هوُ ڏوِٿي هُو ڏِينهن

هُو ڏوٿي هُو ڏينَهن، هو ڏونگر هو لَڪيون،

ڪنهن جنهن لڌا نينهن، جيئن پيا لهسن لُڪ ۾.

- شاهه

1

ڪانارئا ڪُڻڪن، جِنين لوڇَ لِڱن ۾،

پاڻهي ٻڌن پَٽيون، پاڻهي چِڪيا ڪَن.

- شاهه

اڄ هت منيلا ۾، پياريءَ سنڌ کان ٽي هزار ميل ڏور، برادرم ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ جو خط پهتو. شروع ۾ ته سڀ خير سَلَهه جي خبر هئي، پر پڇاڙيءَ ۾ ڄڻ تِير وهائي ڪڍيائين. لکيل هو: ”نواز علي ’نياز‘ لاڙڪاڻي وارو گذاري ويو“. نبي بخش کي شايد اهو پتو ڪونه پيو ته ’نياز‘ لاڙڪاڻي وارو نه، بلڪ سڄيءَ سنڌ وارو. اديب، اهل علم ۽ فنڪار ڪنهن هڪ شهر يا هڪ خطي جي ملڪيت ٿيندا آهن ڇا؟ اهي اگرچ سڏائين لاڙڪاڻوي يا شڪارپوري، پر هوندا مِلڪ سڄي مُلڪ جي آهن، ۽ اهي ٿيندا ورثو سڄيءَ قوم جو آهن، جيتوڻيڪ ڀائر ڪنهن جا به هجن، ۽ مٽي ڪنهن سان به لڳين، ڄاوا ڪٿي به هجن، ۽ رهن ڪٿي به. بهرحال خط اها خبر آندي، جنهن هن دوريءَ تي دل کي ڏاڍو ڏک ڏنو ۽ رنج رسايو.

*      *      *

’نياز‘ انسان هو، فاني ۽ بي بقا، نيٺ هتئون هلڻو هئس، آخر رهي به ڪيترو رهي ها، موت سندس مرڪ هو، هن فاني جسم جو معاملو آخر ته مٽيءَ سندو مامرو آهي. ’نياز‘ جي موت ڪري سنڌي ادب کي نقصان پهتو، ’نياز‘ جي وڃڻ سبب شاعريءَ جو ايوان ويران ٿي ويو، زبان کي نقصان پهتو جو ’نياز‘ هي جهان ڇڏيو، اهي سڀئي ڳالهيون برابر، صحيح ۽ سچ، پر منهنجي ته دل اِنڪري به ڏڪي ويئي، جڏهن ڏٺم ته ’نياز‘ هڪ دور جو نمائندو هو، جيڪو دؤر سندس موت تي ختم ٿيو، ’نياز‘ هڪ عهد جي نشاني هو ۽ اهو عهد اڄ پورو ٿيو، ’نياز‘ هڪ خاص زماني جو عڪس ۽ آئينه دار هو، جيڪو زمانو هاڻي اچي پڄاڻيءَ کي پهتو. سندس تعلق انهيءَ وڻندڙ ماضيءَ سان هو، جيڪو باغ ۽ بهار هو، جيڪو امن ۽ آسائش هو، جيڪو سـُـڪون ۽ راحت هو. سڄي سنڌ جوان هئي، سندس نڪ مان نٿ ڪانه لٿي هئي، بولو ۽ بئنسر اڃا سندس نڪ ۾ هئي، ڪنن جي والـِـنِ ۽ نَسِبِن تائين اڃا ڪنهن ظالم جو هٿ اُت ڪونه پهتو هو، نه سندس وارئي ڇـُـڙيا هئا ۽ نه اڇو جوڙوئي ڍڪيو هئائين. نه ڇڙو ’نياز‘ جي لاڙڪاڻي تي جوڀن ۽ جواني هئي، پر سنڌ جو هر شهر، دِههِ خواهه دهقان، سکيو ۽ ستابو هو، ٻهڪيو ۽ چهڪيو ٿي.

خيال ڪيم، ’نياز‘ جي دور، زماني ۽ عهد جي هڪ هڪ شيءِ اکين اڳيان اچي ويئي. لاڙڪاڻو، لاڙڪاڻي جا مشاعرا، اُتنهن  جا مشاهير، وڏا وڏا زميندار، نواب ۽ سردار، انهن جو اوج ۽ اقبال، وضع ۽ قطع، ڪچهريون ۽ ڪارناما، سکرُ، سکر جون ادبي محفلون، اُتنهن جا مشاعرا، اُتنهن جا دلبر دوست ۽ موچارا ماڻهو، نه فقط جن جن واقعن سان ’نياز‘ جو واسطو هو، اهي ياد آيا، بلڪ انهيءَ سڄي ماضيءَ جون اهي سڀئي ڳالهيون ۽ ڪهاڻيون، جيڪي هنن گنهگار اکين ڏٺيون، هڪ هڪ ٿي ذهن ۾ اينديون ويون، دل تي ترنديون ويون، ۽ يادن جا نقش اُڀرندا ويا.

وسعتي پيدا کن اي صحرا که امشب در غمش،

لشکرِ آهِ من از دل، خيمہ بيرون ميکشد.

*      *      *

جنهن عهد جو ’نياز‘ نمائندو هو، انهيءَ دور ۾ لاڙڪاڻو سڄيءَ سنڌ ۾ برک هو، اهوئي زمانو هو جڏهن لاڙڪاڻي کي ”لاڙڪاڻو ساهه سيباڻو“ چيو ويو، ۽ اهو به مشهور هو ته ”هجئي ناڻو ته گهم لاڙڪاڻو!“ زميندارن جي جنهن تمدن جو هن مهل اچي موت ٿيو، وڏيرن جي جنهن معاشري جو ڏيو هاڻي اچي اُجهاڻو، نوابن، خانبهادرن، اميرن ۽ سردارن جي جنهن ٽولي جي اڄ اچي پڄاڻي ٿي، ان جو عروج ۽ اقبال ڏسڻ وٽان هو. ڪهڙي مجال، جو عامي ماڻهو اک کڻي ڏانهن ڏسي سگهي! ڪاراون ڪمدارن، ڪامـِـن ۽ ڪاردارن جي ذريعي پيغام موڪلي ووٽ ورتا ويندا هئا، ڪنهن کي طاقت هئي، جو انڪار ڪري پنهنجو پٽڪو لهرائي! گويا اهو وقت انهيءَ مخلوق جي ڦوهه جوانيءَ جو هو، جنهن کان پوءِ هِنن اکين آهستي آهستي اُنهيءَ بلنديءَ ۾ پستي ايندي ڏٺي، اُنهيءَ اقبال جي انتها ٿيندي ڏٺي، ۽ اُنهيءَ شمع جي لاٽ مان دونهون اُڀرندو ڏٺو.

سر شاهنواز خان ڀُٽو... خانبهادر نواب حاجي امير علي خان لاهوري... خانبهادر علي حسن خان هـَـڪـڙو... خانبهادر حاجي غلام محمد خان اِسراڻ... نواب سر غيبي خان چانڊيو... خانبهادر محمد ايوب خان کهڙو... قمبر وارا شيخ... باقراڻن وارا اُنڙ... ڏوڪريءَ وارا ٻـُـگهيا... ۽ ميهڙ وارا جتوئي، مطلب ته جاڏي کڻي نگاهه ڪر، ته زميندارن جي آلو آلان هوندي هئي! بنگلا، محل، ماڙيون ۽ ايوان، انهن ۾ رنگ ۽ رونقون، هـُـل ۽ هنگاما، کاڌا ۽ پيتا، مطلب ته ڏينهن عيدن جا ٿيندا هئا ۽ راتيون ڄڻ شب برات جون راتيون هيون.

ڪمرن ۽ ڪوٺِنِ ۾ پاڻ تشريف فرما، ٻاهر ايوانن ۽ اڱڻن ۾، رستن تي ۽ ڀـِـتين جي پاڇن هيٺان، نٽهڻ اُس ۾ يا ڪنهن وڻ جي ڇانـَـو ۾، ويهڪ هيٺان سـِـر رکيون يا پوتڙا وڇايون، فيصلن وارا، ڪمن ڪارين وارا، محتاج ۽ سوالي، مجبور ۽ محڪوم، هاري ۽ ناري، غرض اميرن جي ايوانن اڳيان غريبن جا انبوهن جي انداز ۾ ڪٽڪ هوندا هئا، نه فقط صبح کان سانجهيءَ تائين، پر ٻٽي ٻٽي ڏينهن انتظار ۾...جڏهن وڏيرن کي واندڪائي ٿئي، جڏهن اميرن کي فرصت ملي ۽ جڏهن سردارن کي غريبن لاءِ غور ڪرڻ جو وقت بچي!

انسانن ۾ ايترو شعور پيدا ڪونه ٿيو هو. حيدربخش نئون نئون مختيارڪار ٿيو هو، پٽيوالي کان سواءِ خود سندس والد يعني چاچو الهداد به کيس ”خان صاحب“ سڏيندو هو. ڪامريڊ عبدالقادر به ان وقت تائين ڌامراهن کان ٻاهر ڪونه نڪتو هو. غريبن کي اميرن جي بلنديءَ جو ته احساس هو، ليڪن پنهنجي پستيءَ جي کين خبر ڪانه هئي. اميرن جي عزت جو ته مٿن رعب هو، پر پنهنجي ذلت جو سڌسماءُ ڪونه هين. الغرض انسان اڳيان انسان جي خواريءَ، محتاجيءَ ۽ بيوّسيءَ جو هڪ اندوهناڪ نظارو ڏسندڙ اکيون پيون پسنديون هيون. غريب جڏهن اميرن جي ايوانن اڳيان پنهنجي هم جنسن جا ڪٽڪ ڏسندا هئا، تڏهن چوندا هئا: ”بَلي يَر! فلاڻي جي در تي اڄ ميلا لڳا پيا هئا!“ گويا اها محتاجي، اها مظلوميت، اها دربدري، صبح کان شام تائينءَ جي خواري خرابي ۽ خستگي، هڪ ماڻهو اڳيان ايڏي خلق خدا ِّ جي ذلت ۽ رذالت اڃا غور جي قابل ڪانه هئي، بلڪ اهو گويا شانُ ليکيو ويندو هو، مانُ سمجهيو ويندو هو، ۽ غريب ان کي ميلي سان تشبيهه ڏيندا هئا! ٿڪن ۽ ماندن ماڻهن کي، وڏيرن وٽ وڃڻ ۽ ميلن تي گڏ ٿيڻ ۾ جيڪو فرق آهي، ان جو اطلاع اڃا ڪنهن ڪونه ڏنو هو، اڃا اِها سمجهه منجهن ڪانه آئي هئي ته اميرن وٽ غريبن جي وڃڻ جو مسئلو آسمان جي بلنديءَ ۽ زمين جي پستيءَ جو معاملو آهي.

*      *      *

لاڙڪاڻو ضلعو ان وقت گويا وڏن زميندارن، سردارن ۽ اميرن جو مکيو مرڪز هوندو هو. چڱا مَٺا هر طبقي ۾ ٿين ٿا، بـُـرا ڀلا هر طبقي ۾ آهن، ڪَنڊن جي ڪُنڊ ۾ گلابن جا گل به هوندا آهن. سڀئي امير يا مڙئي زميندار هروڀرو ڪو ماڻهپي کان نڪتل يا انسانيت کان عاري به ڪونه هئا. ڪي ته سچ پچ ڏسڻا وائسڻا ۽ خوبين خصوصيتن وارا به هئا. انهن مان ڪن جو قصو، جي هت ڪبو، ته هروڀرو هرج نه ٿيندو- آخر اهي به ته ڪردار هئا، جن جو وسارڻ اسان کي ڪنهين پر ڪونه جڳائي.

شهر ۾ ٽن زميندارن جون ڪچهريون روزانو لڳنديون هيون. باقي زميندارن جا بنگلا اگرچ موجود هئا، ليڪن رهندا ٻهراڙيءَ ۾ هئا، ڪڏهن ڪڏهن ڪمن ڪارين لاءِ شهر ۾ سندن اچڻ ٿيندو هو.

هڪ هوندي هئي ڪچهري شهر جي اصلوڪي ۽ بنيادي زميندار، نواب حاجي امير علي خان لاهوريءَ جي، جيڪا سياري ۾ بنگلي جي اڱڻ ۾ تڙڪي تي، ۽ ساوڻ جو وڏيءَ نـِـم جي ٿڌيءَ ڇانوَ هيٺان ٻاهرئين دروازي جي آمـُـنهن سامـُـنهن لڳندي هئي. پاڙن جا چڱامڙس، شهر جا مـُـک ماڻهو، ميونسپل جا ميمبر، سرڪاري ڪامورا ۽ ٻهراڙيءَ جا ننڍا ننڍا وڏيرا - صبح ٿيندو اچڻ شروع ڪندا، لـَـڙيءَ ٽه- پهريءَ تائين هڪ ايندو ٻيو پيو ويندو. ميونسپل جا معاملا، اوسي پاسي جا شرا شمار، اوڀارا لهوارا قصا، ڪليڪٽر صاحب ۽ ڊپٽي صاحب جي ملاقاتن جون ڳالهيون، مطلب ته صبح کان شام تائين پيا قصا ڪٽبا. اڄ جهڙي اداسي نه، بلڪ ان زماني ۾ اتي زندگي پئي محسوس ٿيندي  هئي ۽ چهچٽو لڳو پيو هوندو هو. پاڻ به مڙس اڃا جوان ٿي لڳو. روزانو صبح جو گهوڙي تي چڙهي، شهر جو سير ڪندو هو. جتان لنگهندو هو، اٿي اٿي هندو خواه مسلمان، پئنچ خواهه سر پئنچ، سندس سلامي ٿيندا هئا.

ٻي هوندي هئي ڪچهري نه بلڪ دربار يا کڻي چئجي اجلاس، مرحوم سر شاهنواز خان ڀٽي جو، جنهن ۾ نواب امير علي خان پڻ پاڻ هلي ايندو هو. ڊپٽي ڪليڪٽر يا ڪليڪٽر کان گهٽ حيثيت واري کي قسمت سان رسائي ٿيندي هئي. پاڻ لوڪل بورڊ جو پريزيڊنٽ هو. لاڙڪاڻي لوڪل بورڊ تي ان کان پوءِ به پريزيڊنٽ ٿيندا رهيا، ليڪن صدارت جو اهڙو اوج لوڪل بورڊ  وري ڪونه ڏٺو. صحيح معنيٰ ۾ صدارت سر صاحب ڪئي، باقي ٻين ته پوءِ ڇڙو پاڻ کي ۽ بورڊ کي ڏٺو ڪيو. بهرحال، شوداساڻي چيف آفيسر گهڻو ايندو ويندو هو، تولاڻي ڀائرن ۽ ديوان پرتاب راءِ پنجواڻيءَ جي به اچ - وڃ هوندي هئي، ديوان ڪندن سنگ لاهوري، ڊگهو، پوڙهو، رٽائرڊ ڊپٽي ڪليڪٽر، ڇـَـٽيءَ جيڏي ’سولا هئٽ‘ مٿي ۾ وجهي، وڏي لٺ هٿ ۾ کڻي ، جيئن صبح جو ساجهر سير تي نڪرندو، تيئن سر صاحب وٽان به ليئو پايون ويندو. دلچسپ ماڻهو ۽ ڳالهين جو ڳهير هو. اهو هڪ ماڻهو هو، جيڪو سر صاحب کي کلائيندو رهندو هو. سر صاحب، خدا بخشيس، هونءَ پاڻ به مجلس جو مور هو. جڏهن ڪنهن وقت موج ايندي هئس پاڻ جيڏن ۽ پاڻ جهڙن ۾ ويهندو هو، ان وقت ڳالهين مٿئون ڳالهيون، واقعن مٿان واقعا، دلچسپ لطيفا ۽ پنهنجا پراوا تجربا ۽ قصا پيا هلندا، ايڏا وندرائيندڙ ۽ وڻندڙ جو ڪلاڪن جا ڪلاڪ سنگت کي اٿڻ تي روح ڪونه ٿيندو. پر اهڙا موقعا روز ڪونه ٿيندا هئا. ديوان ڪندن سنگ واري ٽوپلي جو به وري مثال ڪٿي نظر ڪونه آيو! شايد پنهنجي لاءِ خاص ٺهرائيندو هو. اهو ٽوپلو نه ڇڙو سندس بت تي پاڇو ڪيون ايندو هو، بلڪ جيستائين ڪندن سنگ جي وک يا سندس لٺ پهچندي هئي، اوستائين هئي، اوستائين ڇانوَ ڪيون هلندو هو!!

صبح جو سر صاحب جي دربار اهڙيءَ طرح لڳندي هئي، ليڪن شام جو دروازا بند. ان وقت ضلعي جو ڪليڪٽر صاحب، حد جو ڊپٽي صاحب، لاڙڪاڻي جو سيشن جج صاحب ۽ ضلعي جو ڪماني صاحب وٽس ايندا هئا. مختيارڪار ۽ صوبيدار ڪڏهن سر صاحب کي رستي ويندي ڪٿي ڏٺو هجي ته ٺهيو، باقي ويجهي اچڻ جي انهن کي ڪٿي مجال هئي! انهيءَ ايوان ۾ ڪهڙيون ڳالهيون هلنديون هيون، ڪچهريءَ جو رنگ ڇا هوندو هو، گفتا ۽ قصا ڪهڙا ٿيندا هئا، ان جي عام کي ته خبر ڪانه هوندي هئي پر ڪيترا خواص به ان اسرار کان بيخبر هوندا هئا.

ٽين مجلس لڳندي هئي کهڙي صاحب جي نئين نئين ٺهيل ٻه - ماڙ بنگلي تي. پهريون هيٺئين طبقي جي ورانڊي ۾، ۽ پوءِ جيئن اقبال بلند ٿيندو ويو تيئن هيٺين مجلس وڃي مٿينءَ ماڙ جي ورانڊي ۾ پهتي. ليڪن جڏهن مجلس هيٺ لڳندي هئي يا جنهن وقت مجلس مٿي وڃِي ٿِي، ملڻ جلڻ ۽ اچڻ وڃڻ وارن ۾ طبقاتي فرق ڪڏهن ڪونه ٿيو. جنهن همت سان وڏيرو ايندو هو، انهيءَ جرئت سان غريب به اچي پنهنجو ڪم ڪڍي ويندو هو. ان زماني ۾ کهڙو صاحب مستقل طرح لاڙڪاڻي ۾ رهندو هو. ڪراچي ڪانه وسائي هئائين، ديس ڇڏي پرديس ڪونه وڃي رهيو هو، پنهنجا ڇڏي پراون ۾ وڃي ڪونه  وسيو هو. تنهنڪري هرڪو ڏکيو ۽ آزاريو، منجهل ۽ موڙهو وٽس وقت سر پهچي سگهندو هو. ڪليڪٽر، ڊپٽي خواه ايس. پيءَ تائين هر ڪنهن کي سفارشي خط ڏيندو هو، يا پاڻ هلي وڃي ڪم لهرائي ڏيندو هو. کهڙو نوجوان هو، مسلمانن ۾ مقبول هو، قومي ڪمن ۾ رات ڏينهن مشغول هوندو هو، تنهنڪري مسلمان ڪامورن ۾ سندس مڃتا ۽ عزت هوندي هئي. گهڻو ڪري سندس خط يا سفارش ڪو موٽائيندو ڪونه هو.

خدا جنت نصيب ڪريس، قاضي نور محمد مرحوم، پگهار ته کائيندو هو زمينداري بئنڪ مان، ليڪن هوندو سڄو ڏينهن کهڙي وٽ هو. ڪاغذ کيسي ۾ ۽ پينسل ڪن تي، عينڪ اکين کان هيٺ نڪ جي وچ تي، جي لکندو هو ته ان کي مٿي سـُـرڪائيندو ورنه هميشه انهيءَ منزل تي رکي رهندي هئي! ڪنهن ڏي ڏسندو هو ته اکيون ڪاپار ڪري، ڪنڌ کي ٿورو هيٺ جهم ڏيئي، عينڪ جي مٿان نگاهن کي ٽپائي، پوءِ نظر کي ڏسندڙ تائين پهچائيندو هو. کهڙي ”قاضي!“ ڪيو... ته ’قاضي‘ جهٽ اچي پهچندو. خطن جا نوٽ وٺندو، ٽائيپ ڪري، صحيح وٺي، هرهڪ جي هٿ ۾ ڏيندو. نهايت نيڪ، شريف النفس، رلڻو ملڻو هوندو هو. قداور، ڏاڙهي گهاٽي، ليڪن آڱر کـَـن جيتري، خضاب لڳل، مٿي تي ترڪي ٽوپي، قميص ۽ ان تي انگريزي شارٽ ڪوٽ، سٿڻ ٽه تختي، پير ۾ سليپر. پهريون خيرپور ۾ مختيارڪار هو، اتان رٽائر ڪري بئنڪ ۾ اچي ملازم ٿيو. کهڙو صاحب چيئرمين هو، تنهنڪري صبح  سانجهيءَ کيس صحبت فقط کهڙي جي نصيب ۾ هئي. پهرين تاريخ وڃي البته زمينداري بئنڪ جو منهن ڏسندو هو.

کهڙي وٽ صبح جو عام ڪچهري هوندي هئي، ليڪن شام جو بنگلي جي ’پورٽيڪو‘ واريءَ ڇت تي مانيءَ جي مهل کان اڳ تائين خاص دوستن جي صحبت ٿيندي هئي. محمد عالم حڪيم، مطب ختم ڪري، اچي پهچندو؛ جي نظر علي خان سکر کان آيل هوندو، ته اهو به هوندو، محمد حنيف صبح جو ڪورٽن ۽ اصيلن جا منهن ڏسي، شام جو سٺا انگريزي لـَـٽا پائي اچي پهچندو، جي سنڌ جو ڪو قومي ورڪر آيل هوندو، ته اهو به، راشدي صاحب به هوندو، جنهن مسلمان ڪاموري کي هندن جي نظر بچائي ملڻو هوندو، ته اهو به ان وقت ايندو. اُنهيءَ قسم جي دوستن ۽ هم مشرب ماڻهن جون ڳالهيون ٻولهيون هلنديون رهنديون... ان ۾ قومي مسئلا به زير بحث ايندا، مسلمانن جي ملازمتن ۽ ٻين حقن جا معاملا به غور هيٺ ايندا، سنڌ جي سياست جا ڪيترا نقشا به اتي ئي ٺهيا، لاڙڪاڻي جا هندو مسلم فساد، سکر جا هندو مسلم دنگا، مطلب ته سنڌ جي مسلمانن جو جن معاملن ۾ واسطو هوندو، انهن جو محور کهڙي جو اهو ڳاڙهو ٻه طبقو بنگلو هوندو هو. قاضي فضل الله جڏهن لاڙڪاڻي ۾ حنيف سان گڏ  اچي وڪالت شروع ڪئي، تڏهن اهو به کهڙي جي سنگت جو رڪن رڪين بڻيو. شهر جي معززن مان حاجي ڇٽل ۽ مرحوم خداداد سرهيو گهڻو ايندا هئا. سيد نور محمد شاهه بقاپوري، مرحوم امام بخش ماهوٽو ۽ شير محمد خان ابڙو ٽيئي لاڙڪاڻي کان ڪوهه ڏيڍ پنڌ ٻاهر رهندا هئا، ليڪن ايندا وٽس روز هئا.

*      *      *

خانبهادر علي حسن خان هَڪڙو کهڙي جو دلي سنگتي هو. بنگلي جي هيٺئين طبقي ۾ هڪ ڪمرو هميشہ سندس لاءِ مخصوص هو - جڏهن قمبر کان ايندو ته ان ۾ اچي رهندو. اهڙو رعب وارو، وضعدار، شريف، نيڪ صورت ۽ نيڪ سيرت، سنجيدو، متين ۽ باوقار مڙس مان پنهنجي ڄمار ۾ ڪونه ڏٺو. مُڇان ننڍيون ڪينچيءَ سان ڪَٽيل، سُنهاري خسخسي، جن اکين مان حياءُ، حجاب ۽ شرافت پيئي بکندي هئي، انهن تي چشمو چڙهيل، سٿڻ قميص ۾ آرام ڪرسيءَ تي ويٺو هوندو؛ ڪڏهن سِيل جي سگريٽ[1] ٻن آڱرين جي وچ ۾، ڪڏهن حـُـقي جو نڙ چپن تي، ڪچهريءَ ۾ سنجيدگيءَ، متانت ۽ وقار جو مجسمو بڻيو ويٺو هوندو. آهستي آهستي، مزي مزي سان، منهن مان پيو دونهين جون لاٽان ڪڍندو. ٿورو ڳالهائيندو، ليڪن جيڪو اکر ڪڍندو، سو ڄڻ سچ جو سـِـڪو ۽ سون جي مهر هوندو. اٿيءَ ويٺيءَ، عادتن اطوارن مان ته ٺهيو، پر سندس لٽي ڪپڙي، پـَـهـَـر ۽ پوشاڪ مان به هڪ شان ۽ وضعداري پيئي بکندي. هاڻي وارن ماڻهن کي سندس فرزند ارجمند کي ڏسي، مرحوم لاءِ راءِ قائم ڪرڻ نه کپي. هو ماڻهو ئي اور هو. اُهي سوکڙيون آهن، جيڪي خالق پاران مخلوق ۾ اچن ٿيون .

خانبهادر حاجي غلام محمد خان اِسراڻ، شل رب ڪريم کيس جنت ۾ جايون ڏئي، اتفاق سان امير ۽ زميندار ٿي پيو هو، ورنه هو ملائڪ يا درويش هو. رهندو پنهنجي ڳوٺ هو، ليڪن جڏهن لاڙڪاڻي ۾ ايندو هو، ته هشام ماڻهن جا ۽ ڪٽڪ انسانن جا ڪڍ لڳندا هئس. انهيءَ زماني ۾ سندس فيصلا ضرب المثل هوندا هئا، تنهنڪري هرڪو ڪـُـڏ ڪيون سندس ڪچهريءَ ۾ پيو ايندو هو، هر ڪنهن کي پڪ هئي ته حق ٿيندو ۽ انصاف پلئه پوندو.

رونق ۽ آلوآلان شهر ۾، شاهي بزار ۾، سيئو بزار ۾، ڊپٽيءَ ۽ ڪليڪٽر جي پٽيوالن ۽ خانسامن ۾، تڏهن ٿي ويندي هئي، جڏهن نواب واحد بخش خان ڀـُـٽي جي سواري اچي لاڙڪاڻي ۾ لهندي هئي. سيئو بزار جا دڪان سينگارجي ويندا، ميون وارا ڇنڊ ڦوڪ ڪري ڪوئٽي کان آيل انگور ۽ انار ٻاهر ڪڍي رکندا، دوارڪاداس ۽ نانڪرام بندوقن وارا نوان نوان ولايتي مال نمايان ڪري رکندا، ۽ شاهي بازار واري چانڊومل جو مڪو مچي پوندو، مطلب ته سيئو بازار کان وٺي جيلس بزار جي پڇاڙيءَ تائين هڪ هنگامو ۽ هـُـل پئجي ويندو هو، ڄڻ سڀني جون عيدان ٿي ويون، گويا سمورن جو لايو سجايو ٿي ويو!

مرحوم جاڏي هلندو، دوستن يارن جو، سنگتين ساٿـِـين جو، نوڪرن ۽ چاڪرن جو هڪ وڏو ڪٽڪ ساڻ کڻندو. پهچڻ سان طرحين طرحين طعام چڙهي ويندا. چاشنِنِ ۽ زردن، ڪوفتن ۽ قورمن، دمپختن ۽ شبينن، پلاون ۽ ڀونن جي بـُـوءِ ۽ هـُـڳاوَ درن دروازن کان ٻاهر نڪري، سڙڪ تائين ايندي ويندي جي اشتها کي پيا اُٿاريندا. مڙس سخي هو بي انتها. جڏهن ايندو ته يتيم ٻارن، رنن زالن، مفلسن، محتاجن، اکين جي حافظن ۽ قرآن پاڪ جي محافظن، يعني سرمائيدارن جي اصطلاح مطابق ’پينن‘، جي لسٽ ۾ جيڪي انساني جنسون اچي وڃن ٿيون، انهن جا ڪٽڪ اچي ڪـَـٺا ٿيندا هئا. ڪن کي لـَـٽا ملندا، ڪن کي خيرات ملندي، ڪن کي اَنُ ملندو، ڪن کي ماني ملندي ۽ ڪن کي قرآن مجيد جا نسخا ملندا. مطلب ته واحد بخش جي دروازي تان خالي موٽڻ يا موٽائڻ ڏاڍو عار ۽ عيب شمار ٿيندو هو.

سخي ته برابر ججهو هو، ليڪن نوابي شان به کيس واهه جو رکڻ ايندو هو. ٺاهوڪو ڇڙڪ بت، قد سروَ جهڙو سڌو، نڪ، اکيون، منهن جي تختـِـي خواهه پيشاني ڏاڍي وڻندڙ ۽ جنسار جهڙي، مٿي تي جوڌپوري پٽڪو ٻڌي، گلي بند ڪوٽ پائي، ۽ برجيس وجهي، جڏهن شهپرن کي وٽ ڏيئي هلندو هو، تڏهن ماڻهن جو مٿس اکيون کـُـپي وينديون هيون. نظر به اهائي لڳيس، جو اڃا جواني ڦوه ڏيئي مس نڪتي هئي، جو اوچتو اجل جي سٽ کائي ويٺو.

ٺٽي ضلعي ۾ نئين زمين خريد ڪري پهريون پهريون اوڏنهن وڃڻ جي سنبت ڪيائين، وڏي لاوَ ۽ لشڪر، تنبو ۽ تولان سان. نوڪرن چاڪرن، ڪامـِـن ۽ ڪمدارن جي قطار سميت، دوستن يارن، سنگتين ۽ ساٿن جي وچ ۾، جڏهن وڃي اتي لٿو، ته ڄڻ بر ۾ بازاريون لڳي ويون. نالو ته اڳ ئي وڄڻو هئس، شهرت به سندس عام هئي، پري پري کان ڪي آڌر ڀاءُ لاءِ ته ڪي محض سندس ديدار سانگي، وڏيرا، نيڪ مرد، ۽ پاڙن جا پريا مڙس، ڪٽڪ ڪري اچي پهتا. خوش خير عافيت، ڪچهريءَ ۽ مجلس کان پوءِ، مانيون ٽڪيون ته اُهي اُهي کاڌائون جيڪي کين خواب ۾ به نصيب ڪونه هيون، ليڪن ٻي ڳالهه جا عجيب ٿي ۽ جنهن جهنگ جهر، بر ۽ بحر ۾ الوالان ڪري ڇڏي، سا اِها، جو واحد بخش خان مزمانن جي وهٽن کي به مصرين ۽ کنڊن جا شربت پياري ڇڏيا. حڪم ڪيائين ته گهوڙن کي پاڻيءَ جي بجاءِ مٺو پاڻي پياريو وڃي! بس وات مان نڪرڻ جي دير هئي، ٻاٽلن ۾ ڳوڻيون پرٽجي ويون، صبح کان سانجهيءَ تائين گهوڙن هڻڪارون ڪيو مصرين سندا پاڻي ٿي پيتا! مٺاڻ ان زماني ۾ اڄ جهڙو مهانگو ڪونه هو. شايد ڏهين رپئي مڻ ملندو هو. ٻه - ٽي سؤ رپيا خرچ ٿيا هوندا، ليڪن نالو ڪيڏو ٿيو! قصا ۽ داستان ٺهي ويا، ضرب المثل، ۽ چوڻيون جڙي ويون، ٺٽي کان وٺي ويندي لاڙ تائين سالن جا سال ”واهه ڙي ڀٽا واهه!“ پئي پـَـئي!

مانَ ۽ سومانَ رکڻ جا اجهو اهڙا نـُـڪتا ۽ نمونا مرحوم کي ايندا هئا، دلين کي دام وجهڻ جا خدا بخشيس، اهڙا سبق سکيل هو، تڏهن ته هميشه دوست ۽ احباب ڪٿان ڪٿان جا، ڏينهن سندا ڏينهن وٽس گهاري ۽ گذاري ڇڏيندا هئا! جيڪو واحد بخش جي سنگت ۾ آيو، تنهن کان گهر گهاٽ وسريو.

*      *      *

انهيءَ دور ۾ دوستين جا انگ ۽ ننگ به هوندا هئا؛ ماڻهو، ماڻهو پڳان مٽائي ياري رکندا هئا، هڪٻئي لاءِ سـِـڪ ۽ سواد هوندو هو؛ هاسيڪار دوستن کي ڏسڻ ۽ انهن سان حال اورڻ لاءِ ڏينهن پاند ڏينهن اچـِـي رهبو هو، غرض ۽ مطلب خاطر نه بلڪ ڇڙو منهن ڏسڻ لاءِ هڪٻئي ڏي ڪيچ ڪـَـهي اچبو هو. دوست آيو ته هيانءُ ٺري پوندو، ۽ منهن ٽـِـڙي ويندو، خوشيءَ مان پيو کلبو؛ ور ور ڪيون ڳراٽيون ڏبيون، سينن سان پيا سينا مـَـلبا، اها جاءِ نه لڀندي جتي کڻي دوست ويهارجي. دلبريءَ ۽ دلداريءَ ۾ کـُـٿو نه پڄبو؛ هرهر پيون خوش خيرافتان ٿينديون. خبر پوندي ته اڄ دوست اچي ٿو ته ڄڻ سڄيون ماندڪايون لهي پيون، ٿڪ ٽُٽي پوندا؛ زماني جا ڏک سور في الحال وسري ويندا؛ آندي نيندي جي ڳڻتي هلي ويندي؛ راتيون چرچن ڀوڳن ۾، ڏينهن ريجهه ۽ رهاڻ ۾ لنگهي ويندا، يار هڪ دفعو هٿ آيو، ته ڇڏڻ تي روح نه ٿيندو، وڃڻ جو وقت ايندو ته ٽِڪائڻ لاءِ بهانا پيا ڳولبا، رٿائون پيون رٿبيون منٿان ميڙيون ڪري پيو چئبو: ”ادا اڄوڪو ڏينهن! يَر ڇڙو اڄوڪو ڏينهن ٽِڪُ! ڀلا ڇڙي رات رَهُه، سڀاڻي ڪري وڃجانءِ! چڱو ڏُپهَرو ڪري شام جو الاتُهار ڪر!“- اڄ ٽـِـڪيو ته سڀاڻي رهائڻ لاءِ وري ٻيا کيڏ کيڏبا. دوست جڏهن رخصت ٿيندو ائين پيو لڳندو ڄڻ گهر ويران ٿي ويو، در ۽ ديواريون پيون کائينديون، ٻٽي ڏينهن کل خوشيءَ جا جو گذريا، ڪي چند گهڙيون وندر ۽ رهاڻ ۾ جو بسر ٿيون!

دوستن يارن جا ننگ ۽ حق هوندا هئا، دوست ته ٺهيو پر دوست جي دوستن جي به غلامي ڪڍبي هئي، دوست جي اولاد تي اهوئي حق هوندو هو، جيڪو پيءُ کي پنهنجي پٽن تي ٿئي ٿو. پيڙهين تائين پيا اهي سلسلا هلندا هئا. ڪهڙي مجال جو وچ ۾ ڪو قحط پوي. يار پاران پيغام پهتو، ڪنهن نياپو آندو، يا ڪا نشاني ملي ته ان تي سِر ڏبو، آڻيندڙ جا سوين آڌر ڀاءَ ڪبا، ڏينهن پوندا ته سيڙائي خبر رکڻ لاءِ خابرو موڪلبو، اکيون انهيءَ پار ڏي اٽڪيل هونديون. جڏهن سک سلامتيءَ جي سڌ پوندي، تڏهن وڃي خير جو ڪلمو پڙهبو. ايترو دوستيءَ جو حق سمجهيو ويندو هو، نسبتاً جا ايڏا ننگ هوندا هئا، دلين منجهه اهڙا دام پيل هوندا هئا! ياراڻيون ملڪين مشهور ٿي وينديون هيون. ماڻهو مثالِ پيا ڏيندا هئا: ’ير! فلاڻو فلاڻي جو دل گهريو دوست آهي!‘، ’هِنَ جي هُنَ سان واهه جو سنگت آهي!‘، ”ادا، هِنن جي پريت جو ڇا چئجي- بلي! پڳ مَٽُو يار ٿا ڏسجن!‘

دوستين جو مفهوم انهيءَ زماني ۾ تجارت ڪونه هو، يارين کي مطلب برادريءَ جو ذريعو ڪونه سمجهبو هو، ڪنهن سان ڪـُـڏُ ڏئي دوستي ان لاءِ ڪانه رکبي هئي، ته هن مان ڪو ڪم نڪرندو، يا هي ڪڏهن ڪتب ايندو. دوستي ڇڙو دوستيءَ خاطر رکبي هئي، بنا ڪنهن لوڀ ۽ لالـچ جي، سواءِ ڪنهن سبب ۽ اسباب جي. ڀلا دلين اٽڪائڻ لاءِ ڪي سبب به هوندا آهن ڇا؟ ڪي جواز به ڳولبا آهن ڇا؟ دل لڳي جند ڇـُـٽي، گويا قيامت تائين جا سوٺا سر تي کڄي ويا.

اهڙين دوستين جا انگ ۽ اکر اسان وٽان تڏهن ويا، جڏهن اسان جا اخلاقي اقدار مَٽِيا ۽ مِٽِيا، جڏهن اسان ”سياست“ ۾ پير پاتو، شخصي اقتدار کي ترجيح ڏيندي، جڏهن اسان قومي عزت ۽ ناموس کي تڇ سمجهيو؛ ۽ جڏهن هر ايري، غيري جي دل ۾ ليڊر ٿيڻ، يعني ٻين لفظن ۾ سنڌي قوم کي استعمال ڪرڻ جي آرزو پيدا ٿي، جڏهن اسيمبليءَ ۾ اُٿڻ لاءِ ماڻهن زمينون نيڪال ڪيون، جڏهن چونڊون آيون ۽ هڪٻئي جا مقابلا ٿيا، منسٽريون ٺهيون ۽ پارٽيون ڊٿيون، جڏهن سنڌ جي سربراهن هڪٻئي جا کيسا ڪترڻ شروع ڪيا، جڏهن باهمي واعدا ڪري هنن هڪٻئي کي ڌوڪا ڏنا، جڏهن هنن جي وچ ۾ مصحف آيو، ۽ ان مٿان قسم کڻڻ بعد به هنن هڪٻئي جي پـَـٽڪن ۾ هٿ وڌا، غرض ۽ مطلب جڏهن اکيون انڌيون ڪري ڇڏيون ۽ نظر خواهه نگاهه مان اهو نور نڪري ويو جيڪو شرم، حياءَ ۽ حجاب جو حامل هوندو هو، جڏهن الهه بخش شهادت جو شربت پيتو؛ جڏهن غلام حسين ڀٽي جو، ۽ کهڙو غلام حسين جو مد مقابل ٿيو، ۽ قاضي دوست مان ڦري کهڙي جو رقيب ٿيو. جڏهن ماڻهو ٿوم مان ڦري جعفران ٿيا، ڍاون ڍاءُ نه جهلي سگهيو، ۽ هر ڪنهن وزارتن جي ڪرسين تي ويهڻ لاءِ پاڻ کي موزون ۽ مناسب ڄاتو، يعني جڏهن سنڌ جو هرڪو اهل ۽ نا اهل، ڪاهل ۽ جاهل قومي تورزن[2] جي ڏِک ڏيڻ لڳو. ان وقت ڏينهن جو انڌير ۽ راتين جو انڌير ننگري مچي وئي؛ سڄي ملڪ ۾ ٽڪي سير کاڄا ۽ ٽڪي سير ڀاڄي ٿي وئي، سنڌ سموري هڪٻئي جي دشمن بڻجي وئي؛ هڪ جا هٿ ٻئي جي پڳ ۾ پئجي ويا؛ ۽ اهڙيءَ طرح هرڪو هڪٻئي سان دست بگريبان ٿي ويو، ۽ هڪڙو ٻئي جو، ٻيو ٽئين جو ويري ٿي ويو، ۽ وچ ۾ ايڏا وَڍَ پئجي ويا، ڄڻ، قصابن کان پاڻ ۾ خوني دشمنيون هيون.

ان کان پوءِ جتي دوستيون ٿينديون هيون، اتي دشمنيون ٿيڻ لڳيون، جتي سنگت تي سر ڏبا هئا، اتي ساٿين جا ڪنڌ ڪپجڻ لڳا، جتي واعدا ٿيندا هئا، اتي دوکا ۽ دولاب ٿيڻ لڳا، جتي هڪٻئي جي عزت ۽ آبروءَ کي بچائڻ جون رٿان رٿبيون هيون، اتي مانَ وڃائڻ ۽ مرتبي گهٽائڻ جا پهه پچڻ لڳا- مطلب ته گفتار ۽ ڪردار، اعمال ۽ افعال اهڙيءَ طرح غرق ۽ غائب ٿيا، جو ملڪ ڄڻ ڌاڙيلن جي بستي بڻجي ويو، چورن ۽ ڪاٽڪُن جي وستي ٿي ويو، جانورن ۽ درندن جو گويا آهيرو ٿي پيو. اسان اهڙي مردود ۽ ملعون قوم ٿي وياسي، جو ڄڻ اسان کي ڪو شاندار ماضي ئي ڪونه هو، ملڪ جي تاريخ ئي ڪانه هئي، پٺيان ڪا روايت ۽ ڪو ورثوئي ڪونه هو، ڪو داستان ۽ ڪو پس منظر ئي ڪونه هو! ڏهن ويهن سالن جي ڇڇوريڻ صدين جي اخلاق ۽ ابن ڏاڏن کان ورثي ۾ آيل ايامن جي ڪردار کي نهوڙي صفا ناس ڪري ڇڏيو. قومي اقدار ۽ سياسي انگ ۽ ننگ ته نسنگ ويا، پر ذاتي دوستين تي به هميشہ لاءِ حرف اچي ويو. اڄ اها سڌ ئي ڪانه ٿي پوي ته ڪو ساٿ سنگت جي آڌار ۽ آسري تي، دوستن جي دلاسي تي، ۽ ساٿين جي سهاري سان زندگيءَ جو هيءُ بامشقت قيد ڪاٽي سگهبو، هن دور ۽ دنيا جي زندگيءَ جا ڏکيا ڏينهن گذاري سگهبا، حياتيءَ جو هيءُ گانگهو، جيڪو ڳچيءَ ۾ اچي پيو آهي، تنهن جي ڪڍڻ ۾ ڪامياب ٿبو، ۽ فقط اهڙيءَ آڌر تي ئي هي اڙانگو سفر خوش اسلوبيءَ سان طيءِ ڪري وٺبو؛ ۽ ڇڙو انهيءَ ئي صورت ۾ خير سان منزل تائين رسي سگهبو سِڪَ، ساءَ، سُکَ ۽ سَواد کان سواءِ ڀلا هن دنيا ۾ ٻيو رکيو ڇا آهي؟ اها حياتي ئي شل گهوري، جنهن جي هڪ گهڙي به ڪروڌ، ڏک، ڏوس، ڏوجهري ۽ ڏولاوي ۾ گذري!

”ماڻهو اڪيلو نه آيو چڱو، نه ويو چڱو!“

”دشمن به شل دوستن کان ڌار نه هجي!“

آخر سنڌيءَ جون اهي چوڻيون اسان جي ئي ورثي ۾ ته آيل آهن! پوءِ ڇو اسان انهن کان روگرداني ڪئي؟ ڇو پاسو ڪيو سي؟

*      *      *

لاڙڪاڻي جا اهي چند زميندار، جن جو ذڪر مٿي ڪيو ويو آهي، ذاتي طرح نيڪ ۽ رَڄُ چڱا مڙس هئا، خلق خداءِ جي لاءِ ٻين زميندارن جيان چـَـٽـِـي يا وڏيرن وانگر هروڀرو عذاب الاهي ڪونه هئا. منجهانِ ڪيترا ڪونسلن جا ميمبر، اسيمبلين جا رڪن ۽ ميونسپالٽين ۽ لوڪل بورڊن جا صدر ۽ سربراهه به هئا، انهن مان ڪيترن کي ليڊر هجڻ جي به دعويٰ هئي. اهو سڀ ڪجهه درست ۽ صحيح! ليڪن افسوس اهو آهي ته مجموعي طرح انهيءَ طبقي اندر صحيح معنيٰ ۾ قومي رهبر ۽ رهنما هڪ به ڪونه هو، ۽ نه وري منجهن ڪو اهو شعور ئي هو ته قوم جو مفهوم ڇا آهي، يا قوم جي تعمير ڪيئن ٿيندي آهي، ۽ رهبر ۽ رهنما جون خصلتون ۽ فضيلتون ڪهڙيون ٿين ٿيون. سندن ليڊريءَ جا اجزاءِ ترڪيبي، مول متا، يا کڻي چئجي ته ساز ۽ سامان، فقط هي هئا:

(1) چند خانه ساز حقن جا مفروضا رٿي، مسلمانن جي نالي ۾ انهن جي باربار پڌرائي ڪرڻ؛

(2) جڏهن ڪمشنر صاحب بهادر ممالڪ سند [3] يا معليٰ القاب جناب گورنر صاحب بمبئي، ضلعي ۾ سير سفر ۽ شيل شڪار سانگي اچن، ته انهن جي حضور ۾ ايڊريس پڙهڻ ۽ ان ۾ مٿين مفروضن جي مڃائن لاءِ کين عرض معروض ڪرڻ؛

(3) ملازم پيشي مسلمانن ۾ مقبول ٿيڻ خاطر سرڪاري محڪمن ۾ نوڪرين جي حصي مقرر ڪرائڻ لاءِ ريزوليشن پاس ڪرڻ؛

(4) جاءِ بيجاءِ هندن جو هائـُـو بڇائي، عام مسلمانن جي همدردي حاصل ڪري، پنهنجا سياسي ڪارج سِڌِ ڪرڻ.

لاڙڪاڻي جي زميندارن ۽ جاگيردارن وٽ لکين ايڪڙ مزروعه زمين هئي، جن مان کين ڪروڙين رپيا ساليانا ايندا هئا، انهيءَ آمدنيءَ کي هنن ڪڏهن  قومي امانت ڪونه سمجهيو، ان مان قوم جي تعمير تي هنن ڪڏهن هڪ ڪوڏي به خرچ ڪانه ڪئي، ڪنهن قومي تحريڪ ۾ هنن جي هڙان هڪ رپيو به ڪونه نڪتو. مسلمانن جي نوڪرين لاءِ ته ٺهراءَ ٺاهيندا رهيا، ليڪن هنن انهن جي پڙهائڻ تي هڪ پئسو خرچ ڪرڻ به هميشہ اصراف سمجهيو. البت ڪليڪٽر ۽ ڪمانيءَ کي ڪنهن چندي چـُـوريءَ جي ضرورت پوندي هئي، ته هڪ اک جي اشاري تي ۽ هڪ معمولي پيغام تي وائسرائن جا منهن کلي پوندا هئا، جنگ ٿيندي ته برٽش سرڪار جي قدمن تي هزارن جا هزار وجهي ڇڏيندا، حاڪم شڪارن لاءِ اچي منزلون ڪندا، ته ڪوٽوار کان وٺي صاحب جي بٽلر ۽ ميم صاحب جي آيائن تائين نوٽن جا نوٽ وهائي ڇڏيندا، خطابن خاطر هنن الائي ڇا جو ڇا ڪري ڇڏيو. عزت نفس جي پاس خاطر ته ڪانه ڪيائون، اُلٽو هنن پنهنجي آمدنيءَ کان به اڳتي ٽپي، هڪٻئي تي چڙهتون ڪيون، چندا ڏنا، ۽ ذاتي خوديءَ خواهه قومي خودداريءَ کي سرڪار سڳوريءَ جي راهه ۽ رند تي وڇائي ڇڏيائون.

زميندار لاڙڪاڻي جا هجن يا ميرپورخاص جا، افعالن ۽ اعمالن ۾ سڀ هڪجهڙا هئا، ۽ وڙ سڀن جا ساڳيا هئا، ڪثر ڪنهن پٺتي ڪانه ڇڏي، پنهنجي وسئون ڪنهن ڪونه گهٽايو.

اسان جي انهن سردارن ۽ جاگيردارن جي مقابلي ۾ هندو هم قوم جي سربراهن خواهه شاهوڪارن پنهنجي ڪمائيءَ کي هميشہ قومي ورثو ۽ اثاثو سمجهيو، امانت ۽ آذوقو سمجهيو. هنن پنهنجي تعليم لاءِ اسڪول، ڪاليج ۽ بورڊنگ تعمير ڪيا؛ عام خلق خدا جي فائدي ۽ بهبوديءَ لاءِ اسپتالون ۽ سينيٽوريم قائم ڪيا، يتيم گهر، هنري اسڪول ۽ بيوه خانا جوڙايا، عام خلق جي آرام ۽ آسائش لاءِ پارڪ، باغ ۽ تفريح خانا تعمير ڪيا، اوستائين جو باغن ۾ بينچون به هنن ئي خريدڪري وڌيون، ته جيئن هندو، مسلمان ڀل اچي پهر پاڇو ساهي پٽي سڌير ٿين. جانورن جي پاڻي پيئڻ لاءِ حوديون به جاءِ بجاءِ هنن جي خيراتي فنڊن مان ٺهيون، جن مان هميشہ مسلمانن جي ئي گڏهن گهوڙن پاڻي پيتو. اهڙيءَ طرح نه ڇڙو اهي قومي ۽ انساني ڪارج هنن جي هٿان سڌ ٿيا، بلڪ سچ ۽ ڪوڙ ۾ جيڪڏهن تميز ڪبي، دوڌ ۽ دانڌل کي ڇڏي ڏبو، ته معلوم اهوئي ٿيندو ته حقيقت ۾ سنڌ کي هندن اڏيو، ملڪ کي انهن سينگاريو ۽ سنواريو. اهي سکر ۽ بکر، ڪراچيون ۽ حيدرآباديون هنن ئي جوڙيون. برادران اسلام ته ڇڙو هندن جي ملڪ بدر ٿيڻ بعد، سـِـران ڪڍي وڪيون، بنيادن کي کوٽي نيڪال ڪيو، ڇتيون ۽ ڀتيون ڊاٺيون، شهتير ۽ پٽيون، در ۽ دريون بازار ۾ آنديون. شڪارپور ڪجهه سيڪ ۽ سيلاب چٽ ڪئي باقي ڀائرن جي ساڻس ڀلائي ٿي، بنگل ديرو، خيرو ديرو، اسان ئي تباهه ڪيو، ۽ طيب خواهه پنجو ديرو به اسان جي هٿن سان ڊهي اچي ڍير ٿيو. الغرض هندن دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ مان خزانا کڻي اچي جيڪي کـُـڏن مٿان کـُـڏ اڏيا هئا، خدا جي فضل سان اسان انهن جي اڄ سر نه ڇڏي سر کي!

حسن علي آفندي، نور محمد وڪيل، مير غلام محمد ٽنڊي باگي وارو، مخدوم غلام حيدر هالن وارو، عبدالرحيم شاهه سجاول وارو ۽ حاجي سر عبدالله هارون ڪراچيءَ وارو، رب شال سڀن کي جنت ۾ جايون ڏئي، جيڪڏهن سنڌ ۾ ڪجهه نشانيون ڇڏي نه وڃن ها، ته هوند ايترو مثال به اسان پيش ڪري ڪونه سگهون ها.

اڄ هڪ به وڏو ماڻهو يا سنڌ جو زميندار خواه جاگيردار اِهو ڪونه ڏيکاري سگهندو ته اِجها هيءَ قومي تعمير يا اِجهو هيءُ تعليمي ادارو سندس کيسي مان کڙو ٿيو آهي، يا هي پائدار قومي يادگار سندن منجهان ڪنهن هڪ جي نشاني يا سنڌين لاءِ سوکڙي آهي. خود واحد بخش خان ڀٽي جهڙي سخي مرد انڌن جي عارضي امداد ته هميشہ ڪئي، ليڪن سڄن جي سلسلي ۾ هن کان به ڪا پائدار نشاني ڇڏي ڪانه پڳي. لاڙڪاڻي جي پراڻيءَ سول اسپتال ۾ هندن جڏهن غير مسلمانن لاءِ خلاصو وارڊ ٺهرايو، تڏهن ڪراچيءَ جي سر عبدالله هارون ته ان جي مقابلي ۾ مسلمانن لاءِ هڪ وارڊ ٺهرائي ڇڏيو، ليڪن لاڙڪاڻي جي ڪنهن به وڏ وڏيري کي توفيق ڪانه ٿي، جو کڻي اهڙو خير جو ڪم ڪري. زميندارن مسلمانن ۾ تعليم عام ڪرڻ کان ڄاڻي واڻي اجتناب ڪيو، هنن دانسته اسڪول، ڪاليج يا بورڊنگ ڪونه ٺهرايا. هنن جي دلي مراد ۽ مقصد اهو هو ته سنڌ جو مسلمان نه پڙهي، متان وچولو طبقو پيدا ٿي پوي، غريبن جا ٻار پيا مزوري ڪن، ۽ ڀل پيا ڍور چارين! پڙهندا ته سندن سامهون اچي ڪرسين تي ويهندا! تنهنڪري سنڌ اندر ڀل امير، امير رهي ۽ غريب، غريب رهي، امير بلند ۽ بالا، غريب ماتحت، محڪوم، مجبور ۽ معذور!

اڄ انهيءَ طبقي جي جان ڪـَـنيءَ جو وقت اچي پهتو آهي. سندن وسيع ۽ بيجا ملڪيتون کسجي اچي ايڪڙن جي انگن تي پهتيون آهن. قومي تعمير، بهبوديءَ ۽ ڀلائيءَ جي مقابلي ۾ هنن پنهنجي آرام ۽ آسائش، عيشن ۽ موجن لاءِ جيڪي ماڙيون ۽ محل اڏيا، ۽ جن کي هنن پنهنجو پائدار نشان سمجهيو ٿي، تن مان ڪيترا ته ماضيءَ ۾ ئي ڊهي وڃي ڍير ٿيا. جيڪي حال ۾ موجود آهن، سي به مرمت جي محتاجيءَ سبب مستقبل ۾ اچي پـَـٽ پوندا. ۽ ڪجهه عرصي کان پوءِ انهيءَ طبقي جو هر نشان ۽ ذاتي آثار ائين نيست ۽ نابود ٿي ويندو، جو ڄڻ هن خدا جي زمين تي ڪـُـڙمين ۽ ڪامِن جي پگهر مان پيدا ڪيل پئسي جي ذريعي پٿر جي بنيادن تي پڪين سـِـرن جون ڀـِـتيون چوني گچ سان اڏيون ئي ڪونه هئائون، ڇتين ۾ لوها گارڊر ۽ فولادي ٽـِـيـَـر وڌائي ڪين هئائون، قيمتي ڪاٺ ۽ برما جي ٽيڪل ووڊ مان در ۽ دريون وجهرايون ئي ڪين هئائون! افراسياب جي گنبد تي چٻري ته نوبت هئين ٿي، هنن همراهن جي خاڪ تي جاءِ ضرورت ٺهرائيندي به هرڪنهن کي پيو ڄڻ عار ٿيندو...!

اڄ مان سندن نالو کنيو آهي، سندن ذڪر آندو آهي، ليڪن سـَـنجهه سـُـڀان اهو ڏينهن به ايندو، جڏهن ڪو کين ياد به ڪونه ڪندو، سندن ڳالهه نڪرندي، ته هرڪو کڻي مـُـنهن پاسيرو ڪندو، ائين يادگيريءَ جي تختيءَ تان محو ٿي ميسارجي ويندا، ڄڻ هـِـن دنيا ۾ ڪڏهن هئا ئي ڪونه، ڄڻ ڪڏهن ڄاوا ئي ڪونه هئا. ڀلا خالق پاران مخلوق لاءِ مٿن جيڪي فرض هئا، اهي هنن پاليا جو نه! مادر وطن جا ۽ اُتنهن جي ماڻهن جا مٿن جيڪي حق هئا، سي هنن بجا جو ڪونه آندا! هنن سڄي زندگي پنهنجي نفس جي غلاميءَ ۾، جو گذاري ڇڏي! هنن پنهنجو ڌَن ۽ دولت ذاتي ضرورتن ۽ جسماني خواهشن تي، جو صرف ڪري ڇڏيو! پوءِ، تاريخ جي بيّن قاعدي ۽ قانون هيٺ، کين اِها سزا نه ملندي ته ٻي ڪهڙي ملندي؟

*      *      *

زميندارن کان سواءِ لاڙڪاڻي ۾ ٻيو زور هوندو هو وڪيلن جو. خير، ڪليڪٽر ۽ ڪماني صاحب ته پاڻ مالڪ هئا، ننڍو وڏو پيو اتي جهڪندو هو ۽ سلامي ٿيندو هو، ليڪن وڪيلن جا مانَ به گهٽ ڪونه هئا. ديوان گوبند رام، ديوان لالچند نولراءِ، ديوان پيسومل، صوڀراج، جوتومل پنجوديرائي، ٽوپڻداس، ويروسنگ، ٽي. پي. چند ناڻي بارسٽر، گوبند بخش ايسراڻي بارسٽر وغيره، ائين پيا ڪورٽن ۾ وڄندا، ڄڻ اتر کان ڪڪرن جا ڪڙڪاٽ ۽ وِڄـُـن جا واڄٽ ٿي رهيا آهن.

ديوان گوبند رام سيوهاڻي ته چئي کڻي بس ڪر. جنهن جاءِ ۾ علي گوهر کهڙو رهي ٿو، اها سندس هئي. شام جو پاپڙ ۽ پڪوڙو کائي، هڪ، ٻه ڪٽورو ٿاڌل جو پـِـي، گهٽيءَ ۾ دروازي اڳيان ڇڻڪار ڪرائي، کٽ تي طول وهاڻو رکرائي، اچي ٽيڪ ڏئي ويهندو. آئي وئي لاءِ مُوڙا هوندا. ڪو دوست آيو ته ان سان ڪچهري پئي ٿيندي، ورنه سڀاڻي جي ڪيسن جا ڪاغذ به پيو پڙهندو ۽ مسلمان اصيلن تي گارين جا ڪڙڪاٽ به پيو ڪندو. اصيل هونءَ ته صبح جو به ڪورٽ ۾ وڃڻ کان اڳ گاريون کائيندا هئا، پر شام جو بنهه مٿن برسات پئي وسندي هئي. آواز تکو ۽ بلند هوندو هئس. جي خيري ڳالهائيندو هو، ته به ڄڻ محلو مٿي تي کڻندو هو. کٽومل منشي آفيس ۾ ويٺو هوندو هو. گهٽيءَ مان رڙ ڪري چوندس: ”اڙي کٽو! نه ڇڏ ڀيڻسان کي. سڄي في وٺينس! نه ته هڻينس منهن جا ڪاغذ ڀيڻسان کي! پڇينس حراميءَ کان، شاهد ڇو نه آندو اٿئين؟“، بهرحال اصيل به گاريون ٻڌي ٻڌي ناسودي ٿي ويا هئا. واڪا ڪندو، گاريون گند ڏيندو، ليڪن هو اصيل لاءِ ڄڻ آٿت. اصيل مٿَن هيٺان ڄڻ وهاڻو ڪري وڃي سمهيو. ڪورٽ ۾ پهچڻ شرط مئجسٽريٽ جا اوسان خطا، فرياديءَ جا حواس چٽ، ۽ ڪورٽ جي ڇت مٿي تي. ٻاهر ميدان تائين آڏيءَ پڇا جا ڪڙڪا پيا ٻڌبا. اهوئي سبب هو، جو ٻهراڙيءَ جو هر مسلمان، فريادي هجي خواهه جوابدار، ”ديوان گوبند رام، ديوان گوبندرام“ ڪندو ايندو. سال گذري ويا انهن ڳالهين کي ، مرحوم هندستان پهچي فوت به ٿي ويو، پر اڄ به جڏهن ياد اچي ٿو ته ڄڻ ڪن پيا وڄن، ”نه ڇڏ ڀيڻسان کي، او کٽو!“

مسلمان وڪيل اڃا هاڻي هاڻي امتحان پاس ڪري اچي پهتا هئا. مرحوم نواز علي ’نياز‘ جي وڏي ڀاءُ مرحوم غلام عليءَ جو فرزند، فقير محمد جعفري، نئون آيو هو، حنيف پڻ نئون نئون لاڙڪاڻي ۾ آيو هو - سُڪ پل وٽ جاءِ هوندي هئس، گوبند رام وٽ وڪالت سکندو هو، نوجوان سنگت جو وٽس مرڪز هوندو هو، وليدن واري ڪامريڊ علي محمد عباسيءَ جو ننڍو ڀاءُ، غلام محمد، ٻه - ٽي سال پوءِ آيو، ليڪن ستت ئي گذاري ويو. اهڙيءَ طرح، خدا بخشيس خير محمد سولنگي، غالباً غريب کي سلهه هئي،زندگيءَ جٽاءُ ڪونه ڪيس. پير الاهي بخش سڀني کان عمر ۾ وڏو هو، پر آيو سڀني کان پوءِ. علي ڳڙهه مان امتحان پاس ڪري پهرين اچي نواب غيبي خان چانڊئي جي بنگلي جي ڀڪ ۾ رهيو، يعني حنيف جي جاءِ جي سامهون. قاضي فضل الله 1934ع ڌاري اچي پهتو. بهرحال اهي سڀ اڃا سيکڙائو هئا. دراصل زور هندو وڪيلن جو هو. انهيءَ دور کان اڳ سر ڀـُـٽي جو ڀاءُ علي گوهر خان ڀـُـٽو باريسٽري پاس ڪري آيو هو، ليڪن زميندارڪو ٻار، ڪورٽن اڳيان ۽ ماجسٽريٽن جي سامنهن بيهي نه سگهيو ۽ چپ ڪري وڃي ڳوٺ ويٺو. مرحوم جان محمد جوڻيجي باريسٽري پاس ڪئي، ليڪن پنهنجي مختصر زندگيءَ کي سياست ۽ هجرت ۾ گذاري ڇڏيائين. خانبهادر يارمحمد جوڻيجو البت انهيءَ دور مان رهيو هو، جيڪو خدا جي فضل سان اڃا هليو اچي ٿو. مسٽر رحيم بخش ابڙو شڪارپوري به حنيف جن کان اڳ آيو، پر ستت خيرپور ۾ نوڪري وٺي هليو ويو.

*      *      *

ٽن ڪورٽن ۾ مسلمان جوابدارن جا ڪٽڪ اچي ڪٺا ٿيندا هئا، ريزيڊنٽ جي ڪورٽ (جنهن کي عرف عام ۾ ’ريزيءَ جي ڪورٽ‘ سڏيو ويندو هو)، سيشن ڪورٽ ۽ ان جي پهلوءَ ۾ سول ڪورٽ. سـِـول ۾ هندو عام جام ايندا هئا، ليڪن مدعيءَ جي حيثيت ۾. سندن ڪڇ ۾ ڳاڙهي بندي، جنهن کي وَهِي به چيو ويندو هو، هميشہ انگوڇي ۾ ويڙهيل هوندي هئي. ان ۾ مسلمان مدعاعليہ جي ستن پيڙهين جو قرض درج هوندو هو، مُور، مورتي وياج ۽ وياج تي وياج، اهڙيءَ طرح رقمن تي رقمون چڙهندي جڏهن ڏسندا ته هاڻي مسلمان لاءِ زمين چـُـڪائي ڏيڻ کان سواءِ ٻيو چارو ڪونه آهي، ان وقت اچي سـِـول ڪورٽ جو در وٺندا.

چڱا چڱا، ڏسڻا وائسڻا وڏيرا وڪوڙيا پيا هوندا هئا. خير، ڪو نسوروئي ناحق ڪونه هو. قرض کڻڻ جي عادت انهن کي به عام هئي. ڍل کـُـٽي، شادي آئي، غمي ٿي، ڪامورو ڪڙو آيو، ڪليڪٽر ۽ ڪمانيءَ جي منزل ٿي، يڪدم موديءَ ڏي منهن ڪندا. ڪن شوقينن جي ساهيڙين ۽ سـُـريتن جا خرچ پکا ۽ کنڌا پاڌا به پيا اُتهن هلندا هئا. زمين جي آبادي ۽ آمدني ڪيتري ٿي ۽ ڪاڏي وئي، ان جو ليکو انهن ئي مودين جي حوالي هوندو هو، تنهنڪري زميندارن کي نه ان جي سـُـڌ هئي ۽ نه ان لاءِ ڪو اونو. جيڪي گهربو، سو پيو مودي ميسر ڪندو، پوءِ ڳڻتي ڇو ۽ ڇا جي؟

*      *      *

حنيف سان پهرين چار چشمي ديوان گوبندرام وٽ ٿي. ڪتابن جو شوقين، پاڻ کي به اهو مرض، دوستي ٿي وئي. گهڻو ڪري گڏ هوندا هئاسي. گوبندرام کان جڏهن جدا ٿيو، تڏهن پهريون اصيل وٽس وسايو ڪنڃر آيو.

ماڻهن کي ياد هوندو، جائلس پارڪ جي آمهون سامهون سڙڪ ڏي منهن ڪيو، پنهنجي جاءِ جي در اڳيان، مائي ڇـُـٽي کٽوليءَ تي پلٿي ڪڍيو، ويٺي حُقو ڇڪيندي هئي. ٿلهي متاري، پوڙهي، ڳاڙهي مٿي سان. جوانيءَ ۾ قمبر واري وڏيري مهري خان جوڻيجي جي ويهاريل هئي. اها جاءِ به کيس انهيءَ ٺهرائي ڏني هئي.

کٽوليءَ جي ڀڪ ۾ ڪپڙي جي آرام ڪرسيءَ تي اڌيڪ عمر جو هڪ ماڻهو ويٺو مڇان وٽيندو هو. اهو هو وسايو ڪڃر- مائيءَ ڇُٽيءَ جو خداداد فرزند. ماڻس نالو الهه وسايو رکيو هئس، پر حنيف جو منشي کيس الهه وسايو خان چوندو هو. ماڻهن ۾ مشهور وسايو ڪڃر هو.

وڏو فسادي ۽ ڏڦيڙُو، هڪ اڌ ڪيس هميشہ مٿس هوندو هو. حنيف نئون وڪيل، ٿوري في، وسايو اچي سندس اصيل ٿيو. هڪ دفعي ڪنهن ماجسٽريٽ وٽ ڪيس هئس، جيڪو مخالف هو. وسايو خان ’ٽرانسفر‘ کي چوندو هو ’ٽرانس‘، حنيف جون هـُـڪيون ڪڍي ڇڏيائين. صبح جو به ايندو ۽ شام جو به. ڇڻڪار ڪري، موڙا ٻاهر ڪڍي، اسان اڃا ويهنداسين مس، ته اچي نازل ٿيندو. موڙي تي پاڻ به ويهندو ۽ ٻئي ڄنگهان به رکندو. ڪانڀ ڪڍي، مـُـڇ کي وٽ ڏئي، پهرين کنگهڪر ڪندو، پوءِ ڪندو ’آخ ٿو!‘، جيڏي وڻندس کانگهارو ڪڍي، حنيف کي چوندو: ”مسٽر حنيف خان! - آخ ٿو... ڪيس يار! جلد ٽرانس ڪراءِ!، آخ ٿو... جي ٽرانس نه ٿيو ته دوست ٽيپ اچي ويندي! - آخ ٿو...“

اسان نالو رکيو هئس: ’آخ ٿو‘. ڏاڙهي وچ مان چيريل، شهپر وڏا، جن کي هر وقت پيو وٽيندو، وار وڏا چيلهه تائين، ڪنن جي پاپڙين ۾ سونيون واليون. لٽا هميشہ رنگارنگي پائيندو هو، پٽڪو سلڪ جو يا سنهيءَ ململ جو رنگدار، ڊگهو پيراهن گهڻو ڪري اڇو، ڪانئچ[4] آسماني، ڪـَـلف لڳل، ۽ ان تي چمڪندڙ بوند، وَرَ وڏي اهتمام سان چڻيل، ڪوٽ ڪاريءَ ساٽين جو، جنهن تي سوين سپ جا بٽڻ اڳيان پويان لڳل، سيم جي جـُـتي پير ۾، جيڪا هلڻ وقت چيڪٽ ڪندي هلندي.

اها هئي هاٺي ۽ اهي هئا اهڃاڻ وسائي ڪڃر جا. هيءَ نه هيءَ مهل، پري کان ’آخ ٿو‘ ٿي، اسان جي لونءَ ڪانڊارجي ويندي. جيسين ڪيس ٽرانسفر نه ٿيو، تيسين حنيف لاءِ جنسي ڪاري قيام هئي. وسايو ڪڃر سندس لاءِ ڄڻ عزرائيل هو. زندگي زهر ۽ رت ۾ رات ڪري ڇڏيائينس. چئي به غريب ڪونه سگهندو هئس. ڀلا وڪالت جي زندگيءَ جـِـي، اهو ڪڃر پهرين بسم الله هو، گوبند رام کان جدا ٿيڻ کان پوءِ اها سندس پهرين ٻوهڻي هئي!

*      *      *

هندن جي نه ڇڙو وڪيلن کي زور هو، بلڪ انهن جا ليڊر به برک هئا. تولاڻي ڀائر، هڪ ميونسپل ڪونسلر، ٻيو بمبئي ڪائونسل جو ميمبر، پئسو جام، واپار هڪ طرف، زمينداري ٻئي طرف. رام پنجواڻيءَ جو والد ديوان پرتاب راءِ، ميونسپل جو وائيس پريزيڊنٽ پر ڄڻ سڄي لاڙڪاڻي جو مالڪ پاڻ هو، رام بي. موٽواڻي، ريجهومل لاهوري، ڊاڪٽر پوهومل ۽ نهچلداس همتسنگاڻي. سڄي شهر جي سـَـئين اُبتـِـي انهن جي هٿ ۾ هوندي هئي. رام بي. موٽواڻي اگرچ کهڙي وٽ ايندو ويندو هو، ڇاڪاڻ ته زمينداري بئنڪ جو پاڻ مئنيجر ۽ کهڙو چيئرمين هو، پر کيس کهڙي جي مسلم دوستي اصل ڪانه وڻندي هئي. علم دوست هو. ڪلڪتي وارو ’ماڊرن رويُو‘ سڀ کان پهرين مون وٽس ڏٺو. پهرين نوڪري به مون وٽس زمينداري بئنڪ ۾ سؤ روپئي ماهوار تي ڪئي - قرض وصول ڪرڻ لاءِ انسپيڪٽر هوندو هئس. انهيءَ زماني ۾ ڏٺم ته لاڙڪاڻي جو ڪوبه زميندار زمينداري بئنڪ جي قرض کان آجو ڪونه هو. سالن مٿي سال لنگهي ويندا، ليڪن مـُـور ته ٺهيو، پر وياج به ادا ڪري ڪونه سگهندا هئا. ڇڙو اجاين خرچن، اڍنگيءَ ۽ ابتيءَ چال چلت کين زير بار ڪري ڇڏيو، نه راهه رسول نه راهه خدا.

*      *      *

مسلمان  ڪامورن جي سلسلي ۾ هڪ ته شڪارپور مشهور هئي، ٻيو کاٽ پاٽ. سنڌ ۾ مسلمان ڪامورا گهڻو ڪري اُنهن ٻن شهرن جا هئا. لاڙڪاڻي جو ڪو وڏو ڪامورو ڪونه هو. اسان جو مرحوم دوست ’نياز‘ سب جيل جو جيلر هو. سندس وڏو ڀاءُ، غلام علي خان جعفري، غالباً مختيارڪار هو. هڪ اڌ ڪامورو تعليم کاتي ۾، ۽ ڪي ٻه، چار براج آفيس ۾، جتي حضرت ’خادم‘ لاڙڪاڻوي ۽ مرحوم غلام علي ’مسرور‘ به هوندا هئا. قنبر جي ميونسپل جو چيف آفيسر محمد سومار به لاڙڪاڻي جي مشهور مسلمان ڪامورن مان هو. هڪ اڌ ڪو ٻيو ڪلارڪ ڪڙو يا منشي مڙو هوندو، ورنه ٻيو ٿيو ڀلو.

*      *      *

ماڻهو اُهي هئا، اٿِي ويٺِي اُنهن سان ٿيندي هئي. شهر سڄو پيو ٻهڪندو هو، بازارن تي جوڀن، دڪانن تي جواني، ۽ هوٽلن ۾ جنسي بهاري لڳي پئي هوندي هئي. ڏينهن جو شاهي بازار ۾ پير رکڻ جي جاءِ نه ملندي هئي ۽ شام جو سيئو بازار ۾ لـَـئي لڳي ويندي هئي. ٻه - ٽي سوڍا لمليٽ جا سانچا هوندا هئا، هڪ هوٽل تي  ڳوڻين جا پکا مشينن جي معرفت پيا هلندا هئا. هرڪو گهمي ڦري اتي اچي پگهر سڪائيندو هو. چانهه جو رواج تمام ٿورو هو، لمليٽ سوڍا جو زياده. هر ڪو ’ٻاٽلي‘ پِيو پيو فرحت ڪندو هو. ليمن، راسبري، آرينج، ڪيوڙو، موتئو، لاڙڪاڻي جي سيئو بازار جو، سکر جي ٿلهي جو، ۽ شڪارپور جي هاٿي در جو مشهور هوندو هو. ’ومٽو‘ گهڻو پوءِ ميدان ۾ آيو، ڪوڪاڪولا ته اجها ڪالهه جي ڳالهه آهي، اڃا چند سال به ڪونه ٿيا اٿس. آمريڪا جو اثر آيو، ته ڪوڪاڪولا به آيو.

مسلمانن جا ٻه چار دڪان سيئو بازار ۾ هوندا هئا. هڪڙو ڦڪڙ جو هوٽل، جتي ڪورٽن مان موٽيل فريادي ۽ جوابدار، خواهه ٻيا ڪمين ڪارين آيل مسلمان، ٻي آني ۾ ٻه ڊڳڙ[5] ۽ پليٽ ٻوڙ جي کائي ڍؤ ڪندا هئا. گوشت سٺيءَ اَئِٺَ جو، ڪڻڪ جو اٽو صاف هوندو هو، ۽ گيهه خالص ڳائو يا ماهيو. ويجيٽيبل گيهه بازار ۾ تازو تازو آيل هو. خالص گيهه ٻارهين آني يا رپئي سير ملندو هو. هرڪو چينيءَ جي ٿانون، سنڌ ۾ ٺهيل ڪاشيءَ جي پليٽن ۽ ڪُٽِ جي برتنن ۾ کائيندو هو. نه اينامل جون پليٽان نڪتيون هيون ۽ نه اينامل جي ديڳڙي جو رواج پيو هو، جنهن ٻوڙ ڀاڄيءَ جو ذائقو ئي ورهين کان وڃائي ڇڏيو آهي. ايامن کان کاڌي مان اها لذت ئي نڪري وئي آهي، جيڪا ڪنڀارڪيءَ ڪنيءَ ۾ رڌل ٻوڙ يا ٽامي جي قلعي ڪيل ديڳڙي جي چانورن مان ايندي هئي.

گهٽ گهرجون، ٿورا خرچ ۽ برڪت ڀريا زمانا هئا. انسانن جي چوڌاري تمنائن جا ايڏا ڪوٽ ڪونه نڪتا هئا. ماڻهو حرص ۽ هَوَس جو بندو ڪونه بڻيو هو، ۽ نه گهرجن ۽ ضرورتن جي اٿاهه عالم ۾ ڪو سرگردان ۽ پريشان ڦريا ٿي. اخلاق جو ڏيوالو ڪونه نڪتو هو، خدا ۽ رسول جو ماڻهن کي خوف هو، انگريزن جي خلاف برابر هئا، ليڪن حڪومت جو رعب ڪونه ويو هو، قاعدي ۽ قانون جي آبرو ريزي ڪانه ٿي هئي، ماڻهن کي وڏي ننڍي جي عزت ۽ شهري ضابطي جو وڏو پاس ۽ لحاظ هوندو هو. اٽي ۾ ڪاٺ جو ٻورو ملائڻ هاڻي ٻڌوسين، ڪارن مرچن سان پپيتي جا ٻج گڏڻ، گيهه ۾ گريس جي ملاوت، ڳاڙهن مرچن سان پڪين سرن جي پائوڊر جو ميل ڪرڻ، اڳ ڪنهن جي تصور ۾ به ڪونه هو. رزق سان اها راند هاڻي ٿيندي ڏٺيسين. مالٽن کي رنگ جا انجيڪشن هڻي، ’ريڊ بلڊ‘ مالٽا ڪري وڪڻڻ، ۽ ٻلين جا پڪل پلاءَ مسلمانن کي کارائي ڇڏڻ، غضب خدا جو، اخلاق جي ايڏي انتها ۽ ڪردار جي ايتري ڪوتاهي اُنهيءَ زماني ۾ ڪٿي هئي!

ٻيو دڪان هوندو هو مرحوم حاجي ڇٽل جو. نئون نئون لـَـٽن جو ڪڍيو هئائين. فرقائي خيالن جا مسلمان گهڻو ڪري اتان وٺندا هئا. انهيءَ سان لڳ هوندو هو دڪان حاجي محمد درزيءَ جو، جنهن وٽان هر وڏو خواهه ننڍو زميندار پنهنجا لٽا سبرائيندو هو. خانبهادر کهڙو ابتدا ۾ پنهنجا سوٽ اتان ٺهرائيندو هو. نوجوان وڪيل به ڊڪ جون پتلونون خواهه ڪوٽ يا قميصون اتان ئي ٺهرائيندا هئا. خود هندو وڪيل يا ڪامورا جيڪي شوقين هئا، سي حاجي محمد درزيءَ يا ڪَمن درزيءَ جو سبيل لٽو پائيندا هئا- ڪَمن مرهيات[6] جو دڪان شاهي بزار ۾ هوندو هو، جتان ڀٽا صاحب پنهنجا لٽا ٺهرائيندا هئا. ڪَمن کي دڪان تي گوڏو کوڙي ويهڻ ڪونه ايندو هو. ڪپڙي کي هڪ ڪٽ ڏئي، يا مشين جو هڪ ڌاڳو هڻي، سـُـئي قميص ۾ ٽُنبي، دڪان کان ٻاهر نڪرندو. جهـَـٽَ هن دڪان تي، منٽ هن ماڻهوءَ سان، ٻه چونڪ ڳالهين جا هـِـتي ٻه ٻول هـُـتي، اهڙيءَ طرح چار چڪر ڏئي وري اچي ڪم تي ويهندو. سڄو ڏينهن اها ڪار هوندي هيس.

بهرحال اهي ٻئي دڪان لاڙڪاڻي جون گيا هور ڪمپني يا آرمي اينڊ نيوي لميٽيڊ اسٽور هئا. انگريزي لٽي جو مسلمانن ۾ اڃا ايترو رواج ڪونه هو. وڏن ماڻهن ۾ سـَـر ڀٽو سوٽ پائيندو هو، خانبهادر کهڙو پائيندو هو، نواب واحدبخش يا خانبهادر احمد خان ڀٽو، بس ٻيو ٿيو ڀلو. مسلمان ڪامورا پتلون ۽ ڪوٽ ان وقت پائيندا هئا، جڏهن آفيس ۾ ويهندا هئا، ورنه گهر ۾ يا شهر ۾ سٿڻ ۽ قميص، مٿي تي ترڪي ٽوپي. ترڪي ٽوپي گويا مسلمان سرڪاري ڪاموري جو ٽريڊ مارڪ هئي. پتلون تي لاڙڪاڻي جي ڪيترن هندو وڪيلن کي ڏسندو هئس ته پراڻي ٽاءِ ٻڌندا هئا، گويا پٽو خريد ڪرڻ کين چـَـٽـِـي معلوم ٿيندو هو. سوٽ پائي کين ڪورٽ جو ڪم ڪڍڻو هوندو هو، ورنه اها ڪا شريفانه يا خانداني پوشاڪ ڪانه سمجهي ويندي هئي. لاڙڪاڻي ۾ ديوان لالچند نولراءِ کي البت ڏسبو هو ته خانگي وقت ۾ سوٽ پايو، مٿي تي فليٽ هئٽ رکيو، سيئو بازار ۾ پيو گهمندو هو. فليٽ هئٽ ته خود نه سـَـر ڀٽي وٽ هئي ۽ نه اڃا کهڙي خريد ڪئي هئي. سولا هئٽ کان اڳتي انهيءَ زماني ۾ اهي به ڪونه وڌيا هئا.

سيئو بازار ۾ ٻه مسلمان دندان ساز به هئا، ليڪن ٻئي پنجاپي. انگريزي ٽـُـٿ پيسٽ جو نه ايترو رواج هو ۽ نه انگريزي ٽٿ برش ڪو هڻندو هو. هندن جي گهرن ۾ ٻٻر ۽ نم جي ’ڏندڙن‘ جون ’ويڙهيون‘ پيل هونديون هيون. هرڪو صبح جو ساجهر لوٽي کڻڻ وقت ڏندڻ به وات ۾ وجهي ڇڏيندو هو. هوڏانهن جهنگ جو خيال پورو ٿيو، هيڏانهن ڏند به صفا ٿي ويا. مسلمان به کٻڙ، نم، يا ٻٻر جو ڏندڻ ڏيندا هئا. تنهنڪري نه مهارون پچنديون هيون ۽ نه پايوريا ٿيندي هئي. ڪو اُڙيو ٿُڙيو ماڻهو گل محمد جي دڪان يا محمد اسلم وٽ ڏند ڪڍائڻ ايندو هو، ورنه ويچارا سڄو ڏينهن دروازن وٽ ڪرسي رکيو پيا بازار ۾ ايندي ويندي کي تڪيندا هئا. ٻـَـئي نيڪ، ٻـَـئي شريف هئا. ٻنهي پنهنجي ٻولي وساري ڇڏي هئي. نه منجهن سنڌيءَ ۽ پنجاپيءَ جو ڪو فرق ئي هو.

اهو نقشو هوندو هو سيئو بزار جو. نانڪرام ۽ دوارڪاداس جون شاپون گڏ هونديون هيون. بندوقان، ڪارتوس ۽ ٻيو ولايتي هر قسم جو سامان وٽن موجود رهندو هو. اسان پنجن رپين ۾ ايليءَ جي ڪارتوسن جو سيڪڙو به وٽانئس ورتو. اڄ ته سؤ رپين به سيڪڙو ڪونه ٿو ملي. خير انهن ٻنهي دڪانن تي مسلمان زميندارن جي اچ وڃ تمام گهڻي هوندي هئي، خاص طرح سياري جي موسم ۾ وٽانئن هزارن روپين جو سودو نڪرندو هو. زميندارن وٽ ڪليڪٽر، ڪمانيءَ ۽ ڪمشنر جون منزلان ٿينديون هيون. ڪڪڙ، ڇيلا، آنا گهڻو ڪري ماري[7] تي مهيا ڪندا هئا. کير ۽ گيهه به راڄ تي هوندو هو. غريبان مار انهن موقعن تي ڏاڍي ٿيندي هئي، سڄو وقت هاري ناري ڇيڙ پيا وهندا هئا، صبح جو ساجهر ڏڪائيندڙ پاري ۾ گهران نڪرندا، شام تائين جهنگ هڪلرائي، بَڇَ ڪرائي، شڪار ختم ڪرڻ کان پوءِ کين ائين ڇڏي ڏيندا هئا، جيئن هـَـرَ مان ڍڳو ڇوڙي ڇڏبو آهي. سڄي ڏينهن جي بک ۽ اُڃ هرڪو وڃي گهر لاهي. لاچاريءَ سبب ڪري جيڪڏهن ڪو ڪڙمي حاضر ٿي نه سگهندو هو، ته ديري ۾ سندس سڄي ٻارِ ضبط ڪئي ويندي هئي. دانهن ڪوڪ ٻڌڻ وارو، داد ۽ فرياد وارو ڪير هو؟ مُٺي به ماٺ ته مـِـٺي به ماٺ.

پر جي سچ پڇو ته اهڙي دکي دؤر ۾ به هرڪو خوش پيو لڳندو هو، منهن سڀڪنهن جو ڄڻ سَرهو ۽ سـُـرهو پيو معلوم ٿيندو هو. اڄ جهڙي من جي مونجهه ۽ دل جي اداسي ڪانه هوندي هئي. کل، چرچي ۽ ڀوڳ واريون ڳالهيون ته ويون پر ڇڙو هاڻي مرڪ به منهن تي ڪانه ٿي اچي.

*      *      *

لاڙڪاڻي ۾ سنڌي زبان جي ادب ۽ شعر و سخن جو به ڏاڍو چرچو هوندو هو. گويا ان وقت، جيستائين مسلمانن جو تعلق آهي، لاڙڪاڻي کي مرڪزي حيثيت حاصل هئي. ’سانگي‘، ’گدا‘ ۽ ’قليچ‘ جي دؤر ۾ اهو شرف حيدرآباد کي هو، اُتي اهو چهچٽو هوندو هو. جڏهن اتي مجلسان منتشر ٿيون ۽ جڏهن اها راند ڦٽي، تڏهن لاڙڪاڻي جو وارو وريو. حيدرآباد تي جنهن وقت خزان آئي، ان وقت لاڙڪاڻي ۾ ادبي بهار جي آمد ٿي. سنڌي ادب ۽ سنڌ جي ادبي تحريڪن جو سمورو معاملو ۽ مرڪز لاڙڪاڻي منتقل ٿي ويو.

’سانگيءَ‘ کي خدا جنت ۾ جايون ڏئي، هميشہ پاڻ وٽ شعر و سخن جي مجلس ڪندو هو، شاعرن کي گڏ ڪري کانئن همطرح غزل پڙهائيندو هو. انهيءَ مجلس کي ”شعر بازي“ چئبو هو. مشاعري جي نالي مان اڃا ڪوبه واقف ڪونه هو. لاڙڪاڻو ئي سنڌ ۾ پهريون شهر آهي، جتي انهيءَ طرحي شعر بازيءَ جي ميڙ يا محفل کي، هندستاني طرز تي، ”مشاعرو“ سڏيو ويو ۽ پهريون ڀيرو مشاعري جا گهڻو ڪري سڀئي آداب، سواءِ پان ۽ ٿڪدان جي، انهن مشاعرن ۾ استعمال ڪيا ويا.

لاڙڪاڻي ۾ جڏهن اهي مشاعرا شروع ٿيا تڏهن مون کي هوش به ڪونه هو. مان ته گهڻو پوءِ 28-1927ع ڌاري اچي اهو رنگ ڏٺو. حقيقت ۾ انهن جي ابتدا مرحوم ڊاڪٽر عبدالمجيد صديقيءَ[8] ڪئي هئي. 1919ع ۾ جيئن لاڙڪاڻي جي وٽرنري اسپتال جو ڊاڪٽر ٿي آيو، تيئن اچي مشاعري جو بنياد وڌائين. مرحوم هو پنجاپي، ليڪن سنڌين جهڙو سٻاجهو ۽ چڱو مڙس، دوستيءَ جو پڪو ۽ پختو، نيڪدل ۽ ايماندار، خود غرض اصل نه، پنهنجي هموطنـِـن وانگر دوستيءَ کي تجارت نه سمجهندو هو، ۽ نه ان کي ڪم ڪڍڻ جو هڪ ذريعو خيال ڪندو هو. دوستي محض دوستيءَ خاطر رکندو هو. اردوءَ جو سٺو شاعر ۽ اڪبر الهه آباديءَ جو شاگرد هو. سنڌي سنڌين جهڙي ڳالهائيندو هو. لاڙڪاڻي ۾ ئي هو، جو خلافت تحريڪ جي ابتدا ٿي، ۽ مرحوم جان محمد جوڻيجي هجرت جو سلسلو شروع ڪيو. سنڌي مسلمانن جي سياسي زندگيءَ ۾ هيجان آيو. شاهه سائين تراب علي شاهه قمبر وارو ۽ مرحوم جان محمد انهن تحريڪن جا علمبردار هئا. مهاتما گانڌي، مولانا شوڪت علي، مولانا محمد علي، ڊاڪٽر ڪچلو، ابوالڪلام آزاد وغيره سڀ لاڙڪاڻي ۾ آيا. باهه ٻري ويئي، جلسا جلوس ۽ نعرا شروع ٿي ويا. انهيءَ زماني ۾ ڊاڪٽر صديقي مرحوم، قومي جوش پيدا ڪرڻ لاءِ، انگريزن جي خلاف سخت نظم لکي شاهه سائين مرحوم کي ڏنا، جن سياسي مجلسن يا جلسن ۾ سخت هيجان برپا ڪري ڇڏيو. انگريزن ڏاڍي ڪوشش ڪئي ته نظمن جي مصنف جو پتو لهن، پر کين آخر تائين خبر ڪانه پئي ته ڪو سندن ئي ملازم باغي آهي. اهي نظم نه ڪٿي ڇپيا ۽ نه اڄ ڪنهن کي ياد آهن. سالن پڄاڻان جڏهن اهي تحريڪون ختم ٿي ويون، ماڻهو ٿڌا ٿي ويا، هندو ۽ مسلمانن جو قومي نقطي نگاهه ئي ڦري ويو، ان وقت اهي نظم شاهه سائين مرحوم وٽ مان هڪ نوٽبڪ ۾ خوشخط لکيل ڏٺا ۽ پاڻ ئي مٿيون قصو مون کي ٻڌايائون. بهرحال ڊاڪٽر صاحب مرحوم لاڙڪاڻي جي شاعرن کي گڏ ڪري اهي مشاعرا شروع ڪرايا. فقير علي محمد قادري مرحوم و مغفور ان دور جو پخته مشق شاعر هو. ’الحقيقت‘[9] اخبار سندس ملڪيت ۽ سندس ئي جاري ڪيل هئي. انهن مشاعرن جو انتخاب انهيءَ اخبار ۾ ڇپبو هو. منهنجو استاد حضرت ’خادم‘ لاڙڪاڻوي، پيارو ۽ مٺو دوست ميان غلام سرور قادري ۽ اسان جو مرحوم نواز علي خان ’نياز‘ به انهيءَ ابتدائي دور جا قادر الڪلام شاعر هئا. قادرين جو خاندان ۽ جعفرين جو گهراڻو ان زماني ۾ گويا علمي ۽ ادبي تحريڪ جو روح ۽ جان هو. جناب حاجي محمود ’خادم‘ نوجوان ۽ ڊاڪٽر صديقيءَ جو خاص شاگرد هو. اهوئي مشاعري جي ڪاروبار جو سيڪريٽري ٿيو. جڏهن مون کي شعر شاعريءَ جو چسڪو لڳو، تڏهن سندس نالو ڏاڍو مشهور هو. شعر و شاعريءَ جي فن تي سنڌيءَ ۾ سندس لکيل هڪ ڪتاب چلڪڻي پني (آرٽ پيپر) تي نهايت سهڻو ڇپيل پڻ منهنجي هٿ لڳو، تنهنڪري فوراً خط و ڪتاب جي ذريعي شاگردي اختيار ڪري کانئس اصلاح وٺڻ لڳس، ۽ سندس ئي حڪم تي لاڙڪاڻي جي مشاعرن ۾ اچي شريڪ ٿيس. ان وقت اڃا مشاعري جو ڦوهه هو، گهڻا شاعر پاڻ اچي شريڪ ٿيندا هئا، ۽ ڪيترا ٽپال رستي پنهنجا غزل موڪلي ڏيندا هئا.

*      *      *

مون کي هڪ هڪ شيءِ چٽيءَ طرح ياد آهي. ڇا ڏينهن هئا! الغرضائي، بي فڪري، نه کاڌي جو غم نه روزگار جي ڳڻتي، سڀ شيءِ سستي ۽ سهانگي، ڪمي ڪنهن شيءِ جي ڪانه، ڇهه آنا مزور جي محنت ۽ هڪ رپيو ڪاريگر جي ڪمائي هوندي هئي. آمدنيون جيتوڻيڪ ٿوريون ليڪن برڪت گهڻي، تنهنڪري ڪنهن کي ڳڻتي ۽ ڳاراڻو ڪونه هو. اڄ وارا مسئلا ملڪ ۾ هئا ئي ڪونه، جن جسم، جان، ذهن ۽ صحت کي چٽ ڪري، جيءَ کي صفا جهوري رکيو آهي. انگلينڊ جو نالو ٻڌبو هو، لنڊن جو رعب دلين تي هو، باقي نه آمريڪا هئي ۽ نه روس جو نشان هو. اسلامي ملڪن مان فقط بادشاهه دستگير يعني يارهينءَ واري پير جي ڪري بغداد ۽ خليفة المسلمين سبب ترڪيءَ جو نالو مسلمان کي معلوم هوندو هو. عيد ۽ جمعي جي خطبن ۾ هميشه ترڪيءَ جي سلطان جو نالو بطور بادشاهه اسلام جي ورتو ويندو هو. توڙي خليفي کان خلافت کسجي وئي ۽ مرحوم کي جنت ۾ به جايون ملي ويون، پر اها سـُـڌ سنڌ جي مسلمان کي پئجي ڪانه سگهي. سالن تائين هر جمعي ۽ هر عيد تي سندس عمر درازيءَ لاءِ دعائون گهريون وينديون هيون.

ريڊيا ۽ هوائي جهاز ڪونه هئا، جن اڄ سڄيءَ دنيا کي هڪٻئي جي ايترو قريب ڪري ڇڏيو آهي، جو جيڪڏهن آمريڪا ۾ ڪو حادثو ٿئي ٿو ته ان جو درد هتي اسان محسوس ڪيون ٿا، اتي ڪنهن جي دل ٽُٽي ٿي ته ’ڪارونري‘ (Coronory Thrombosis) جو حملو اسان تي هتي ٿئي ٿو. ڪنهن کي ڪنهن جي ايڏي خبر ڪانه هوندي هئي ۽ ڪنهن جو ڪنهن سان واسطو ڪونه هو. ٿوريون گهرجون، ننڍا مسئلا ۽ معمولي معاملا درپيش هوندا هئا، ذهن خواهه جسم جن کان ڪڏهن متاثر ڪونه ٿيو.

سنڌ جو پهريون ماڻهو خانبهادر کهڙو هو، جيڪو سڀ کان اول سنڌ جدائيءَ جي سلسلي ۾ هندن جي مقابلي لاءِ لنڊن هوائي جهاز ۾ ويو، ورنه هوائي جهاز جي سواريءَ جو ڪنهن کي تصور به ڪونه ٿيو هو. مون کي ياد آهي، مان پنهنجي واهڻ جي مسجد ۾ ان ڏينهن گلستان جو اهو سبق ياد ڪري رهيو هئس، جنهن ۾ هيءُ شعر آهي:

پسرِ نوح بابدان بنشست

خاندان نبوتش گم شد

نيرن مهل هئي، جو اوچتو آسمان ۾ گهوگهٽ ٿي ويو. سڄو ڳوٺ گهرن مان نڪري آيو، ڄڻ صورَ اسرافيل ٿي وئي ۽ قيامت اچي وئي! ايترو خوف ۽ ايڏو هراس هو. سِرڻ وانگر آسمان ۾ ڪا شيءِ اُڏامندي نظر آئي. ڪيترا ڏينهن اچرج ۽ ويسورو هو.  ڏينهن پڄاڻان معلوم ٿيو ته هوائي جهاز هو. اِهو اُهو زمانو هو، جڏهن پهرين جنگ اڃا مس ختم ٿي هئي.

*      *      *

مطلب اهو آهي ته هر ڪو فڪرن کان خالي ۽ ذهني اذيتن کان آجو رهيو هو. ”الوحيد“ نيون تازيون خبرون آڻيندي هئي، ورنه ٻاهراڙيءَ ۾ گهڻو ڪري هفتيوار اخبارون اينديون هيون، ۽ خبرن تي جڏهن هفتا گذري ويندا هئا، تڏهن ماڻهن کي حقيقت حال معلوم ٿيندي هئي.

لاڙڪاڻي جي ”الحقيقت“ اخبار مسلمانن جي اخبار هوندي هئي، جنهن جي پهرئين صفحي تي گهڻو ڪري نواب امير علي خان جي اُٿيءَ ويٺيءَ جون خبران يا سندس شان ۾ قصيدو ڇپيل هوندو هو. ان جي مقابلي ۾ ”لاڙڪاڻه گيٽ“ هندن ڪڍي، جنهن جو ايڊيٽر ديوان ٽهلرام تلريجا هو. انهيءَ ڀَوَ کان ته متان پيٽ تان پتلون تـِـرڪي پيرن ۾ نه وڃي پوي، سڄو وقت ابداڻي ۽ اڳٺ ۾ هٿ وجهيو پيئو سيئو بازار ۾ گهمندو هو. سندس پريس حاجي محمد درزيءَ جي ڀـِـڪ ۾ هوندي هئي. ڪمن درزيءَ وانگر ديوان ٽهلرام به هڪ ساهي آفيس ۾ ويهي ڪونه سگهندو هو. هوڏانهن شاهي بازار مان ڪينچي هٿ ۾ کڻي ڪمن مرحوم نڪرندو ۽ هيڏانهن ابداڻي ۾ هٿ وجهي ديوان ٽهلرام آفيس کان ٻاهر ايندو. چهل قدمي ڪندي ڪندي ٻيئي اچي تلاءَ تي ملندا ۽ اتان وري هرڪو پنهنجي پنهنجي منزل ڏانهن موٽ کائيندو. اهي ٻه اخبارون شهر ۾ مکيه هيون. ”عالمگير“ اخبار قاضي غلام نبي مرحوم گهڻو پوءِ ڪڍي، جيڪا هلي نه سگهي. ديوان قسمت راءِ ڇڳاڻيءَ جي ”ايڪتا“ اخبار به ڪالهه ڪلهوڻي ڳالهه آهي، جنهن زماني جو مان ذڪر ٿو ڪريان، ان وقت قسمت اڃا ’ترڪ شيرازي‘ هوندو هو. خير، اها اصطلاح ته ايران جي آهي، اسان جي پنهنجي ٻوليءَ موجب اڃا هو بلڪل لساٽ هو، ۽ حنيف وٽ تمام گهڻي اچ وڃ هئس. حنيف ته قدردان نه هو، پر سچ پچ جڏهن مجلس ۾ ايندو هو، ته سڀڪنهن ماڻهوءَ جي جسم ۾ ڄڻ جان اچي ويندي هئي، ۽ جڏهن ويندو هو تڏهن ائين پيو محسوس ڪبو هو گويا دل ٻڏي ٿي. خبر نه آهي اها ڪيفيت ڇو ٿيندي هئي. گهڻن سالن بعد هن ”ايڪتا“ پهريائين هفتيوار ڪڍي. جڏهن پير الاهي بخش پهريون پهريون روينيو منسٽر ٿيو، ان وقت نه ڇڙو ”ايڪتا“ اخبار ڊيلي ٿي ويئي، بلڪ خود قسمت جي قسمت به کلي پيئي. سنگت ۾ جيڪو پهرين ڇڙو قسمت سڏبو هو ۽ هفتيوار ”ايڪتا“ وقت مسٽر قسمت سڏجڻ لڳو، سو يڪدم ديوان قسمت راءِ ڇڳاڻي ٿي، سنڌ جي ٻـَـڌيءَ ڇڙيءَ جو مالڪ بڻجي ويو. تلاءَ مٿان زميندار بئنڪ جي ڀڪ ۾ جيڪو سندس حجرو هو، سو هن ڇڏي ڏنو ۽ پوسٽ آفيس جي پٺيان هڪ وڏي جاءِ وٺي ان ۾ رهڻ لڳو، جنهن جي دروازي اڳيان سنڌ جي هندو مسلم روينيو ڪامورن جا ڪٽڪ نظر ايندا هئا. اهي به ڪي ڏينهن هئا اڄ ته اِها به سڌ ڪانه اٿئون ته پنهنجو اهو سنگتي رهي ڪٿي ٿو، حال حيات به آهي يا ٿيو رب ڏي راهي. انهيءَ پهرئين زماني ۾ نياز مرحوم سان به دوستي هئس. هڪ نياز ۽ هڪ حنيف ڇا! ڇاڪاڻ ته پاڻ هندو مسلم ايڪتا جو قائل ۽ صوفي متن جو ماڻهو هو، تنهنڪري دوستن جو هڪ وسيع حلقو پيدا ڪيو هئائين.

پير الاهي بخش جي پنهنجي اخبار، جنهن جو نالو ”شمشير اسلام“ هو، سا ليٿوءَ ۾ ڇپجي، غالباً دادوءَ مان نڪرندي هئي. نالي جي ٻن پاسن کان ٻه تراريون ڏيکاريون وينديون هيون، جيڪي ڪاتبن جي ڪرامت سبب ڪڏهن لٺيون ٿي پونديون هيون ۽ ڪڏهن لڪڻ وانگر ڏيکاربيون هيون ۽ ڪڏهن ته سڄو عنوان اهڙي طرح گول مال ٿي ويندو هو، جو نه اخبار جي نالي جو پتو پوندو هو ۽ نه اسلام جي انهن تلوارن جو. اهو پير صاحب جي نوخيزيءَ جو قصو آهي. ان کان پوءِ پير صاحب عليڳڙهه تعليم حاصل ڪرڻ ويو.

*      *      *

قصو شاعريءَ جو ٿي ڪيم، وچ ۾ ڳالهين تان ڳالهه نڪري آئي ۽ قصوئي وچ ۾ اور اچي ويو. پر اهي ڳالهيون به ته آخر انهيءَ زماني جون آهن، جنهن زماني جو تعلق مرحوم نياز سان آهي ۽ اورڻ جهڙيون به آهن.

خير، جڏهن مان اچي ساڻن شريڪ ٿيس، ان وقت مشاعرو ”الحقيقت“ آفيس جي ڀرسان، مرحوم علي محمد قادريءَ جي اوطاق تي ٿيندو هو. مشاعري جي ‘طرح‘ ڪنهن اردو بيت جو ترجمو ڪري ڏني ويندي هئي. ”الحقيقت“ ۾ به ان جو اعلان  ٿيندو هو ۽ ڪن خاص شاعرن ڏانهن ٽپال ۾ به خبر موڪلي ويندي هئي. ٻاهرين شاعرن مان، مون کي ياد آهي، ڪراچيءَ وارو مرحوم غلام محمد ”نظامي“ هر مشاعري ۾ پنهنجو غزل موڪليندو هو. اُتي ڪراچيءَ ۾ ”انجمن ترقي اردو“ نئين نئين نڪتي هئي. ڪيترا هندستاني شاعر اُتي موجود هئا. ڪراچيءَ جي خاص رهاڪن مان فقط مير ايوب خان ۽ سندس ڀاءُ مير مقبول خان اردوءَ جا حامي ۽ اردوءَ ۾ شاعري ڪندا هئا. ”انجمن“ جي جاءِ اُهائي هئي جتي اُها اڄ آهي، يعني پاڪستان چونڪ وٽ، جنهن کي ان زماني ۾ لامبٽ مارڪيٽ ڪري سڏيندا هئا، پارسين جي پوتر آتشڪده جي پٺيان. اتي ئي اردوءَ جا مشاعرا ٿيندا هئا. نظامي مرحوم سنڌيءَ جو اڪيلو شاعر اُتي هو، تنهنڪري هـُـن پنهنجو واسطو لاڙڪاڻي جي مشاعري سان رکيو.

 اهوئي دؤر هو، جڏهن سنڌي شاعريءَ جي معنيٰ فقط غزل سمجهيو ويندو هو، ڪافي ۽ ڏوهيڙو چوڻ نه ڇڙو ڪسر شان بلڪ علمي درجي ۽ ادبي عظمت جي خلاف ليکبو هو. غزل ۾ لکنوي شاعرن جي طرز اختيار ڪئي ٿي ويئي، رعايت لفظيءَ ۽ غير مانوس تشبيهن تي زور ڏبو هو، ۽ ان کي ئي فني ڪمال سمجهيو ويندو هو. جيڪڏهن هڪ مصرع ۾ اک جو ذڪر ايندو، ته ٻيءَ مصرع ۾ ’آهوءَ‘ جو لفظ ضرور ايندو. ’ابروءَ‘ جو استعمال ٿيندو ته ٻيءَ ۾ ’ڪمان‘ ايندي. معشوق جي پنبڻين جي ڳالهه نڪتي ته ’پيڪان‘ يعني ’تير‘ جو قصو لازماً ڪيو ويندو، قنڌاري ڏاڙهن جو نالو ورتو ويو، ته يڪدم ’پستانن‘ تائين وڃي خيال پهچندو، سيب سمرقند جو هوندو، پر ان جو ذڪر لاڙڪاڻي جا شاعر جڏهن ڪنهن بيت ۾ ڪندا، ته اتي معشوق جي ڳلن جو معاملو مقصود هوندو، ’چاهه‘ (کوهه) ايندو ته ”زنخدان“ (کاڏي) جو اچڻ لازمي هو، غرض اهڙيءَ طرح غزل چيو ويندو هو، جو ان مان مزو فقط انهن کي ايندو يا سمجهندا ڇڙو اُهي هئا، جن ”ناسخ“ ۽ ”آتش“ جا ديوان پڙهيا هوندا يا ايراني شاعرن جي ديوانن کي اٿلايو هوندو. سنڌ جا ماڻهو سمجهن يا نه سمجهن، سندن شاعري پنهنجي ماحول جي آئينه دار هجي يا نه هجي، انهيءَ سان اسان جي شاعرن جو واسطو وجَههُ ڪونه هو.

اردوءَ جي ڪتابن جو سنڌ مٿان ايترو مارو ڪونه هو، ڪن ڪن عالمن وٽ ڪي مذهبي ڪتاب ڏسڻ ۾ ايندا هئا يا شاعرن جي اوطاقن ۾ هندستاني شاعرن جا چند ديوان ڏسبا هئا، جيڪي نولڪشور جا ڇاپيل ۽ ٽين چئين آني ۾ گهر ويٺي گهرائيندا هئا. حقيقت ۾ اُنهن ئي ديوانن جي ذريعي سنڌ ۾ سنڌي غزل جو آغاز ٿيو، جنهن جي ابتدا ٽالپرن ڪئي.

اسان جا ٽالپر حڪمران جڏهن قيدي ٿي ڪلڪتي ويا، ان وقت ”مٽيا بُرج“ ۾ واجد علي شاهه به باندي هو. اَوڌ جي انهيءَ بدنام ٿيل بادشاهه جو اُتي به مشغلو اهوئي ساڳيو هو، يعني اردوءَ ۾ نهايت پست شعر چوڻ، يا پـُـٺـتي ڇڏي آيل پنهنجي لاتعداد سريتن ڏانهن هجر ۽ فراق جا قصا نهايت فحش ۽ بازاري زبان ۾ لکڻ[10]. مٽيا برج ۾ اردوءَ جا ڪيترا شاعر رهندا هئا، خود اردوءَ جي مشهور ناول نويس عبدالحليم ”شرر“ به مٽيا برج ۾ پرورش حاصل ڪئي. مٽيا برج جا اهي شاعر ٽالپرن وٽ به ايندا هئا، ۽ انهيءَ آمدورفت ٽالپرن ۾ اردو شاعريءَ جو چسڪو پيدا ڪيو. ابتدا ۾ هنن اردو غزل ٺاهيا ۽ رفتي رفتي انهيءَ اردو غزل سنڌ ۾ اچي سنڌي غزل جو روپ اختيار ڪيو.

عبدالحسين ”سانگيءَ“ ۽ گدا شاهه وٽ اردوءَ جا ڪيئي ديوان هئا، گدا شاهه جو ته اُنهن سا ايترو شغف هو، جو سفر ۾ پڻ پاڻ کان ڌار نه ڪندو هين. چنانچه جڏهن ٺٽي ويو، ته پاڻ سان ”آباد“، ”آتش“ ۽ ”ناسخ“ جا ديوان به کنيو ويو، جن جي مطالعي کان پوءِ ’تڪملي‘ جي مؤلف، مخدوم خليل، نمونتاً اردوءَ جا چند غزل جوڙيا.

اهڙيءَ طرح سنڌ جي غزل گو شاعرن وٽ اردو ديوانن جو مڙيو ئي ٿورو گهڻو ذخيرو هوندو هو. لاڙڪاڻي جي مشاعري جي طرح به اردوءَ جي ڪنهن بيت جو سنڌي ترجمو ڪري، تجويز ڪئي ويندي هئي. گويا ”غزل گو“ شاعرن جي دماغي افلاس ۽ تخيل جي فقدان جي انهيءَ حد تائين افسوسناڪ حالت هئي، جو هو هڪ مصرعو به پنهنجو تخليق ڪري ڪونه سگهندا هئا. انهن ئي ديوانن مان خيال، ترڪيبون، اشارا، ڪنايا، تشبيهون ۽ رعايت لفظيءَ جا نمونا هٿ ڪندا هئا. مون کي يقين آهي ته قافيا ۽ رديف به انهن منجهان ئي مهيا ڪيائون ٿي. ڀلا ’نخچير‘، ’تحرير‘ ۽ ’تزوير‘ جو قافيو سنڌيءَ ۾ ڪٿان آيو! خود مان پاڻ به جڏهن شاعريءَ جو شوق ڪيو، ته سنڌي شاعرن جو اهوئي صدري نسخو استعمال ڪندو هيس.

سنڌيءَ جي اِنهيءَ قسم جي شاعريءَ جو سمورو سرمايو ديوانن ۽ بياضن جي اندر دفن ٿي ويو، قبول عام جي خلعت سنڌ اندر ڪڏهن حاصل ڪري نه سگهيو. ڀلا تشبيهان ۽ محاورا، خيال ۽ استعارا، سڀئي هوندا لکنو جي طوائف خانن جا، يا ايران جي ميخانن جا، سي ٿر ۾ رهندڙ ۽ ڦوڳ تي گذارو ڪندڙ ويچارا سنڌي ڪٿان سمجهي سگهندا؟

بمبئي سرڪار جو ڇپايل شاهه جو رسالو نه ڪنهن سنڌي شاعر پڙهيو هو، ۽ نه ڪنهن شاعر کي اها شاعري پسند هئي. ان کي ’ڳوٺاڻي شاعري‘ سمجهيو ويندو هو. ڪافي ۽ بيت جوڙيندڙ کي شاعر ڪونه سمجهندا هئا، بلڪ چوندا هئا ته فلاڻو تُڪبند آهي، انهيءَ شاعريءَ کي ’دهقاني شاعري‘ سڏيندا هئا، گويا شهرن يا شهر ۾ رهندڙ اُنهن اعليٰ دماغن سان سنڌيءَ جي پنهنجي شاعريءَ جي ڪابه مناسبت ڪانه هئي!

*      *      *

سنڌ جو ڪافي ۽ ڏوهيڙو سڄيءَ سنڌ ۽ ان جي عوام تي حاوي هو. شاهه جا بيت ۽ ڪافيون ٻاهراڙيءَ جي ڪچهرين ۾، دهقانن جي اوطاقن ۾، ۽ چانڊوڪيءَ جي نوراني راتين جو، ڏکڻ جي ٿڌيءَ تنوار کـُـلڻ بعد ڳوٺڙن جي ڪشادن ايوانن ۽ اڱڻن ۾ چيون وينديون هيون، سمجهيون وينديون هيون، ۽ ڳايون وينديون هيون. خدا بخشي گربخشاڻي مرهيات کي، جنهن حقيقت ۾ شاهه جو رسالو، جديد طرز تي انگريزي نموني جي تحقيق سان ۽ سهڻي نموني، ڇاپرائي، ڪامورن جي ذريعي زوريءَ مسلمانن تائين پهچايو. ليڪن ان کان پوءِ به بطور فيشن جي جيئن هاڻي هرڪو شاهه جو ماهر نظر پيو اچي، يا هراهل نااهل جي زبان تي شاهه جو بيت آهي، اهڙي شهرت شاهه جو ڪلام حاصل ڪري نه سگهيو. خود شاهه جي ميلي جي ڪنهن شهري مسلمان کي خبر ڪانه هوندي هئي. ويچارا غريب غربا گڏ ٿيندا هئا، سڄي سال جا ٿڪ ۽ ماندگيون ٽي چار ڏينهن ميلي ۾ رهي لاهيندا هئا، شاهه جون زيارتون ڪري، درگاهه تان دعائون گهري، وايون ۽ بيت ٻڌي، جليبيون ۽ کارڪان ۽ کرما کائي، گـُـبتُ ۽ کنڊ ڀڳڙا، پڪي مٺائي ۽ ريوڙيون پنهنجي ٻارن لاءِ وٺي، پکن وارِنِ جي پکن ۾ پيهي، پٺتي پيا موٽندا هئا. شاهه جو ميلو غريبن جي ملڪيت هو، غريب ئي اتي وڃڻ فرض سمجهندا هئا، وڏن ماڻهن يا جن کي معزز سمجهيو وڃي ٿو، يا قوم جي جنهن مخصوص طبقي جو نالو ’ليڊر‘ آهي، انهن جي انهيءَ طرف نڪو اير هو نڪو ڀير.

ليڊرن، حاڪمن ۽ وڏن ماڻهن کي ميلي منجهه آڻڻ جي بدعت ته اسان جي جي. ايم. سيد سائينءَ هاڻي پيدا ڪئي، جڏهن کيس معلوم ٿيو ته شاهه کي به سنڌ جي سياسي ضرورتن ۾ استعمال ڪري سگهجي ٿو. ميران محمد شاهه سائين به پوءِ ڪـُـڏي اچي تڏهن وچ ۾ ويٺو، جڏهن سياست ۽ ليڊريءَ مان کيس هر طرح فراغت ۽ فارغ البالي نصيب ٿي ۽ اهو کيس خيال آيو ته شاهه به متعلوي سيد هو ۽ پاڻ به مٽيارين مان آهي ۽ شاهه جي رديف ۾ ان ڪري سندس قافيو پوريءَ طرح فٽ ٿيندو:

في الجمله نسبتي بتو کافي بود مرا،

بلبل همين که قافيہ گل شود، بس است!

سڀ کان پهريون جي. ايم. سيد سائين پاڻ ميلي ۾ منزل انداز ٿيو، پوءِ پيرزادي عبدالستار کي معه بيگم صاحبه جي آندائين، ڇاڪاڻ ته هو سنڌ جو چيف منسٽر هو. چيف منسٽر جو نزول ٿيو، ته ان جي اعزاز ۾ ڪامورن به اچي ڪيمپان هنيون، ۽ پوليس جي عملدارن به اچي خيما کوڙيا. اهڙيءَ طرح رفتي رفتي غريب غربي جي انهيءَ تفريح گاهه کي به سرڪاري مال يعني ’آن هز مئجسٽيز سروس‘ بڻايو ويو. پوءِ جڏهن خود سنڌ ٻين جي ور چڙهي ويئي، تڏهن انهيءَ ساڳئي شاهه جي مزار اڳيان اُهي کيل کيليا ويا، جنهن جي سڄي زندگي ’عمر جي ڪوٽ‘ ڪيرائڻ لاءِ آهون ۽ دانهون ڪندي گذري، جنهن چيو ته:

منهنجي آهه اِها! ڪڏهن ڪيرائيندي ڪوٽ کي!

حاڪم اتي آيا، عملدار انهيءَ جاءِ سان آشنا ٿيا، ۽ خسيس، چاپلوس ۽ سگ دروازه صفت ڪامورن ڪڙن کي اڳيان ۽ پوئتان ڪري، انهيءَ عوامي ميلي ۾ به ڌاريائپ ۽ طبقاتي فرق جو هڪ درد انگيز نظارو پيدا ڪيو ويو. ورنه ست ڌارين حاڪمن جو ڪهڙو ڪم، جو انهيءَ قسم جي غريب نوازي فرمائين؛ ڪنهن دور دراز سرڪار سڳوريءَ کي ڪو اهو جڳائي، جو پاڻ هلي اچي ميلي ملاکڙي کي شرف بخشي؛ آمرن ۽ اميرن جو اهو شان نه، جو راهڪن ۽ رعيتين ۾ اچي، انهن جي گوشہ ڪلاه کي آسمان تائين رسائين ۽ انهن جي تڏن تونئرين ۽ رلين لِٿڙن تي اچي رونق افروز ٿين، سمي ڄام کي اهو مور نه جڳائي، جو ڪينجهر جي ڪنڌين تي اچي تنبو تولان هڻي، ۽ سوئي وري اُنهن وٽ جن جو سڄو ساٿ ئي لُٽجي ويو هجي ۽ جن جو سمورو قافلو ئي ڪيچي ڪاهي ويا هجن!

مطلب ته شاهه جي ميلي تي صاحبن جا گفتا، حاڪمن جا حڪم ۽ فرمان، ۽ آمرن جا خطاب ۽ خطبا نيٺ اچي جي. ايم. سيد سائينءَ جي ”سجاڳيءَ“ لاءِ مچيل مارڪن ۾ نافذ ٿيڻ ۽ نشر ٿيڻ شروع ٿيا.

ز گلفروش ننالم کز اهل بازار است

تپاک گرمئ رفتار باغبانم سوخت

پر ڇا ڪجي جي. ايم. سيد وري به ته اسان جو پنهنجو سائين آهي، ڏاڍو مٺو ۽ پيارو. سندس هر حرڪت ڪيڏو به زخم رسائي ۽ سندس فيصلي جي غلطي ڪيترو به نقصان پهچائي، ليڪن ان تي دانهن ڪرڻ ۽ ان تي فرياد ڪرڻ ڪو اسان کي جڳائي؟ دريا خان دولهه[11] کان پوءِ سيد ۽ جتوئي ۽ عبدالمجيد جهڙا سپاهي ڪي سنڌ کي ملندا! اهي سنڌي مائون ئي مري ويون، جيڪي مهراڻ جي ماٿريءَ کي اهڙا پٽ ڄڻي ڏينديون هيون.

*      *      *

ڪيڏانهن جو ڪيڏانهن هليو ويس. لاڙڪاڻي جو ذڪر هو، ڀٽ ڌڻيءَ وٽ وڃي پهتس! پر اهي ڳالهيون به ته آخر ڪرڻ جهڙيون آهن، اهي سور به ته نيٺ سلڻ وٽان آهن، دل جو چاڪ چڪي چڪي جڏهن ناسور ٿي پوي، تڏهن شڪايت کڻي نه ڪجي پر ان جي حڪايت جو ته حق هجڻ گهرجي. آخر اسان به ته گوشت پوست جا ٺهيل آهيون، نه پٿر آهيون، نه اهڙا ناسودي ۽ بي غيرت. پر هاڻي ڇا ٿيندو، جڏهن مـُـهرائي مات کائي ويا!

گفتني نيست که برغالب ناکام چه رفت

ميتوان گفت که بيچاره خداوند نداشت

جنهن عهد جي ڳالهه هتي ٿي رهي آهي، اهو عهد هو جڏهن قليچ بيگ جي وصال ڪرڻ بعد مسلمانن ۾ ڪوبه مشهور نثر نويس (علمي نثر نويس) ڪونه هو. ڊاڪٽر دائود پوٽو مرحوم، ڌڻي شل جنت ۾ کيس جايون ڏئي، گهڻو پوءِ ميدان ۾ آيو. شاهه جي رسالي نڪرڻ کان پوءِ، هن شاهه ڪريم جو رسالو ۽ ٻيو هڪ ٻه سنڌي ڪتاب نئين طرز تي شايع ڪيا. فقط هڪ مولانا دين محمد وفائي پيو ٻڌبو هو، جيڪو اڪيلي سر وتندو هو سنڌ جي سر زمين ۾ سنڌ جي تاريخ کي ڳوليندو ۽ لهندو. هندن البت اعليٰ اديب ۽ نثر نويسيءَ جا استاد موجود هئا، منجهن نه فقط شاهه جو چرچو هو، بلڪ شاهه کي سچا پچا سمجهڻ وارا به انهن جي ئي پڙهيل طبقي ۾ لڀندا هئا.

هاءِ! هاءِ! مرحوم ڪاڪي ڄيٺمل پرسرام جو نالو چئي کڻي بس ڪر. سنهي سنهي سفيد سونهاري، هميشہ پيو کلندو. ڏسندو، ته ڊُڪي اچي ڀاڪر پائيندو. ويهندو، ته پيو بهار بهار ٿيندو. شاهه جا ڏوهيڙا به پيو ڏيندو، ۽ انهن جا راز ۽ رمزون به پيو سمجهائيندو. جڏهن ’شاهه جون آکاڻيون‘ سنڌي نثر ۾ لکي پيش ڪيائين، تڏهن اسان جي ادب ۾ جنسي انقلاب اچي ويو. ساڳي اُها شاهه واري زبان، مصريءَ ۽ ماکيءَ جهڙيءَ مٺي، اهڙي نازڪ جهڙيون اسان جي مسڪين مارُن جي معصوم نياڻين جون دليون، ايڏي نرم جهڙو ڪنهن ڳوٺاڻيءَ بختاور جي هٿن جو ڪڍيل مکڻ ۽ ايتري سٻاجهي جهڙيون ڀائرن لاءِ اسان جي ملڪ جون ڀينرون ۽ وڏور ڌيئرن لاءِ اسان جي ملڪ جون مائرون. پڙهندي ائين پـَـئي روح کي راحت رسندي، جيئن ڄڻ سانوڻ جي چانڊوڪين راتين ۾ ڏکڻ گهـُـلـِـي، هينئون پيو ٺاري.

پروفيسر شاهاڻي قداور مڙس، ڏاڙهي مـُـڇان ڪوڙيل، رنگ جو گورو، سوٽ بوٽ پاتي کان پوءِ جنسي صاحب لوڪ پيو لڳندو هو. هڪ دفعو مرحوم کي مان به ڏٺو: ڪنهن ڪونسل جي ميمبريءَ لاءِ اميدوار بيٺو هو، ڏاڏي ۽ والد مرحوم کان ووٽ وٺڻ اسان جي ننڍڙي ڳوٺڙي ۽ شهر جي واءُ ساءُ کان اوٽائتي واهڻ ۾ پاڻ هلي آيو. سندس ”بلو کوکر“ پوءِ ڇپيو ۽ پڙهيم.

ڊاڪٽر گربخشاڻي، خدا بخشيس، پهريون سنڌي آهي، جنهن انگريزي وضع قطع تي اسان کي ڪتاب ايڊٽ ڪرڻ ۽ ان جي تصحيح ڪرڻ جو نمونو ڏيکاريو ۽ راز سمجهايو. برٽش ميوزيم جو نالو، يا ان ۾ به ڪي سنڌي ڪتاب ٿيندا آهن، اها خبر به کانئس ئي اسان کي پَئي. ”نورجهان“ ۽ ”لنواريءَ جا لال“ به سندس ئي سوکڙيون آهن. مطلب ته ڪهڙن جا نالا کڻي ڪهڙن جا کڻجن - ڀيرومل مهرچند خواهه لالچند امر ڏنو مل گهٽ هئا؟ هرهڪ زبان جو عالم ۽ نثر نويسيءَ جو استاد هو. البت شعر چوڻ سو هندن کي ڏانءِ ڪونه ايندو هو. پهريون شاعر، جيڪو مان ٻڌو، سو ڪشنچند ”عزيز“ هو، جنهن پنهنجي شعر جا ڪتاب انهيءَ دور ۾ ڇپايا، ۽ جنهن جي شاعريءَ ۾، فارسي اکرن جي ڪثرت هوندي به، اوريجنل خيال هئا ۽ پنهنجي ماحول سان تعلق رکندڙ ڳالهين کي بيان ڪيو ويو هو.

*      *      *

اصل ڳالهه هئي ته ان زماني ۾ اسان جي شاعرن جو غزل تي زور هو، ۽ اهو غزل به ٺيٺ سنڌيءَ ۾ نه، ۽ جيڪي خيال سي به ماحول متعلق ڪونه. فارسيءَ جا اُهي غير مانوس اکر آڻيندا هئا، جن جو صحيح استعمال فقط فارسي زبان ۾ ئي ٿي سگهيو ٿي. سنڌيءَ منجهه انهن کي آڻڻ ائين هو، جيئن ريشم جي ڪپڙي ۾ بافتي جي چـَـتي هڻڻ.

اهوئي سبب هو، جو سندن غزل ۽ گفتا عوام جي زبان تي اچي ڪونه سگهيا، ماڻهن ۾ اهي ئي پنهنجن شاعرن جون ڪافيون مشهور هيون، ۽ سندن مجلسن جو سينگار ۽ سندن روح جي ريجهه اهائي شاعري رهي، جيڪا هو سمجهي سگهيا ٿي، ۽ جنهن ۾ سندن پنهنجا جذبات ۽ ڪيفيتون بيان ٿيل هيون.

زنده شاعرن مان مولوي ثنائيءَ جو ڪلام مقبول هو، مولانا غلام رسول جتوئيءَ جا مولود ۽ ڪافيون به جهنگ جهر ۾ ماڻهو ڳائيندا وتندا هئا. اهي ٻيئي شاعر باقراڻِن جي طرف جا هئا، شڪارپور جي پاسي جا مشهور شاعر هوا: مرحوم علينواز علوي، ٻڍڙو فقير، مولانا همايوني مرحوم، ۽ ”غمدل“ تخلص جو هڪ شاعر، جنهن جي هڪ ڪافي نه ڇڙو هرهڪ جي وات تي هئي بلڪ ماڻهو ان تي وجد ڪندا هئا - نالي واري هڪ تـُـڪ ياد پوي ٿي:

غمدل گولي آهيان، بِرِهُ وِسيلو ڀانيان،

ڪيچ ڌڻِن ڏي ڪاهيان، واهرَ ويرُ وري.

خبر نه آهي ڪافي ڪنهن چئي، ليڪن هيٺين ڪافي به جڏهن ڪو سُرَ سان ڳائيندو هو، تڏهن ڄڻ دل مٺ ۾ اچي ويندي هئي:

ويا ٿم رات پنهون مون کان ڏير ڦري،

جن ريءَ ساعت منهنجي ڪانه سري،

ويا ٿم رات...

هئي ڏاه ڏنل ڪا ڏاگهن کي،

آيا آڌيءَ رات اوطاقن تي،

ويا ڌوٻڻ سان ڪيڏو ڪِيس ڪري،

ويا ٿم رات...

انهن عوامي شاعرن جون ڪافيون فوراً عوام جي زبان تي اچي وينديون هيون، هوڏنهن ڪافي ٺهي هيڏنهون سنڌ جي ڪنڊڪڙڇ ۾ مشهور ٿي، ماڻهن ڪـَـن تي هٿ رکيو ۽ ”الوميان“ ٿي وئي، نه ڪافيون اخبارن ۾ ڇپيون، نه مشاعرا ٿيا، ۽ نه انهن جو انتخاب ڪنهن اخبار ۾ آيو- فقط خداداد مقبوليت ۽ محض قبول عام جو شرف سندن ڪلام ۽ گفتن کي حاصل هو.

اهي عوامي شاعر عوام جي زبان مان ئي ڪافيون ٻڌي هڪٻئي جو تتبع ڪندا هئا. مثلاً، هڪڙي شاعر ٻئي جي ڪافي ڪنهن کان ٻڌي، کيس پسند آئي، فوراً هُن ان جو تتبع ڪيو، ۽ اهو به ساڳيءَ طرح مشهور ٿيو، ان تي ٽئين شاعر جواب ڏنو، ۽ اهو پڻ زبان زد عام ٿي ويو. اهڙيءَ طرح هڪٻئي پٺيان عوام جي ذريعي سان ڪيترا شاعر هڪٻئي جو تتبع ڪندا هئا. اهوئي سندن مشاعرو هو، ۽ اهائي سندن اخبار هئي. انهيءَ زماني ۾ حضرت مولانا همايوني عليہ الرحمة جي هڪ ڪافي ڏاڍي مقبول ٿي.

تنهنجي زلف جي بند ڪمند وڌا!

زندان هزارين، مان نه رڳو!

ڪافيءَ جو تخليق ٿيڻ هو ۽ سڄيءَ سنڌ ۾ باهه ٻري وئي، نئون خيال ۽ نئين طرز، سُر سٺو، لفظ چيدا، ۽ تڪن مٿان تڪان اهڙيءَ طرح بيٺل، ڄڻ هيرن ۽ موتين جو جڙاءُ ٿيل آهي. فوراً ميان علي نواز علويءَ جواب ڏنو:

تنهنجي حسن سڄڻ حيران ڪيا،

انسان هزارين مان نه رڳو!

سائين صالح شاهه راڻيپور وارو انهيءَ دور ۾ وڏي پيريءَ مُريديءَ وارو بزرگ، ۽ ساڳئي وقت، دستور جي خلاف، ذوق جو صاحب ۽ شعر و سخن جو به شوقين هو. هـُـن به انهيءَ جي تتبع تي ڪلام ٺاهيو. اسان جو مائٽ، قمبر جي ڀرسان گهٽهڙ ۾ رهندو هو، سائين معشوق شاهه نالو، جهڙو صورت جو معشوق، تهڙو سيرت جو معشوق، ۽ تخلص به ”معشوق“ هيس. مان کيس سٺ پنجهٺ ۾ ڏٺو. انهيءَ ڪافيءَ جي جواب ۾ هن به ڪافي ٺاهي جيڪا پڻ ساڳيءَ طرح مشهور ٿي وئي. مطلب ته سڄيءَ سنڌ ۾ هڪ عجب چهچٽو لڳي ويو. انهيءَ ڪافيءَ لاءِ نه شاعر ڪٿي پاڻ ۾ گڏيا ۽ مشاعرو ڪيائون، نه ’الحقيقت‘ اخبار ۾ سندن انتخاب شايع ٿيو، نه سامعين ڪرام موجود هئا ۽ نه ”واهه، واهه“ ٿي نه ”مڪرر، مڪر“ جي ڌماچوڪڙي متي. ڪافيون هيون عوامي زبان ۾، عوامي جذبات سان ڀريل ۽ ماحول جون آئينه دار. ماڻهن هٿئون هٿ انهن کي انهن جهٽي ورتو ۽ فوراً مشهور ٿي ويون.

پيرل فقير، حاجي خانڻ، اميد علي شاهه، خوش خير محمد ۽ مصري شاهه - هاڻي ته ڪنهن کي ياد به نه آهن، ليڪن اُنهيءَ دور ۾ سندن ڪلام کي ڏاڍو ڳايو ويندو هو. هر شوقين ۽ هر ذوق واري ماڻهوءَ کي انهن جون ڪافيون برزبان هيون، فرصت جي وقت ۾ ۽ رهاڻ جي مهل انهن جون مصراعون جهونگاري پيا روح ريجهائيندا هئا. پيرل فقير جي هيءَ ڪافي هر ڪنهن جي زبان تي هوندي هئي:

خوش ٿو گذارين منهنجا مٺا، عاشق تنهنجو آ عذاب ۾...

او خوش ٿو گذارين-

ٻن پيو جـُـدائيءَ جو جئڻ، آڄڻ زهر جو پيالو پيڻ،

پنهنجي يار کئون دم ڌار ٿيڻ، لکيو ڪهڙي آ ڪتاب ۾!

او خوش ٿو گذارين-

ليڙو پاتوءَ لڪئون لڪي، عمر گذاريم ساري سڪي،

تقصير رب ڏنهن جا لکي، بڻي بنديءَ جي ته باب ۾،

او خوش ٿو گذارين-

جن کي لڳي جيءَ ۾ جڙي، سڪ سوز ۾ ويڙا سڙي،

جئري ڪڏهن ملندين وري، نه ته منهڙو ڏيکارج خواب ۾،

او خوش ٿو گذارين-

”پيرل“ چوي پڪ ڄاڻ تون، ڏک جا گذاريم ڏينهن مون،

سرڪار رب جي روبرو، هرڪو ايندو ته حساب ۾،

او خوش ٿو گذارين-

پيرل جي هيءَ به ڪافي ڏاڍو سوز پيدا ڪندي هئي:

مٺا ماڻهو اسان کان ڇو، مٽي منهڙو رهيا ويهي،

مٺا ماڻهو-

لوئي هيءَ لال ٿيم ليڙان، جهڄي جيئڙو ٿيم جهيڙان،

سوين تان سور ڏين پيڙان، تنهن جي ڪل ٿا پڇو ڪيهي،

مٺا ماڻهو-

قضا هن قيد قسمت ڪيس، مٺن مارن کان وسري ويس،

پڇايان روز ڏوٿن ڏس، ڪڏهن ايندا پکي پيهي،

مٺا ماڻهو-

قضا جي قلم جون ڳالهيون، سڙيءَ قسمت سڀئي پاڙيون،

جدا ٿا ڏينهڙا جاليون، ايندا شل، جيءَ گهريا جيئي،

مٺا ماڻهو-

چوي ”پيرل“ اسان پرين، وسارڻ هنئين نه واجب هن،

اسان کي سڪ سدا سندين، انهن جي رمز دل ريهي،

مٺا ماڻهو-

ڏاڏي مرحوم جي وفات کان پوءِ سندس هڪ سنگتي، هميشهه جڏهن کيس ياد ڪندو هو ته گهڻي تائين ڳڻ ڳائي آخر ۾ پيرل فقير جي هيءَ ڪافي ڏاڍيءَ درد ڀريءَ لئي منجهان جهونگاريندو هو:

اَلهه آڻيندوءِ اڱڻ اسان جي، حال جا محرم سوڍل سياڻا،

اَلهه آڻيندوءِ-

جهونيون ڏٺيم تنهنجون جانب جايون، جيڪي هٿن سان تو ٿي ٺاهيون،

اچي ته ڏٺم تنهنجا پلنگ پراڻا،

حال جا محرم-

ڪانه جو ڪَيوَ مون سان الله ٻيلي، جندڙي ڇڏي ويا منهنجي اڪيلي،

انهن ڏکن مان آءٌ ڇا ڄاڻان،

حال جا محرم-

سون طبيبن ستيون سنبرايون، حال مئيءَ جو ڏسي وڃن ورايون،

دونهان درد جا ڪين اجهاڻان،

حال جا محرم-

پرين ”پيرل“ کي ويهه نه وساري، جئري جانب وَڃُ منهڙو ڏيکاري،

تولءِ روئن ٿا منهنجا نيڻ نماڻا،

حال جا محرم-

ڪافي چئي پاڻ به روئندو هو ۽ جسين پاڻ، خدا جنت نصيب ڪريس، جيئرو هو تيسين اسان کي به روئاريندو رهيو. حاجي خانڻ جون به ڪيتريون ڪافيون مشهور هيون، سال لنگهي ويا، اهي ذوق ئي ماڻهن منجهان ڇڏي ويا، هاڻي ته انهن جي ڪا مصرع به ياد ڪانه ٿي پوي، هڪ ڪافيءَ جي پڄاڻي هيءَ هئي،

حاجي خانڻ حُب جي، پيتم ڪيف ڪڙي.

ياد نٿو پوي، الائي هيءَ ڪهڙي بزرگ جي ڪافي آهي، فقط ٿلهه ياد پوي ٿو-

جن جي هٿئون ويڙا پرين، تن کئون پڇو سـُـڌِ سور جي.

هر ڪنهن جي وات ۾ انهيءَ ڪافيءَ جي به وائي هوندي هئي. يا هيءَ ڪافي،

لايون ٿو نينهن ننڊان ڪرين، سمهين ٿو ساري رات،

لايون ٿو نينهن-

يا

خواب لڌم ته اباڻي آهيان،

عمر اڄوڪڙي رات! مان وَرِهـُـه ٿي ڀايان،

خواب لڌم ته اباڻي آهيان،

عمر اڄوڪڙي رات-

ياد نه آهي ته ڪنهن جي چيل آهي، هيءَ ڪافي به ڏاڍي مشهور هئي:

مٺا مارو! اَلَهُه آڻئي، دلين جا داغ وڃ ڌوئي،

مٺا مارو-

جڏهن هن ڪافيءَ جو آلاپ ٿيندو هو، ته ٻڌندڙن جا ڳچ ڳري پوندا هئا:

پيرين پوندي سانِ چوندي سانِ،

او! رهجو رات ڀنڀور ۾!

پيرين پوندي سانِ،

مون کي چٽيءَ طرح ياد آهي، جڏهن چانڊوڪيءَ ۾ اڌ رات نه ٿيندي هئي، ته ڳائيندڙ هيءَ ڪافي شروع ڪندا هئا،

ڄام عمر! مون ته ڄائي، سانگيئڙا! مون سامائي،

آيو عيب اباڻن تي،

ڄام عمر-

هيءَ نه هيءَ مهل پوري ڳوٺ ۾ ٿرٿلو پئجي ويندو هو، سڄي ڏينهن جون پورهيت مايون الهوٽ ننڊ مان اٿي کڙيون ٿينديون هيون. ڀلا مارئي درد منجهان دانهن جو ڪري چوندي- حيف آهي منهنجي ڄمڻ تي، جو اباڻن کي ٽڪو لڳو، ڦٽڪار منهنجي سامائجڻ تي، جو منهنجي مارن جي عزت تي حرف اچي ويو، جي ڄمان ئي نه ها، ته مير عمر! تون مون کي ڪٿان کڻين ها، ڇو منهنجا مارو خوار ٿين ها! هئي هئي،

آيو عيب اباڻن تي،

ڄام عمر مون ته ڄائي، سانگيئڙا مون سامائي،

آيو عيب-

اهو آلاپ ٻڌي، اکين جي ننڊ ڪيئن نه اُڏامندي! اهي ٿڪل ٽٽل مايون آخر ته مارئيءَ جون هم جنس هيون.

راڳي اها ڪافي پوري ڪندو ئي مس، مجلس مان آواز ايندو، ”واه سائين، واه! جوڙو ٿي وڃي!“ ڪن تان هٿ لٿو نه لٿي جهڙو، وري هيءَ ڪافي شروع ڪندا هئا:

مان ڏي مارن موڪليا يـَـرُ سوين سنيها چائي!

سانگين مان ڏي موڪليا ڏک ڏوراپا چائي-

اهي ڪهڙا ڏوراپا هئا!

منڙو ريڌُئي مارئي، نه ته بندُ نه ٻئي ڪنهن پائي!

الا! مان ڏي.

پنهنجو من ريڌئي، اي مارئي نه ته ٻيو ته ڪو عمر جي ڪوٽ ۾ قيد ٿي سگهي!

غريب مارئي مارن لاءِ ڪيڏي نه اذيت ۽ ڪشاڪش ۾ مبتلا هئي، ۽ هميشه ماندي، ۽ هر وقت پئي وڃڻ لاءِ واجهه وجهي. هڪ طرف اِها هوري ۽ جهوري، ٻئي طرف مارو پيا اوڙاپا ۽ ڏوراپا ڏينس:

منڙو ريڌئي مارئي نه ته بندُ نه ٻئي ڪنهن پائي! الا.

ڏسو ٿا، بعض دفعا صحيح خبر نه پوڻ ڪري حقيقت جي خلاف ڪيڏي نه غلط فهمي پيدا ٿي پوي ٿي!

سچل سائينءَ جو ڪلام، شاهه کان پوءِ ٻئي نمبر تي ماڻهن کي ياد هوندو هو. اهي ٻه وڏا عوامي شاعر هئا، جن کي هرڪو ماڻهو سيني سان لايون وتندو هو، ۽ اهي ئي ٻه شاعر هئا، جن کي زنده دل هندن به چمي اکين تي رکيو. هزارين هندو درازن جي درگاهه جا مريد هئا، تنهنڪري سچل کي شاهه وانگر ڪو گربخشاڻي نصيب ٿي ڪونه سگهيو. صوفي فقيرن جا جٿا هوندا هئا، جيڪي سچل جو ڪلام سڄيءَ سنڌ ۾ ڳائيندا وتندا هئا. گيڙو لٽا پيل هوندا هئن، پيرن تائين چولو ۽ هيٺ تي گوڏ، مٿو اگهاڙو، ٻانهن ۽ ڳچيءَ ۾ مڻين جون مالهائون- ڪشتو به هوندو هين ۽ يڪتارو به. يڪتارو کڻي، هٿ ۾ چپڙيون جهلي، پيرن ۾ ڇيڙيون وجهي، جڏهن ڪن تي هٿ رکي ”الو ميان“ ڪندا هئا، تڏهن لئي لڳي ويندي هئي. نچندا به هئا ۽ ڳائيندا به هئا، ڏاڍي ترنم ۽ طرز سان- ٻڌندڙن جي لونءَ ڪانڊارجي ويندي هئي:-

ڳليءَ ڳليءَ ٿي ڳوليان، جهاتيون پايان...

----

واٽ وندر جي ڪو ڏسي، واٽ وندر جي ڪو ڏسي...

----

پنهنجي ذات لڪائي، ڪيئن ٻي ذات سڏايان...

----

ٻيو ڪو ڄاڻڻ محض گناه، هرڪنهن صورت آپ الله...

يا هي ڪافيون:-

ڪيچيئڙن جي ڪاڻِ، جيڏيون! منهنجو جئڙو جهڄي ٿو.

پريان سندي پار ڏنهن، اَلہَ اوٺي آڻ،

ڇڏي شهر ڀنڀور کي، هاڙهي وينديس هاڻ،

سگهو ايندو سپرين، ڀينر منهنجي ڀاڻ...

----

او ڇو ٿيون مون کي جهليو، پرين ڏنهن ڙي جيڏيون!

ويهان ڪيئن ڀنڀور ۾، جو روح انهن سان رَليو.

ساڻن ٿينديس سنگتي، جو هوت هاڙي ڏي هليو.

پريان سَندي پار ڏينهن، پاڙيچيون نا پَليو.

سڄڻ سارو پانهنجو، سر ”سَچُوءَ“ کي سليو.

----

نينهن نهوڙي آهيان، هاڻي جيڏيون! ڪاڏي وڃان!

پنڌ پري ٿيو پرينءَ جو، عشق اُلارو اڃان.

ڪَتِڻُ وَٽِڻُ نا ٿئي، چرخو ڦيرائي ڀڃان.

پرين نايون پيٽ ۾، عشق سنديون سي اُڃان.

موٽڻ واري ڪڏهين، ”سَچُو“ نه مصلحت مڃان.

*      *      *

اهي زمانا ويا، اهي ڏينهن لنگهي ويا، اهي ڳائيندڙ، ۽ سچ پڇو ته اهي ٻڌندڙ به وٿاڻ ويران ڪري ويا. ڳوٺڙن جي اوطاقي مڙسن وٽ رات ڏينهن لئي هوندي هئي. ساوڻ جون نور ڀريون ٿڌيون ۽ چٽيون چانڊوڪيون، هئي! هئي!! ڏکڻ گهلي پوندا، وڻ ٽڻ ۾ ڄڻ ساهه پئجي ويو، سـِـرنهن ۽ ٽارن جون ٽاميون مستن وانگر پيون نچنديون، ائين پيو معلوم ٿيندو ڄڻ دهقانن جون ننڍڙيون نينگريون پينگهن ۾ پيون جهوٽا کائن، پَن هڪٻئي سان ٺهڪي، ٿالهيون ۽ طبل وڄائي، ڳوٺڙي جي سڄيءَ ڪائنات کي مٿي تي کڻي ڏيندا، انهيءَ سـَـمي ۾ نه فقط غريب غربو راڳن جون رهاڻيون پيو ڪندو، پر خود ڪيترن زميندارن الغرضن جون مئل دليون به اڌما کائي اٿنديون هيون، ۽ وٽن به ڪچهريون لڳي وينديون هيون.

شام ٿيندي، اڱڻ تي ڇڻڪار ڪبا، گلم وڇائجي ويا، آرام ڪرسيون زميندار ۽ ان جي مٽن مائٽن لاءِ، ۽ چڱن مڙسن لاءِ موڙا پوندا، باقي راڄ چوڌاري گلمن تي ويهجي ويندو. ماني ٽڪي کائي، ”الو ميان“! ٿيندي، راڳي يڪتارو کڻي وچ ۾ پوندو، پاسي ۾ گهڙي وارو، ۽ سرندائي هوندو ته ٻئي پاسي کان ڀر اچي وٺندو. اهڙيءَ طرح ڪافي شروع ٿيندي. هر مصرع پٺيان ساڳئي مطلب جو ڏوهيڙو پيو ايندو، راڳي وَرَ وَرَ ڪيو پيو مصرع ۽ ڏوهيڙي کي دهرائيندو. هيڏانهن ڪچهري پئي ڪندي، ”واهه ميان! واهه!“ ”واهه فقير، واهه!“ ”لک آفرين!“ ”جس ٿئي يار، جس!“ ”بلي سائين، بلي!“ ”واهه جو لڳي دوست! واهه جو لڳي!“ داد جا به اهڙا دل گهريا نمونا هوندا هئا- هيانءَ جي هيٺان نڪتل ملمي[12] ۽ تصنع کان بلڪل عاري ۽ خالي. مارئي، سهڻي، سارنگ، ڀيروي سـُـر ڳائبا، انهيءَ وچ ۾ جوڳ کي به جوٽبو، اڌ رات ٿيندي ۽ راڻو لڳندو... ۽ ”وه واه!“ ٿي ويندي. ڀيڄ پئي ڀڄندي ۽ سورٺ تي تارَ ايندي. اهڙيءَ طرح سڀني سـُــرن جو مزو ماڻي، ڪتيون ڪر موڙينديون ۽ ڪڪڙ پيا پويان دس هڻندا، ان وقت محفل منتشر ٿيندي. هرڪو ڪر ڀڃي، اوٻاسيون ڏئي، ائين پيو اٿڻ جي ڪندو، ڄڻ مست ميخاني ۾ سڄي رات گذاري هاڻي هوش ۾ ايندا وڃن ٿا.

*      *      *

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12  13 14 15 16 17
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ