4

جي تو آدبُ آهه، تا ٻَنڌاڻَن ٻڌِي وڌين،

ڪـَـلَ نه پيڙءِ ڪاءِ، اُصولي اِسرار جي.

- سچل

ڳالهه شروع ڪئي هئيسي سکر جي مشاعري جي، جنهن ۾ نطر علي خان جون به نالو اچي ويو ۽ ٻه چار ڳالهيون ان جون ذهن تي تري آيون، جيڪي ڪري ورتيونسي. جنهن صورت ۾ ذڪر مشاعري جو آهي، تنهنڪري اِن کي ’رعايت لفظي‘ سمجهڻ گهرجي.

مشاعري جي مقرر ڪيل تاريخ اچي وئي. سنڌ مان ڪيترن شاعرن پنهنجا غزل ٽپال رستي ڏياري موڪليا. سکر، جيڪب آباد ۽ لاڙڪاڻي جي شاعرن مان ڪيترا پنهنجي سر هلي اچي مشاعري ۾ شريڪ ٿيا- خادم، فقير، نياز، سرور، ضامن، جوش ۽ ٻيا ڪيترا نوان پراڻا سخن سنج. سکر جي تاريخ ۾ اهو پهريون مشاعرو هو. ٽائون هال اندر ٻاهر صفا ڀرجي ويو. پير رکڻ جيتري جاءِ به ڪانه رهي. شهر جا سڀئي معزز، ميونسپل ڪائونسلر، سرڪاري ڪامورا، ۽ ڪي ٻڌڻ جا شوقين ته جيڪب آباد ۽ لاڙڪاڻي کان به اچي پهتا. ڪن ذاتي دوستن کي شاعر به پاڻ سان ورتيون آيا هئا. مطلب ته ايترو انبوهه، جو اسان کي قطعي ان جو وهم گمان ڪونه هو. هال جون سڀئي دريون کوليون ويون، تاڪه ورانڊي ۾ ويٺل ماڻهو به ٻڌي سگهن. لائوڊ اسپيڪرن جو رواج ڪونه هو، تنهنڪري پڙهندڙن کي پنهنجي آواز وڌائڻ لاءِ نڙيءَ ۽ ڦڦڙن تي ڀاڙڻو پوندو هو. بهرحال هرڪو منجهانئن مستفيد اهڙيءَ طرح ئي ٿيندو هو، جهڙيءَ ريت هاڻي لائوڊاسپيڪر ذريعي پيا ٿين.

سکر جي بزرگن لاءِ هي پهريون موقعو هو، جو مشاعرو ڏسي رهيا هئا. اڇيون سونهاريون ٿي ويون هين، ليڪن راڳيندڙن کان سواءِ شاعر جو ڪلام خود شاعر جي وات مان ڪڏهن ڪونه ٻڌو هيائون. کين پڻ انهيءَ ڳالهه جو اچرج هو. صدارت جي ڪرسي محمد اسحاق سٽي ماجسٽريٽ والاري هئي. مشاعري جي مقبوليت جو اهو وڏي ۾ وڏو ثبوت هو، جو ڪرم علي شاهه سائينءَ جهڙي عادتي صدر پهريون دفعو غير جي صدارت ۾ ويهڻ قبول ڪيو، ورنه ڪنهن کي مجال جو سائين به هجي ۽ صدر ڪو ٻيو ٿي وڃي! نه فقط اهو يزيد ۽ شمر جي اولاد ۾ اچي ويندو، بلڪ سڄو جلسوئي سندس يادداشت ۾ ڪوفِن جي قطار ۾ لکجي ويندو. سکر جي ”انجمن اسلام“ جو هڪ دفعي غلطيءَ سبب ميان پيربخش صدر چونڊجي ويو، ته سائين يڪدم ان مان استعفيٰ ڏئي ”انجمن“ جي ’ن‘ کي زير اضافت ڏئي، ”انجمنِ اسلام“ تيار ڪري، ان جو صدر بنجي ويهي رهيو! پاڻ مرحوم انجمن جي نالي ۾ زير اضافت جي بجاءِ ’ي‘ لکندو هو، يعني ”انجمني اسلام“، جنهن کي ڏسي سندس مخالفن مشهور ڪيو هو ته سائين ڪرم علي شاهه واري ’انجمني‘ درحقيقت ميان پيربخش جي ’انجمن‘ جي گهرواري آهي. سائين ڪيترا ڏينهن سخت ڪاوڙيو رهيو، جنهن بعد ئي ’ي‘ ڪڍي، زير اضافت آندي وئي!

مشاعري جا آداب ڪهڙا ٿيندا آهن، دستور ڇا ٿين ٿا، مشاعرو ڇاکي چئبو آهي، سکر جي معززين کي ان جي ذرو ٻيٽ ڪانه هئي، البت ريلوي گوديءَ جا چند مکيه ملازم سکر براج جاڪي سروير ۽ انجنير، يا لاڙڪاڻي وارا اسان جا دوست چندان واقف هئا. باقي ٻين سڀن لاءِ سڄو ٽڪساڌ بلڪل نئون هو. حيرت ۾ هئا ته ڇا ٿيڻ وارو آهي!

”سبحان الله! اَجي سبحان الله!“

”واهه واهه ڪيا ڪهنا جناب!“

”ارشاد، حضور ارشاد!“

”اجي مڪرر فرمائي! سبحان الله!“

”والله ڪيا زبان هــي!“

”ڪيا تخيل هــي!“

”ڪيا مصرع ڪهاهــي، والله جان ڊال دي!“

”ڪيا اُٺان هــي، سبحان الله! سبحان الله!“

”اجي وه واهه! وه واهه!“

”ڪيا ڪهنا ،ڪيا ڪهنا!“

”غضب ڪرديا!“

”حضور يه شعر ڦر عنايت هو!“

”سبحان الله! سبحان الله!“

”اجي مصرع ڪــي تيور تو ديکهئــي!“

”آسمان پر پهنچاديا!“

”اجي ڪيا ڪهنا!“

”غضب ڍا دياهــي ، غضب!“

انهيءَ هڙبونگ مان ڀلا سکر جا ڀلارا ڇا ڄاڻن. سڀئي پريا مڙس، سڀ سنجيدا، ماٺيڻا، باوقار ۽ وضعدار، وڏي مان ۽ سومان سان ڪرسين تي ڦڻ ڪڍيون ويٺا هئا. جڏهن ڪو شعر سمجهه ۾ آين ٿي، يا ”واهه واهه“ جو شور ٿيو ٿي، ته هنن جي چهري تي ان وقت ڇڙو مشڪ نمودار ٿـِـي ٿي، گويا اهو سندن پسنديدگيءَ جو گهڻي ۾ گهڻو اظهار به هو ۽ ساڳئي وقت اردو بازن جي انهيءَ هلڙبازيءَ تي طنز به. ڪيڏو نه سهڻو، سنجيدو ۽ شريفاڻو اهو اظهار هو! انهن کان هـَـٿَ مٿي کڻي ”واهه واهه“ ڪرڻ، يا ڪرسيءَ تان اٿي اٿي ”مڪرر! مڪرر!“ پڪارڻ نه پڳو ٿي، نه هنن اُن کي آداب مجلس يا جلسي جي احترام جو سبب سمجهو ٿي. هاءِ! هاءِ! ڪيترا نه موچارا ماڻهو ۽ ڪيڏا نه شاندار شخص هئا! وقار ۽ عظمت جا پيڪر، متانت ۽ سنجيدگيءَ جا مجسما. هرهڪ پنهنجي جاءِ تي ڄڻ شانَ، مانَ، عزت ۽ آبروءَ ۽ خوديءَ ۽ خودداريءَ جو ٽَڪَرُ پئي معلوم ٿيو!

*      *      *

سائين ڪرم علي شاهه- بوسڪيءَ جي سائي پڳ، جيڪا سنڌ ۾ سيدن جي نشاني آهي، چينا سلڪ جو گلي بند ڪوٽ، ويسٽ اينڊ واچ ڪمپنيءَ جي ٺهيل سٺي ۽ قيمتي گهڙي کيسي ۾، جنهن جي زنجيري ڪوٽ جي بٽن ۾ پيل ۽ انهيءَ جاءِ تان منجهس قطب نما پيو لڙڪندو، ڪوٽ اگرچه گلي بند ،ليڪن شيرواني نمونو نه- اِهي شيرواني انهيءَ زماني ۾ اسان وٽ رائج ڪونه هئا، اهي فقط انهن ميراثن يا طبلچِن جي بت تي ڏسبا هئا، جيڪي پنجاب يا لاهور مان پنهنجا طائفا وٺي، زميندارن جي وهانَوَن وڌاڻن تي ايندا هئا! هتي اسان وٽ اصل پوشاڪ ۾ ته ڪشادو وڏو پيراهن، ۽ ان جي هيٺان اڇي محموديءَ جي صدري، جنهن ۾ کيسا، پيراهن مٿان ڪلهن تي چادر يا لنگي، سياري ۾ زريءَ ڀريل ٻانهن سان سرج، بخمل يا بانات جون صدريون. پوءِ جڏهن انگريز آيا، ته شارٽ ڪوٽ جو رواج ٿيو. جڏهن ترڪن سان خلافت سبب محبت وڌي، ته اهو ڪوٽ استعمال ۾ آيو، جنهن کي سلطان پهريندا هئا يا ”شير پلونا“ عثمان پاشا کي پيل هوندو هو. انهيءَ جو نالو ئي ’ٽرڪش ڪوٽ‘ هو. ڪالر کليل، پٺيان چاڪ ۽ چيلهه تي پٺيان پٽي. انهيءَ ۾ اڳتي هلي، ٿوري ڦيرڦار ڪري، سنڌ جي مسلمانن گلي بند ڪوٽ ٺهرايو، جيڪو هر خاندان ۽ شريف جڏهن ٻاهر نڪرندو ته پائي هلندو هو. اهڙو ئي ڪوٽ سائينءَ کي به هوندو هو. وڏو ڳاڙهو رومال، ڇـُـرَ تي- ڪڏهن هٿ ۾ ڪڏهن ڪلهي تي، ان جي هڪ ڪنڊ ۾ سون جي ڏند کوٽڻي ۽ ڪن کوٽڻي ٻڌل. وار ٻـَـٽوان، شڪل نوراني، سنهاري سفيد- جهڙو فرشتو پيو لڳي! هالن جو جنڊيءَ لٿل وڏو هاسو (عصا) هٿ ۾! پر خاص موقعن کان سواءِ هميشه هٿين خالي. شرفائن جو دستور اهوئي هو. لڪڻ کڻڻ ڪسر شان ۽ وضع داريءَ جي خلاف سمجهندا هئا. لڪڻ فقط پوليس وارا کڻندا هئا يا اهي جن کي شرفا ٽـَـروُ سڏيندا هئا. مجلس ۾، عيدن تي، وڏي ننڍي ڏينهن، محفلن ۽ جلسن ۾ هميشه هاسو [1] هٿ ۾. چنانچه سکر ۾ ڊپٽي پيربخش مرحوم ۽ سائينءَ جو هاسو ايترو ئي مشهور هو، جيترو معصوم شاهه جو منارو.

عبدالغفار پيرزادو- ننڍي فرينچ ڪٽ سنهاري، ترڪي ٽوپي، بٽرفلاءِ ڪالر تي ٽائي، ڪوٽ سوٽ. بٽرفلاءِ ڪالر انهيءَ زماني ۾ گهڻو ڪري هاءِ ڪورٽ جا وڪيل استعمال ڪندا هئا. آخر ۾ ان جو استعمال فقط، خدا وڏي ڄمار ڏئيس، اسان جي آءِ. آءِ. قاضيءَ تائين محدود رهيو. خان عبدالحميد خان، مسٽر محمد ابراهيم سيلاٽو، ۽ سيٺ محمد اسماعيل ميونسپل ڪائونسلر - خوجن جي پاڙي جو بزرگ صفت معزز، ترڪي ٽوپي، سوني فريم سان چشمو، رنگ جو پڪو، ڏاڙهي صاف، مڇن جي سنت ورتل، هيٺ تي پجامو، بت تي قميص ۽ شارٽ ڪوٽ، جنهن ۾ سوني زنجيريءَ سان واچ.

احمد علي خان عليگ، ترڪي ٽوپي، سٿڻ قميص، شارٽ ڪوٽ، لڏڻ مڙس پيو لڳندو. سٿڻ جا ور چـُـڻيل. هلندو ته ڄڻ مور پيو معلوم ٿيندو. سٿڻ ڏاڍي ٺهندي هيس.

غلام نبي خان بروهي، شڪل صورت جو به جنسي بروهي، سفيد ۽ ڳاڙهو، جنسي گٽول - خوبصورت چهرو، ننڍڙيون سهڻيون مڇان، مٿي تي ڪـُـلي مٿان پشوري لنگي ڏاڍي سهڻي نموني ٻڌل، سٿڻ قميص، شارٽ ڪوٽ، لٽا هميشه سٺا ۽ صاف. کلندو ته سندس موتين جهڙا اڇا ڏند، سندس دل جي صفائيءَ تي پيا گواهي ڏيندا.

غلام نبيءَ جو نالو اچي ويو، ته سندس وڏي ڀاءُ ۽ منهنجي محبوب دوست ۽ سنڌ جي مشهور مضمون نويس ۽ مصنف خان رحيمداد خان يعني حضرت مولائي شيدائيءَ ڏي وڃي خيال پيو ۽ يڪدم سندس مضمون اچي اکين اڳيان بيٺا، جن جي خاص خصوصيت فقط اها هوندي آهي، جو عنوان مضمون کان جدا ۽ مضمون بيتن کان علحدو هوندو آهي! سندس مضمون جا اهي ٽي اجزاءِ ترڪيبي هڪٻئي کان ايترو دور ۽ غير متعلق هوندا آهن، جيترو ڪيترن سالن کان مولائي ۽ مان، يعني مان ڪراچيءَ ۾ ۽ هو سکر ۾، وچ ۾ ٽن سؤميلن جو مفاصلو.

*      *      *

سکر اسٽيشن جي سامهون کٻي هٿ تي نگاهه ڪبي، ته ٽڪر جي اُتاهون سکر جو عيدگاهه نظر ايندو. انهيءَ جي پاڇي ۾ ۽ سردار محمد علي جان [2] جي ڪوٽ سان لڳو لڳ، بروهـِـن جو هڪ خاندان رهندو هو. نهايت شريف، معزز ۽ محترم. حاجي شير محمد خان گارڊ اسان جي زماني ۾ زندهه هو. رٽائر به اسان جي اڳيان ڪيائين، حج به اسان جي وقت ۾ ڪيائين ۽ فوت به اسان جي هوندي ٿيو. نهايت نيڪ ۽ پرهيزگار شخص. انهيءَ جو پٽ علي بخش گارڊ، وجيهه ۽ والد وانگر نيڪ صورت ۽ نيڪ سيرت. اڃا به حال حيات آهي. انهيءَ جو ڀاڻيجو آهي اسان جو مولائي شيدائي. ڏاڍو مزيدار ماڻهو، ڏاڍو دلچسپ ۽ بيحد دلپسند شخص. جڏهن اسان جي شناسائي ٿي، ان وقت سندس جوانيءَ تي چوڏهينءَ جو چنڊ اڀريل هو. مضبوط، صحتمند ۽ نهايت سرخ سفيد. ملازمت اهائي ماماڻن واري، يعني ريلوي گارڊ. گهر ۾ هوندو ته به سڄو وقت کل ۽ خوشي، ۽ جي ريل ۾ هوندو تڏهن به نچندو ڪڏندو، بابـُـن سان چرچا، پئسينجرن سان لطيفا ۽ ڪـُـولين سان ڀوڳ ڪندو، ٺڙا ٺڪاءَ هڻندو، هتان ڪوٽڙيءَ ۽ ڪوٽڙيءَ کان سکر جو پنڌ ائين کل خوشيءَ ۾ ڪاٽي ايندو، ڄڻ ڪنهن وهانوَ تي ويو هو! مطلب ته سندس ننهن چوٽي جوان هئي ۽ جوانيءَ جي رڳ رڳ ۾ موج ۽ مستي هئي. ڏک، غم، رنج ۽ فڪر نه خدا ڏيکاريو هيس ۽ نه سندس طبيعت ئي اهڙي هئي، جو انهن جو تاثر قبول ڪري. مون کي ياد آهي، سندس والد وفات ڪئي، انهيءَ زماني ۾ اسان روزانو شام جو سئنيما تي ويندا هئاسي، انهيءَ ڏينهن به پروگرام هو، ليڪن اوچتو صبح جو پرئي مڙس رحلت ڪئي! ڪفن دفن کان پوءِ جڏهن شام جو پٿر تي ويٺا هئاسي، تڏهن سـُـري اچي ڪن ۾ چيائين:

”بابو ته ويو الله ڏي!...

”وري ته موٽندو ڪونه!...

”توڙي اسان گلم تي ويٺا رهون، توڙي اسان امپيريل سئنيما جي ڪرسين تي هلي ويهون! ڳالهه مڙئي ساڳي آهي!“

”اڙي هي مهمان ڇا چوندا؟ تنهنجا عزيز ڇا چوندا؟ مون کي شرم ٿو اچي!“ کيل جو وقت ٿيو، ته زوريءِ گهلي هليو. ٻئي ڏينهن غلام نبيءَ کلي چيو:

”ڏسين ٿو مولائيءَ جا ڪم!“

”اڙي، بابي جي پٿر ڪرڻ لاءِ تون ئي ڪافي آهين.“ مولائيءَ رڙ ڪري چيو، ۽ ڀاڪر پائيندي، مون کي چيائين:

”اڄ به هلنداسي!“

”هائو، اڄ به هلنداسي!“

ڏک ڏاکڙا ڪونه، ڪلهن تي نه بوجهو نه بار، زمانو سٺو، سڀ سهولتون ۽ سهنج، تڏهن ته ايڏيون الغرضايون هيون، جو پيءُ مري ته به پرواهه ڪانه. ڏينهن چرچي ڀوڳ ۾، سانجهيون سيرن ۾ يا سئنيمائن ۾، ۽ راتيون رنگ محلن جي وچ ۾. سگريٽن لاءِ ڪاغذ ۽ ڪئپسٽن جي تماڪ جو ٽين خريد ڪري ٺاهيندو پاڻ هو. چوندو هو ته جڏهن بازار ۾ ڪئپسٽن تماڪ ملڻ بند ٿي ويو، تڏهن سمجهبو ته انگريز موڪلايو! آخر جنگ لڳي، مال اچڻ ۾ دقتون پيدا ٿيون، جنهنڪري ڪيتريون شيون بازار مان غائب ٿي ويون، جن مان ڪئپسٽن تماڪ به هو. مولائي هم ڪئي نه تم، يڪدم ريلوي جي جنرل مئنيجر کي تار ڪيائين، جنهن جو مطلب اهو هو ته- انگريز لڙائيءَ ۾ ختم ٿي ويو ٿو ڏسجي، سندس شڪست جا آثار ظاهر ٿي چڪا آهن، ڪئپسٽن جو تماڪ بازار مان ختم ٿي چڪو! جنرل مئنيجر انگريز ۽ انگريز جنگ جي معاملي ۾ ڏاڍو ڪچو ڀريل ڦـَـٽُ، هيڏانهن ريلوي ملازم، ۽ اها تار! ڪن به ڳاڙها ٿي ويس. حضرت مولائي شيدائي فوراً سسپينڊ. ان کان پوءِ چارج شيٽ ۽ ان کان پوءِ ڊسمس- مابخير شما بسلام. اهڙيءَ طرح چرچن ڪندي نوڪري وڃائي ويهي رهيو[3].

اسان جي پاڻ ۾ جڏهن ملاقات ٿي، ان وقت مضمون نويس نه بلڪ ڪتاب بين ۽ اخباربين هو، تاريخ ۽ ادب سان دلي دوستي هيس. اسان جو ڪو مضمون وڻندو هيس، ته جيئن ريل تان لهندو تيئن نه چارج ڏيڻ، نه ڊريس لاهڻ، نه گهر وڃڻ، سڌو جهنڊيون لوڏيندو، سيٽي سيني تي لڙڪائيندو، انهن ئي ڪپڙن ۾ اچي پريس ۾ پهچندو. ٻه - ٽي ڀاڪر پائي، مٺيون ڏئي، ٽي - چار ٽهڪ ڏئي، پوءِ پيو گهر ويندو. 1934ع ۾ جڏهن اسان ”ستاره سنڌ“ ڪڍي، تڏهن مولائيءَ کي مان قاضي صائد اندليسيءَ جو ”طبقات الامم“ (اردو ترجمو، قاضي اختر مرحوم) سنڌي ترجمي لاءِ ڏنو. سندس ترجمي جون ٽي - چار قسطون ”ستاره سنڌ“ ۾ شايع به ٿيون، ليڪن اهو سلسلو جلد بند ٿي ويو. جيتري قدر مون کي ياد آهي، مولائيءَ جو اهو پهريون نوشتو هو. ان کان پوءِ آهستي آهستي تاريخ جي مختلف عنوانن تي هن مضمون لکڻ شروع ڪيا ۽ آخر ۾ اسان جي هوندي ئي هن پنهنجو پهريون ڪتاب ’تاريخ بلوچستان‘ ڇپايو.

سالن پڄاڻان ڪجهه سال ٿيا ته کيس سکر وڃي مليس. مرجهايل، ڪومايل، رنگ ڦڪو، صحت ۾ ڪمزور، اها توانائي ۽ تندرستي ئي ڪانه جنهن جي آڌار ۽ آسري تي سکر جي انڌيرِي راتين ۾ رنگ ڀرجي ويندا هئا!

”مولائي، هي ڇا؟“

”بس حسام الدين زمانو آهي!“

اولاد فوت ٿي وئي، گهر واري پوڙهي ٿي چڪي، دائم المريض، قوت گذر ۾ ڪشادگي ڪانه، سڄو سکر ويران، سڄو محلو غيرآباد، ٽڪر جي بلنديءَ تي هڪ ڪنڊ ۾ ننڍڙي ڳاڙهي جاءِ، ان جي جنهن ڪوٺيءَ جودروازو سڙڪ ڏي کـُـلي ٿو، ان ۾ هڪ کٽ ۽ هڪ ڪتابن سان ڀريل ڪٻاٽ، بت اگهاڙو، اڇا ليڪـِـر پنا رکيو، اسٽيل کي ڪاريءَ مس مان ٻوڙيو، ويٺو صبح کان سانجهيءَ تائين مولائي شيدائي قلم هلائيندو- متعلق غير متعلق موضوعن تي، دلچسپ ۽ غير دلچسپ عنوانن تي، بلوچ کان خاصخيليءَ تائين، سنڌ کان مراڪش تائين، مصر کان ايران تائين، هندستان کان جاپان تائين- پيو قلم جا گهوڙا ڊوڙائي ۽ مضمون لکي- جنهن جي مضمونن جي سؤ سيڪڙو خاص خصوصيت هيءَ آهي ته عنوان هڪ ته مضمون منجهن مرڳوئي ٻيو. شاهه جا بيت پنج هجن يا پندرهن، انهن مان هڪ جو به ربط نه عنوان سان نه نفس مضمون يا ان جي ڪنهن گوشي سان- الله کيس ايڏي عمر ڏئي، جو مان کيس هزارين دفعا ڏسان ۽ ساڻس ڳراٽيون پائي ڳالهايان![4]

*      *      *

قصو ٿي ڪيوسي انهن بزرگن جو، جيڪي ڦڻ ڪڍيو مشاعري ۾ ويٺا هئا. وچ ۾ مولائيءَ جو مذڪور به موقعو هٿ لڳو ته ڪري ورتوسي.

ڊاڪٽر محمد يامين- خالق جڏهن سندس خمير تيار ٿي ڪيو، تڏهن اخلاص ۽ محبت جي جنس جيڪا به وٽس موجود هئي، ان کي هـِـن تي استعمال ڪري ڇڏيائين. باقي جيڪو اگر تگر يا جيڪا مير سير بچيل هئي سا ٻِئي هِن هُن جي خمير ۾ ڪتب آئي. انهيءَ ڪري ئي ته ڊاڪٽر صاحب سراپا اخلاص ۽ محبت هو، سڄو سچ، سارو سون. دوستي تڪي توري نه ڪندو هو ۽ نه وري ڪنهن مقصد يا معاملي کي پيش نظر رکي پريت ڳنڍيندو. بس، دوستي ٿي، وري ان ۾ ڦيرڦند نه ٿيندو نه ايندو. ڏاڍو معصوم ۽ محبوب. ڪم سوال ۽ ڪم گو. حد درجي جو خوددار ۽ نيڪ ڪردار. هو ٻاهريون، پر پنهنجن کان به ٻه قدم اڳتي. سڄي زندگي سکر ۾ گذريس. دندان سازي، ”دعوت اسلام“[5]، اسلامي جلسا، قومي تحريڪون، ميونسپل معاملا ۽ شهر جا مسئلا- هر حال ۾ هر هنڌ ترڪي ٽوپي، شارٽ ڪوٽ ۽ پجامي ۾ موجود. پنهنجو مقصد ڪوبه ڪونه، محض خدمت خلق جي خاطر، اسلام جي خاطر ۽ ذاتي دوستن جي خاطر. اسان سان محبت ٿيس. بلاناغي هر شام جو ايندو، لڙيءَ سومهياڻيءَ تائين ويٺو هوندو. جيڪو ڪم شروع ڪبو، ان جي حسن قبح کي ڪونه جاچيندو، اڻ پڇو وچ ۾. دوستن تي ايڏو اعتبار ۽ اعتماد! اسان جي هن مشاعري جو به مکيه ڪارڪن پاڻ بڻيو هو. اسان فقط ڀولي جي پڇ کي باهه ڏني هئي، ٻيا سڄا مٿا کٿا ڊاڪٽر پاڻ ٿي ڏنا. جڏهن مشاعرو ڪامياب ٿي ويو، تڏهن ڇڙيءَ شابس جي به خواهش ڪانه. بس هش ۾ خوش، دوست راضي رهن، هن جي لاءِ ڄڻ سڀڪجهه ٿي ويو. هاڻي ته غريب پوڙهو ٿي ويو هوندو. ڪيترا سال ٿي ويا کيس ڏٺي! اهي ڏينهن اهي شينهن، وري ميلو ئي ڪٿي ڪونه ٿيو![6]

عبدالرحيم کرل، نئون نئون وڪيل، آغا حسن عليءَ جي بساط جو مکيو مهرو ۽ اسان جو مٺو دوست[7]. ڊڪ جي پينٽ، سلڪ جو ڪوٽ، مٿو اگهاڙو، ائين لوڏ ڪندو ايندو ڄڻ ڪو وڏو موالي ميخاني مان پيالا پيون پُر ٿيو پيو اچي. اڄ ته توبهه به ڪئي اٿائين ۽ مٺ کان وڌيڪ ڏاڙهي به اٿس، مڇن جي سنت به ورتل اٿس، انهن ڏينهن ۾ نه فقط ڏاڙهي چٽ بلڪ هر شيءِ هيٺ مٿي هئي. آفيس ”سنڌي“ اخبار جي ڀر ۾ رهائش اسماعيل جي احاطي ۾ هڪ بالاخاني تي- آفيس ۾ گهر ۾، اصيلن کان گهڻا دوست ويهاريون ويٺو هوندو هو.

عبدالحميد مرزا، اسان جي سنگت جو وڏي ۾ وڏو رڪن، يارن جو يار، دوستن جو دوست، هر وقت خوشدل، مرزا چئي کڻي بس ڪر! ڪڏهن چڪو چاڙهيندو ته جهٽ اکيون ڳاڙهيون ٿي وينديس ۽ ويٺو روئندو، گناهن کان ويٺو توبهه ڪندو، الله جي خوف کان ويٺو ڏڪندو. خمار لٿو، ته ڄڻ ماڻهن جهڙو ماڻهو، نه اکين ۾ لڙڪ، نه توبهه، نه خوفِ خدا! بجلي گهر واري انجنيئر مسٽر ايرانيءَ جو اسسٽنٽ، رنگ جو پڪو سانورو، نڪ نقشي جو بيحد خوبصورت، خاص طرح اکيون غضب جون. سفيد ڊڪ جي پينٽ، سفيد ٽـُـوِل جي قميص، ان تي هلڪي ميٽائين يا گيڙو رنگ جو ڪوٽ، ترڪي ٽوپي بنا ٽاٽ جي. سڄي ڄمار هڪ ڪٽ ۽ هڪ وضع جي پوشاڪ ۾ ڏٺو ويو. ڪڏهن رنگين لٽو يا شوخ رنگ پسند ڪونه آيس، ليڪن پنهنجي سر مزاج جو نهايت رنگين ۽ طبعيت جو ڏاڍو شوخ. موٽر سائيڪل هيٺان، اکين تي اُس جي عينڪ، چروٽ وات ۾- هر هيڏانهن پيو ايندو، هر هوڏانهن پيو ويندو. سڄو ڏينهن متحرڪ، جهَٽُ لڳندس ته اچي چار چونڪ ڳالهين جا ڪري ويندو. سنگت جي حَقي ناحقي ڪمن جو مهندار، پوءِ ڪم ڪهڙا به هجن ڏينهن جا هجن خواه راتين جا، مرزا صاحب موجود. مشاعري ۾ به سڀن کان اڳ ۾ موجود. ائين ويٺو هوندو، ڄڻ شاعر جيڪي پڙهي رهيا آهن، سو درحقيقت ٺاهيل سندس هو ۽ شاعرن فقط سرقو ڪيو آهي!

محمد يعقوب صديقي، براج ۾ هيڊ ڪلارڪ، اصل شڪارپور جو، ليڪن ملازمت سبب رهيو هميشه ٻاهر. سال ٿيا ڏٺي. خبر نه آهي ته جيئرو آهي يا اهو به راهه رباني وٺي ويو! سنگت جو مکڻ، دل جو نيڪ. سکر ۾ جيڪا اسان جي مخصوص سنگت هئي، ان جا چار رڪن هئا، مرزا، يعقوب، قدرت الله، ۽ ڊاڪٽر محمدالدين. ڊاڪٽر يامين کي مرڪزي حيثيت حاصل هئي. قدرت الله وجيهه جوان، هو رينج فاريسٽ آفيسر، ليڪن مٿو لکن تي گَسندو هيس. محمد الدين ريلوي اسپتال جو انچارج هو، سڄي سنگت جو دوا درمل مٿس، ان ۾ اهڙو مستعد ڄڻ زرخريدو ٻانهو، هر وقت ٿيلهو هٿ ۾، ۽ اسٽيٿسڪوپ ڳچيءَ ۾، ”السلام عليڪم“! جيسين بيمار چاڪ نه ٿيندو، تيسين ڄڻ پاڻ بيمار هوندو. محمد يعقوب کي به چـُـڪي جي چـَـسڪي هئي، ان جو به اهڙوئي حال ٿيندو هو، جهڙو مرزا جو، ايترو خدا جو ڏَرُ جو وضوءَ تائين به ڪونه ترسندو، ائين ئي الله اڪبر ڪري نماز ۾ بيهي ويندو! مرزا جي اکين ۾ ڳوڙها ڏسي پاڻ به روئي ويهندو. ڪڏهن ڪڏهن رقت زور وٺندي هين، ته هڪٻئي کي ڳراٽيون وجهي، پاڻ ۾ ويهي پار ڪڍندا هئا. مشاعري ۾ اِها سڄي سنگت موجود، بلڪه سڄي قمام کي ڄڻ مٿي ڏيندڙ ئي اُهي هئا.

قاضي محمد سومر- سکر جو عجيب و غريب ماڻهو، پنهنجي ڪردار جو واحد نمونو، وڏو تجربيڪار، عقل جو افلاطون، سرد گرم چشيده بلڪ گرگ باران ديده، دماغ ۽ اکيون هر وقت متحرڪ، ذهن ۾ سؤ سال آئنده جي سوچ، اکين جي نگاهه سؤ ڪوهه تائين پئي مستقبل ڏسندي. زبان ڳالهائڻ ۾ مصروف هوندَس، ليڪن اکيون ايڪسري وانگر پيون اندر جي جاچا لهنديون! ماڻهو وک کڻندو، قاضي محمد سومر پرکي وٺندو ته ڪهڙي پاڻيءَ ۾ آهي. اهوئي ڪارڻ هو، جو سڄيءَ زندگيءَ ۾ کيس ڪنهن به ڌوڪو ڪونه ڏنو، ساڻس ڪوبه چالاڪي ڪري ڪونه سگهيو، پوءِ هو سياسي ليڊر هجي چاهي قومي ورڪر يا ڪو ڪامورو. اڇا وار، اڇيون مڇون ليڪن قينچيءَ سان ڪتريل، سونهاري صفا، بنا ٽاٽ واري نرم ترڪي ٽوپي مٿي تي، لڪڻ هميشه هٿ ۾. سياري ۾ هڪ قديمي مشهدي لنگي، ۽ مفلر ڳچيءَ ۾. پنهنجي پاڙي جو مک بلڪه سڄي سکر جو ايڏو ضروري فرد، جو تيسين ڪوبه ڪم سُتَڙ نه ويهندو، جيسين قاضي صاحب وچ ۾ نه ايندو. جيسين جيئرو رهيو، تيسين کيس ميونسپل اليڪشن ۾ ڪوبه ڪيرائي ڪونه سگهيو. سول ڪورٽ، سيشن ڪورٽ، سٽي ڪورٽ، ميونسپل آفيس، اهي سندس جو لانگاهه هيون. سندس سموريءَ زندگيءَ جي وسيع تجربن جو نچوڙ هيءُ مقولو هو: ”بابا! شل هـِـنَ هٿ جو ڪم هـِـن هٿ ۾ نه پوي!“ انڊين پينل ڪوڊ، ڪرمنل پروسيجر ڪوڊ، ۽ سول لا جو ياد حافظ، ايتري مهارت، ڄڻ ٺاهيائي پاڻ هئائين! صلاح اهڙي ڏيندو، جو مرليڌر [8] جو به مٿو ڀڃي ڇڏيندو. انگريزن جي مخالف جيڪا به تحريڪ، جنهن ۾ جيل وڃڻ جو جوکو نه هوندو، ان ۾ سڀن کان اڳ ۾ اچي شريڪ ٿيندو. اخبار پڙهندو هو، اهڙيءَ طرح ڄڻ قرآن جو دور ٿو ڪري، سُرَ سان ۽ جهوٽي جهوٽي! شعر شاعريءَ سان اصل واسطو وجهه ڪونه، نه وري ڪا پروڙئي هيس. پر مشاعري ۾ اهڙيءَ طرح ڪانڀ ڪڍيون ويٺو هو، ڄڻ اهو سڄو سلسلو سندس سهاري هيٺ بلڪ سندس ئي اعزاز ۾ ٿي رهيو آهي.

ميان عبدالله شيخ شينهن وارو[9] قد جو بندرو، خضاب لڳل سنهاري، مٿي تي پشوري لنگي اڇيءَ ٽوپيءَ مٿان ڏاڍي وڻندڙ نموني جي ٻڌل. پري کان ايندو، ڀانئبو ته ڄڻ باغ ۾ پيو ٽلي، يا ڪو گهوٽ پيو اچي! آهستي آهستي، قدم قدم، وک وک. ميونسپل ڪائونسلر ۽ شهر جو مکيو ماڻهو، طبيعت جو ڏاڍو سٻاجهو ۽ بيحد خوددار ۽ عزت پسند. اتي هرگز قدم نه رکندو، جتي سندس سبڪي ٿيڻ جو احتمال ۽ امڪان هوندو. سائين ڪرم علي شاهه ۽ ميان صاحب اهڙا دشمن جهڙا چانڊيا- مگسي، جتي هڪ هوندو اتي ٻيو پير نه پائيندو، پر مشاعري ۾ ٻـَـئي موجود! انهيءَ کان وڌيڪ مشاعري جي ٻي ڪهڙي ڪاميابي ٿيندي!

*      *      *

ميان عبدالله ۽ سائين ڪرم علي شاهه جو بيان ڪندي، چانڊين مگسـِـين واري مشهور چوڻي سامـُـنهن اچي وئي. ضرورت آهي ته ان تي ٿوري روشني وجهي، پوءِ اڳتي وک وڌائجي.

چانڊيا ۽ مگسي سنڌي بلوچن جا ٻه وڏا قبيلا آهن. چانڊين جو سردار نواب غيبي خان هو ۽ مگسـِـين جو سردار نواب قيصر خان مگسي هو، جنهن جو هڪ فرزند گل محمد خان ”زيب“ فارسيءَ جو صاحب ديوان شاعر ٿي گذريو آهي ۽ ٻيو فرزند مير يوسف علي مگسي مرحوم بلوچي تحريڪ جو رهنما هو، جنهن ڪوئيٽا جي زلزلي ۾ شهادت پاتي. چانڊين جي نواب جو وٿاڻ قنبر ڊويزن ۾ ديري غيبي خان ۾ آهي ۽ مگسين جو مرڪز شهداد ڪوٽ جي مٿان جهـَـل جو شهر آهي.

ويهين صديءَ جي پهرين چئن پنجن سالن ۾ ٻنهي قومن جي ماڻهن جو پاڻ ۾ تڪرار ٿي پيو. تڪرار وڌندي وڌندي، فردن مان وڌي وڃي قبيلي تائين پهتو، جنهن ۾ ٻنهي قومن جا سردار به شامل ٿي ويا. ٻنهي طرفن جا سوين خون ٿيا. آخر 1919ع ۾ لاڙڪاڻي جي ڪليڪٽر N. H. HAY سرحد تي منزل ڪري، صورتحال کي وڃي جاچيو. ان کان پوءِ سندس دفتردار شيخ غلام محمد شڪارپوريءَ تڪرارن جا سمورا جزئيات گڏ ڪيا. جنهن کان پوءِ ٻنهي سردارن مشير چونڊيا، جن کي ڪليڪٽر گڏ ڪري فيصلو ڪرايو. هڪ طرف جو مشير هو نواب سر سردار بهرام خان مزاري رونجهاڻ وارو ۽ ٻئي طرف جو مشير ٿيو نواب مير اعظم جان، جيڪو ان وقت قلات اسٽيٽ کان ٻاهر نڪتل هو ۽ پوءِ پيءُ جي مرڻ بعد تخت نشين ٿيو، جنهن جو پٽ نواب احمد يار خان قلات جو موجوده نواب آهي[10].

مشيرن جي فيصلي مطابق ڏوهه مگسن ڏانهن ٿيو ۽ چانڊيا بيگناهه ثابت ٿيا. حڪومت انهيءَ ڏوهه ۾ قيصر خان مگسيءَ کي سرداريءَ تان لاهي، سندس پٽ گل محمد کي ويهاريو ۽ کيس ملتان ۾ زندگيءَ تائين نظربند ڪري ڇڏيائون. انهيءَ تڪرار تي بلوچڪيءَ ۾ به ڪيترا نظم عوامي شاعرن چيا، جنهن منجهان مون کي سنڌي زبان ۾ ڪنهن سنڌي شاعر جي چيل نظم پراڻن دفترن کوٽيندي ملي آهي، جنهن ۾ مگسن جي گلا ۽ چانڊين جي تعريف ٿيل آهي. چند شعر نموني لاءِ ڏجن ٿا.

چانڊين - مگسن جو تڪرار

1- صاحب رب سميع ستار، سيد مڙني جو مهندار، جنهن جا آهن چارئي يار،

پنجتنن تي آههِ پيار- ٻڌ چانڊئي- مگسيءَ جو تڪرار!

2- غيبي خان نواب امير، صاحب رکيس خوش سرير، داتا آهي دلپذير،

قائم رهندو قربدار- ٻڌ چانڊئي، مگسيءَ جو تڪرار!

3- سنڌ بلوچن جو سردار، نالي نرمل ٿيو نروار، مرسل سندس مددگار،

سيد لهندو ان جي سار- ٻڌ چانڊئي - مگسيءَ جو تڪرار!

4- السخي حبيب الله چون، بخيل لاءِ باهه چون، تفسير مفسر ائين لکن،

دنيا آهي مڙهه مردار، ٻڌ چانڊئي- مگسيءَ جو تڪرار!

5- جيئن آهن جوڌا جوان، ڪمي تنهين آهي ڪانه، موليٰ مٿن مهر بان،

پرور جو ٿيو تن تي پيار- ٻڌ چانڊئي- مگسيءَ جو تڪرار!

6- هڪڙا حاڪم هرجا آهن، ٻوڙ پلاوَ خورش کائين، سيد پير فقير نپائين،

موليٰ دشمن تن جا مار، ٻڌ چانڊئي - مگسيءَ جو تڪرار!

7- مگسي به آهن مرد مولائي، دلبر آهن شير خدائي، ماني تن وٽ آهي اجائي،

مٺا مڙئي منهن موچار- ٻڌ چانڊئي - مگسيءَ جو تڪرار!

8- ٽڪر ٽڪر زمين وارا، لوڪ ساري ۾ همت وارا، اڇا توڙي آهن ڪارا،

وهه واهه عجائب تن کينڪار- ٻڌ چانڊئي - مگسيءَ جو تڪرار!

9- هاري آهن مرد خدا جا، مشفق آهن شاه و گدا جا، داتا دان ڏنا تن واهه جا،

چانڊيا چوکا ٿيا چوڌار- ٻڌ چانڊئي - مگسيءَ جو تڪرار!

10- اتر آرڙه ۾ هر جا حاضر، عقل فضيلت جا به اڪابر، ڪن ٿا سڀڪنهن خاصي خاطر،

مهمانيءَ جا مرد متار- ٻڌ چانڊئي - مگسيءَ جو تڪرار!

11- لـڄ ڀريا سڀ غيرت وارا، ڪم سندن سڀ طاقت وارا، سڀئي آهن لياقت وارا،

پاڙي اِکا پرت پچار- ٻڌ چانڊئي - مگسيءَ جو تڪرار!

12- لنب لغور کي ڪير ٿو پڇي، عجب ڪهاڻي ڪونه ڪوڪڇي، سچ چوندي يار رسي،

ته به سهڻا آهن يار سچار- ٻڌ چانڊئي - مگسيءَ جو تڪرار!

13- ڇڏ تون پچر تنهين جي هاڻ، معروف آهن تن اهڃاڻ، سڀڪنهن کي ٿي تن پڇاڻ،

ظاهر ڪر تون خبر چار- ٻڌ چانڊئي - مگسيءَ جو تڪرار!

14- چانڊيي، مگسيءَ جو تڪرار، مشهور آهي خبر چار، لڪل ناهي هڪ لغار،

جهيڙو تازو ٿيو تيار- ٻڌ چانڊئي - مگسيءَ جو تڪرار!

15- طرف پهريون غيبي خان، ثاني ڌر هو قيصر خان، ٻئي نواب امير جوان،

جرگو شروع ٿيو الهه توهار- ٻڌ چانڊئي - مگسيءَ جو تڪرار!

16- پري پري جا حاڪم آيا، سنڌ پنجاب مان صوبا آيا، اميرامراءُ جوان سڏايا،

نواب هرڪو ناليدار- ٻڌ چانڊئي - مگسيءَ جو تڪرار!

17- مسٽر غلام محمد جو، مقرر ڪارڻ جرگي ٿيو، فيصلو ساري رات هليو،

خلق ڪٺي ٿي بيشمار- ٻڌ چانڊئي - مگسيءَ جو تڪرار!

18- پوليٽيڪل صاحب آيو، ديوي جنهن جو نام چوايو، بيشڪ هو سرت سوايو،

ٻيا پڻ آيا عملدار- ٻڌ چانڊئي - مگسيءَ جو تڪرار!

19- وهه واهه غيبي خان جوان، مهمانيون ڪيون مهربان، ٻوڙ پلاوَ نان پڪوان،

مربا چٽڻيون ۽ آچار- ٻڌ چانڊئي - مگسيءَ جو تڪرار!

20- حلوا سيرا گهوٽ گهرايا، قسمين قسمين طعام بنايا، نواب صاحب کرا لٽايا،

هر هنڌ پئي پرينءَ پچار- ٻڌ چانڊئي - مگسيءَ جو تڪرار!

21- ماني جنهن جي تنهن جي ڪاني، خاصي آهي تن جي خاني، دوست زباني ناني جاني،

سڀڪو پنهنجي ساڻ خمار- ٻڌ چانڊئي - مگسيءَ جو تڪرار!

22- پاسخ راسخ چانڊيو آيو، غيبي خان جوان سوايو، قيصر پنهنجو پاڻ مارايو،

هر جاءِ هوندي ان جي هار- ٻڌ چانڊئي - مگسيءَ جو تڪرار!

23- دهل دماما، خوشيون شاديون، چانڊئي کي هرجاءِ آباديون، مگسيءَ سان ٿيون خاصيون تعديون،

کٽي ويا سڀ کٽڻهار- ٻڌ چانڊئي - مگسيءَ جو تڪرار!

24- حاضر هوس نه آءٌ اتي، جهيڙو لاٿو جوان جٿي، خبرون پهتيون ننگر ٺٽي،

پر پٺ ڪيڙم تڪ تيار- ٻڌ چانڊئي - مگسيءَ جو تڪرار!

25- حاجي خير محمد آهي، رئيس اعظم چانڊيو جائي، شاهه بندر ۾ منصف آهي،

ماجسٽريٽي منصبدار- ٻڌ چانڊئي - مگسيءَ جو تڪرار!

26- امير آهي سو حسناڻي، ڪريان تنهنجي ڪهڙي ڪهاڻي، گل گلابي جوت جواني،

ڏنل خان جو گل گلذار- ٻڌ چانڊئي - مگسيءَ جو تڪرار!

27- موليٰ ان جو مانُ وڌايو، سرور پاران شان سوايو، داتا ڏنس دان اجايو،

سخي شجاع جي وهندڙ پار- ٻڌ چانڊئي - مگسيءَ جو تڪرار!

28- پرور ڏنس پٽ پيارا، فرزند فياض مڙئي موچارا، صاحب رکيا سڀ سوڀارا،

خاوند خوشيون تن ڏيکار- ٻڌ چانڊئي - مگسيءَ جو تڪرار!

29- مير محمد برادرزادو، سخي سونهن ڀريو شهزادو، دشمن سندس پيرين پيادو،

ساهه کڻي ٿئي جو بيزار- ٻڌ چانڊئي - مگسيءَ جو تڪرار!

30- جيڪو جٿ ڪٿ تن سان وڳي، ڪين ڪڏهن سوڪٿهين تڳي، لچن تي ٿي لعنت لڳي،

بڇڙا ٿيندا باروبار- ٻڌ چانڊئي - مگسيءَ جو تڪرار!

31- ڪري قريشي قرب قرارو، محمد عالم ٺاهيو سارو، باقر وفر (؟) ملندمَ وارو،

لهندو ساجن تنهن جي سار- ٻڌ چانڊئي - مگسيءَ جو تڪرار!

32- لا اِلٰہ الا الله محمد رسول الله، سڀڪو چوي صل علي الله،

آل انهيءَ جي سڀ سردار- ٻڌ چانڊئي - مگسيءَ جو تڪرار!

فيصلو ٿيو، ٺاهه به ڪيو ويو، ليڪن ٻنهي قومن جون دليون جيڪي ٽٽي چڪيون هيون، سي ايامن تائين جڙي نه سگهيون. جيسين وڏا جئرا هئا، تيسين دلين تان مير نه لٿو.

چانڊين مگسن واري چوڻي سنڌ ۾ انهيءَ واقعي جو يادگار آهي. جڏهن ٻن جي دشمني ٺاهه جي حد کان مٿي چڙهي ويندي، تڏهن چئبو آهي- ”چانڊين، مگسن وارو وير اٿن!“ تڪرار ٿيندو آهي، ٺاهه جي ڪوشش ڪندي، پريا مڙس اچي وچ ۾ پوندا آهن، چوندا، ”ميان، اوهان ڪي چانڊيا - مگسي آهيو ڇا؟ ٺهو ڇو نه ٿا؟“ ٻه وڙهيل هوندا، وير ۽ عداوت جو بيان ڪبو ته چئبو: ”ٻئي پاڻ ۾ چانڊيا، مگسي آهن.“ سنڌي ادب کي اها چوڻي سوَن انسانن جي ڪشٽ و خون ڏياري آهي.

-----

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12  13 14 15 16 17
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ