين محبوب شاهه
جهنڊائي سنڌ ۾ پيش پيش هو، کيس اها سڌ ڪانه هئي ته
هي قومي عشق آهي- مجازي عشق کان بلڪل نرالو، اوکو
۽ اڻانگو- چند ڏينهن بعد جڏهن جيل ۾ پيو، تڏهن
سندس اک کلي، ”ولي افتاد مشڪلها“ وارو معاملو اچي
بڻيو. پير ماڻهو، ٿلهو متارو، اچي غريب کي حويلي
ياد پئي، ۽ مريدن جو پـُـور پيس. لڪ چوري معافي
وٺي، اچي درگاهه تي دم پٽيائين. مخلص مرحوم جو
وارو وري آيو. هڪ طويل هجويه غزل سندس شان ۾
چيائين. هيٺين سٽ ياد اچي ٿي. غالباً انهيءَ مان
ئي مرحوم معافيءَ جي تاريخ ڪڍي هئي:
محبوب شاهه ڪانئچ ۾ ٽورو ڪري رکيو-
محبوب شاهه لاءِ ڪٿي منهن لڪائڻ جي جاءِ نه بچي.
ٻيو بزرگ هو مولوي نظاماڻي ”طيرابابيل“ جو ايڊيٽر،
ذرا زود رنج ۽ مولويانه طبيعت جو ماڻهو، قداور،
ڇڙڪ بت ۽ دم ڪشيءَ جو ٽونڪارو. شمس الدين بلبل،
مخلص ۽ مولوي نظاماڻي هجو نويسيءَ جا سنڌ ۾ موجد ۽
بنيادي پٿر هئا. اخبار اندر مزاح نويسيءَ جي ابتدا
انهن ئي ڪئي. مطلب ته نظم خواهه نثر ۾ هنن جي طفيل
سنڌي ادب جي اها صنف آسمان تي پهتي. مخلص ۽
نظاماڻيءَ جي لکڻ ۾ڪڏهن تلخي به اچي ويندي هئي،
ليڪن بلبل مرحوم جي نظم ۾ نج طنز ۽ مزاح ٿيندو هو.
هن جي قلم ڪنهن جي دل ڪانه دکائي. شخصيتن جي
چڱائيءَ ۽ مـَـٺائيءَ کي درگذر ڪري، هن عام قومي
مسئلن ڏانهن توجهه ڪيو هو.
* * *
ڳالهه نڪتي آهي ته هڪ ٻئي ايڊيٽر جو قصو به ٻڌي
وٺو، نوشهري فيروز وارو اسان جو رئيس نجم الدين،
هفته وار ”النجم“ جو مدير شهير. مرحوم اگرچه طبعاً
مزاح نويس نه هو، ليڪن سندس نثر ازخود مذاق بڻجي
پوندو هو، سندس ايڊيٽوريل جيڪو پڙهندو هو، سو پيو
کلندو هو. پهريون پوليس جو انسپيڪٽر هو، اتان ڇڏي
اچي ’النجم‘ اخبار ڪڍيائين، تنهنڪري سندس نثر تي
زياده تر پوليسي رنگ غالب هو. ”اسان“[17]
جي بجاءِ ”فدويءَ“ جو لفظ ڪتب آڻيندو هو، ۽ ’ڌيان
طلب‘ جي ڌم جيڪا سندس اخبار ۾ هئي، سا جيڪب آباد
واريءَ چاچي ’نالي مٺي‘ جي ’اتحاد‘ اخبار ۾ به
ڪانه ڏٺيسي. هر معاملي تي، ’ڌيان طلب حضور ڊسٽرڪٽ
سپريڊنٽ صاحب بهادر ضلعو نواب شاهه‘، ’ڌيان طلب
حضور ضلع جناب ڪليڪٽر صاحب هادر دام اقبالہ‘- اهي
هئا عام عنوان مرحوم جي اخبار جا، ايڊيٽوريل ائين
لکندو هو، ڄڻ پوليس ٿاڻي جي ڊائري آهي يا ڪنهن
ڪانسٽيبل فرسٽ رپورٽ لکي آهي. خدا بخشيس، ڏاڍو
سٻاجهو، نيڪ سيرت ۽ نيڪ صورت هو، ڊگهو، سنهو، مٿي
تي ’ڊبل شير گولو‘ ترڪي ٽوپي، گل پٺيان جي بجاءِ
اڳيان پيو لڙڪندو، وار سفيد، اکين تي سوني فريم
سان عينڪ ۽ نڪ هيٺان مـُـڇن جو ٻيڙو. هٿ مان جڏهن
پوليس جو ڏنڊو ڇڏيائين، تڏهن رئيس وانگر نيٽ جو
لڪڻ کنيائين، جنهن جي ٽيڪ تي پڇاڙيءَ تائين پيو
هلندو هو. جڏهن ”سنڌ زميندار“ سٽي ڪورٽ جي سامهون
آئي، تڏهن هڪ دفعو اچي اسان وٽ ڏينهن ڀڳائين ۽
ڏپهرو ڪيائين. سٻاجهو ۽ سادو، اهڙو ايڊيٽر مون
ڪونه ڏٺو- ڪـچ اصل ڪونه، نج سچو سون هو.
* * *
لاڙڪاڻي جي سڀني طبقن جا ماڻهو جڏهن اچي مڙندا
هئا، ان وقت مشاعري ۾ لئي لڳي ويندي هئي. وڪيل،
شهر جا پريا مڙس، پڙهيل طبقي جا نوجوان، سرڪاري
ڪامورا، ڪورٽن جا ڪلارڪ ۽ هر نموني جا ماڻهو. هڪ
دفعي ته وسايو ڪڃر به حنيف جو ڏس پڇائيندو، اتي
اچي نڪتو هو. موهن جي دڙي جو سپرنٽينڊنٽ بٽ صاحب،
غالباً نثار احمد نالو هيس، ڪسوليءَ (شملي) جو
ويٺل، زنده دل ۽ بامذاق، بلاناغي مشاعري ۾ ايندو
هو. زبان جي اگرچه پروڙ ڪانه پوندي هيس، ليڪن شعر
جو رنگ سمجهي، کڙڪائي ۽ وڄائي سڀن کان سرس داد
ڏيندو هو. وليدن وارو غلام محمد وڪيل، پير الاهي
بخش، ڪامريڊ علي محمد عباسي، حاجي محمد ٽيلر
ماسٽر، محمد ڇٽل، حڪيم محمد عالم- الغرض ڪهڙن جا
نالا کڻجن، چرندڙ پرندڙ ماڻهو پٺتي ڪونه رهندو هو.
مريد احمد خان مرحوم، شل جنت ۾ جايون هجنس، هو ته
سي. آءِ. ڊي. ليڪن جيڪا سي. آءِ. ڊي ڪيائين، سا
سڀن کي خبر آهي. سڄي زندگي پردي پوشي ڪندو رهيو،
ڪنهن جي اوگهڙ ڪانه ڪيائين. حقيقت ۾ ماڻهن کان
زياده دلين تي جاسوسي ڪندو هو، ڪا دل اهڙي هٿ اچي
وينديس، جنهن ۾ دوستيءَ جي دونهين دکي سگهندي، ته
ويرم ڪانه ڪندو، جهٽ پنهنجي پهلوءَ مان چڻنگ هڻي
ڇڏيندو. مريد احمد هڪ دفعو جنهن کي دوستيءَ جي دام
۾ ڦاسايو، سو وري نڪري ڪونه سگهندو. تـَـتـِـيءَ
ٿـَـڌِيءَ وتندو گهلبو. هيو مڙس دوالي بند، ليڪن
دل ايڏي ڪشادي، جو ان جي گهيري ۾ هوند سڄو ملڪ
ماپي وڃي. اوطاق هر وقت دوستن سان ڀريل، ٻوڙ پلاءُ
سدائين گهر ۾ تيار، دوستن کي پاڻ گرهه ٺاهيون پيو
وات ۾ وجهندو هو، هڪ هڪ پليٽ سوريون پيو اڳيان
رکندن، دوستن جا پيٽ ڀرجي ويندا، ليڪن سندس دل
ڪانه ڀربي. ريل مان لهندي ڪو واقف، ڪو دوست يا
ڪنهن سنگتيءَ جو سنگتي هٿ لڳي ويندس، ته زوريءَ
گهر گهلي ايندو، ويلو کارائي پوءِ ڇڏيندس. اسان ته
اهوئي ڏٺو، اسٽيشن تان موٽندي هميشه مهمانن جي هڪ
قطار ڪڍ لايون ايندو هو. پگهار اها سؤسوا، ليڪن
ڪيترن وڏ وڏيرن کي به سندس در تي نمڪخوري ڪندي
ڏٺوسي. سچ پچ ته سرتاپا محبت ۽ خلوص هو. سڄي جهان
جي حصي ۾ جيڪا وفا، خلوص، دوستي، مهر ۽ محبت اچڻي
هئي، سا خدا هڪ مريد احمد خان جي خمير ٺاهڻ ۾ ئي
خرچ ڪري ڇڏي هئي- اهوئي ته سبب هو، جڏهن نئين ڳوٺ
[18] مان مرحوم جو
جنازو اٿيو، ته اهو گويا مريد احمد جو ڪونه هو،
بلڪ اخلاص ۽ عشق جو جنازو هو- دوستيءَ ۽ دلبريءَ
جو جنازو هو، محبت ۽ وفا جو جنازو هو، پيار ۽ پريت
جو سڀن ريتن ۽ رسمن جو اهو لاش هو، جنهن کي دوستن
اوڇگارون ڏئي ڪلهن تي کنيو. انهيءَ کان پوءِ مهر و
وفا جي دوستي ئي ويران ٿي وئي، نئين ڳوٺ جو اهو
رنگ روپ ئي نه رهيو، دوستن جون قطار ان اوڏنهن
وينديون وري ڪنهن نه ڏٺيون- ڄڻ دوستيءَ جا اهي
دستور ۽ مهمانداريءَ جا اهي طور ۽ طريقا ئي هليا
ويا، جن جون سرخيون مريد احمد خان دل جي رت ڦڙن
سان ويهي رتيون هيون. بـُـلي شاهه ۽ فرزند جو عاشق
هو، دل ۾ سوز هيس، تنهنڪري مشاعري جي ساز کان ڪونه
مڙندو هو، متان ڪا تـُـڪَ دل کي آئڙي اچيس، وس
پڄندس ته مهڙ کان ئي اچي ويهندو، ورنه وچ ڌاري ته
سڀڪجهه ڇڏي به اچي شريڪ ٿيندو هو. بهاولپور جي
رهاڪو هو، پر سڄي زندگي لاڙڪاڻي ۾ گذاري هئائين.
سنڌي صاف ڳالهائيندو هو، ليڪن مشاعريءَ ۾ ڪا سٽ
وڻي وينديس، ته جوش ۾ سنڌي صفا وسري ويندي هيس، بي
اختيار ٿي سرائڪيءَ ۾ داد ڏيڻ شروع ڪندو هو، ”واهه
ميڏي سائين، واهه!“ ”واهه جو آکيائي“ ”ميڏي سرڪار!
ڪي ارشاد ڪيتوئي!“ ”سبحان الله! ايئن خيال دا ڪوئي
ثاني نهين!“، ”وهه واهه وهه! واه!“
* * *
|
