آغا سليم

ڌرتي منهنجو ديس، مگر…

سوشل سائنسدانن جو چوڻ آهي ته قومپرستي ۾ تنگدلي هوندي آهي، پر سنڌي قومپرستيءَ جو معاملو ٻيو آهي. سنڌي قومپرست شاعرن ۽ اديبن جو سنڌ سان عشق صوفين جي عشق مجازيءَ جهڙو آهي، جيئن مجازي عشق صوفيءَ جي اندر کي اُجرو ڪري کيس حسنِ ازل جو شعور بخشيندو آهي، ائين سنڌ جي عشق سنڌي شاعر کي ساري ڌرتيءَ جو عشق عطا ڪيو ۽ هن پنهنجي ديس جي ڌرتيءَ جو درد مان ساري ڌرتي جي درد کي سڃاتو ۽ اُن کي پنهنجي اندر جي سچائين سان محسوس ڪيو. ڀٽائيءَ جو سنڌ سان ازلي عشق هو، هن مارئي بڻجي پنهنجن ماروئڙن جي اهنجن، ايذائن، بيوسيءَ ۽ ناداريءَ لاءِ ڳوڙها ڳاڙيا ۽ سنڌ جي صحرا کي نياڻين جو سَتر سمجهيو؛ مرڻ کان پوءِ ديس جي ولين جي واس وٺڻ جو تمنا ڪيئن ۽ ديس لاءِ چيائين ته:

سڄڻ ۽ ساڻيهه، ڪنهن اڻاسيءَ وسري.

ڀٽائيءَ پنهنجي ديس ۾ ماڻهن ۽ مرگهن کي سارنگ کي ساريندو، آڙين کي ابر آسري ۽ تاڙن کي تنواريندو، سمنڊ ۾ سپن کي نئين سج نهاريندو ڏسي، ساري ڌرتيءَ جي اڃ کي محسوس ڪيو ۽ پنهنجي ديس سان گڏ ساري ڌرتي ۽ سڀني جهانن تي مهر جا مينهن وسائڻ لاءِ ڌڻي در ٻاڏايو.

سائين! سدائين ڪرين، مٿي سنڌ سُڪارَ،

دوست مٺا دلدارَ، عالم سڀ آباد ڪرين!

ههڙو انسان دوستيءَ ۽ عالميت وارو شعر پنهنجي ديس سان وحدت الوجودي عشق ڪرڻ وارو ڪو شاعر ئي چئي سگهي ٿو. اياز جي روح کي به ديس دوستي رفعت بخشي ۽ هن ديس جي دکايلن جي حوالي سان ساري ڌرتيءَ جي دکايلن جي دکن کي محسوس ڪيو ۽ انسان جي غلاميءَ جي ذلت جي خلاف مزاحمتي شاعري ڪئي. سنڌ هن جي جند هئي پر پوءِ ساري ڌرتي هن جو ديس ٿي وئي.

ڌرتي منهنجو ديس، مگر مان سنڌڙي جندڙيءَ لايان

وو ڪافر مومن ناهيان

اهڙي ادب کي، جنهن ۾ ساري جهان جي ڳالهه ڪيل هجي، آفاقي ادب چئبو آهي. ادب ۾ آفاقيت لفظ خاص معنى ۽ مفهوم ۾ استعمال ٿيندو آهي. جيڪو ادب ڪنهن خاص صورتحال، مقام، واقعي ۽ ماڻهن کان مٿڀرو ٿي، جاگرافيائي حالتن ۽ وقت جي حدبندين مان نڪري، دنيا جي ڪنهن به ڪنڊ ڪڙڇ ۾ رهندڙ ماڻهن کي متاثر ڪري ۽ کين محسوس ٿئي ته اهو سندن ئي اندر جو آواز ۽ احساسن جو اظهار آهي ته اهڙي ادب کي آفاقي ادب چيو ويندو آهي. ادب جي باري ۾ ڪنهن عالم جو چوڻ آهي ته ادب ۽ آرٽ جي رفعت (Sublimity) ۽ حقيقي وڏائي (True greatness) هر دور جي ماڻهن کي متاثر ڪندي آهي.“

آفاقي ادب جو ٻيو رخ انسان دوستي (Humanism) آهي. آهڙي ادب ۾ دنيا جي سمورن انسانن جي عظمت ۽ آجپي جي ڳالهه ڪيل هوندي آهي. اڻويهين صديءَ ۾ انسان دوستي، ادبي تحريڪ جي صورت ۾ ظاهر ٿي. ان تحريڪ جي شاعرن ۽ اديبن جو عقيدو هو ته انسان جو مانُ مٿانهون آهي، پر کيس بي مانائتو ڪيو ويو آهي. مذهبي اڳواڻ ماڻهوءَ جي اڳئين جهان کي سنوارڻ لاءِ گهڻيون ئي ڳالهيون ٿا ڪن، پر سندس کسيل مانُ موٽائي ڏيڻ لاءِ ڪجهه به نٿا ڪن. انسنا دوست شاعرن ۽ اديبن وٽ ماڻهوءَ جو تصور ذات پات، مذهب ۽ علائقي کان مٿاهون هو ۽ هنن ان مٿاهين مٿاڇري تي ماڻهوءَ جي عظمت جي ڳالهه ٿي ڪئي. ان تحريڪ کان گهڻو اڳ شيڪسپيئر پنهنجي ڊرامي ”هئمليٽ“ جي ڪردار هئمليٽ جي واتان ماڻهوءَ جي عظمت بيان ڪرائيندي چيو هو:

”ماڻهو هنرمنديءَ جو ڇا ته شاهڪار آهي. عقل جو ڪيڏو نه اڪابر، ڪيڏين نه لامحدود لياقتن وارو، جسماني بيهڪ ۽ عمل ۾ ڪيڏو نه ساراهه جوڳو، معاملا فهميءَ ۾ جهڙو فرشتو، صفا جهڙو ديوتا، دنيا جو حسن ۽ ساهه وارن جو سرتاج!“

اياز جي شاعري آفاقيت واري به آهي ته انسان دوستيءَ واري به. هن انساني عظمت جو اعلان ڪندي چيو:

شال ڪڏهن ساڃاهيو، منهنجو هي ايمان،

اول به انسان آ، آخر به انسان،

باقي سڀ زندان، آجو رڳو آدمي.

اياز پنهنجي ديس جي دکايل ڌرتيءَ کي ڏسي ان نتيجي تي پهتو ته جيئڻ جو مقصد اهو آهي ته اهڙي انداز سان زنده رهجي جو جڏهن هي جهان ڇڏجي تڏهن هن سنسار ۾ سونهن پهريان کان سرس هجي، يعني ته ماڻهو زندگي ۾ حسن تخليق ڪري ۽ دنيا جي حسن ۾ واڌارو ڪري.

جي تون سرجڻهار، جيءُ انوکو جڳ ۾،

واري پنهنجي جندڙي، جوڙا اهو جنسار،

توکان پو سنسار، سرس ٿئي ڪجهه سونهن ۾.

قومپرستي کان انسان دوستيءَ واري اياز جي ان سفر ۾ اهڙو مقام به آيو جو دنيا جي ڪنهن به انسان جي گلي جو طوق هن کي پنهنجي گلي جو طوق لڳو ۽ هر محڪوم جي صورت ۾ هن پان کي ڏٺو:

جنهن وقت به ڪنهن جو طوق ٽُٽو

مون ائين سمجهيو

ڄڻ منهنجي گردن هلڪي ٿي.

اي دنيا ڀر جا محڪومو!

اي مظلومو!

جي محڪوميءَ مان ڪو به ڇُٽو

مون ائين سمجهيو

ڄڻ منهنجي گردن هلڪي ٿي.

جنهن دور ۾ اياز قومپرستيءَ واري مزاحمتي شاعري ٿي ڪئي ان دور ۾ مارڪسزم اديبن ۽ شاعرن جو ادبي ايمان ۽ دانشوراڻو فيشن هو. ڪراچيءَ ۾ ’ڪافي هائوس‘ جا ڪامريڊ شاعر پنهنجو پاڻ کي آفاقي شاعر ثابت ڪرڻ لاءِ ڪانگو جي ان دور واري وطن پرست ۽ سوشلسٽ ليڊر لوممبا جي شهادت تي لڙڪ هاريندا هئا. هنن جي دل ۾ آفريڪا جو درد ته هو پر هو اُن ڌرتيءَ جي درد کان بيخبر هئا، جنهن ڌرتيءَ پنهنجيءَ هنج ۾ کين تاتيو ۽ نپايو هو. هُنن مشاعرا ٿي پڙهيا، معاوضا ٿي ورتا ۽ اياز جيل جون صعوبتون ٿي سٺيون:

هو غالب جو هم وطن، وٺي ڏيڍهزار،

ويٺو وچ مشاعري، جهونو نمڪخوار،

ڏس ڪيڏي بيداد ۾، داد گهري ٿو يار،

آءُ ڀٽائيءَ ٻار، ڪاريون راتيون ڪوٽ جون.

اياز انهن ڪافي هائوس جي ترقي پسند ۽ انسان پرست سوشلسٽ شاعرن کي مخاطب ٿي چيو:

ڀَر ۾ پنهنجي ڀاءُ تي، ڪو نه ڪيئه ڪهڪاءُ،

ڪوڙي تنهنجي شاعري، هيا! تو نه حياءُ،

ڪانگو جو سوداءُ، ڪراچيءَ ۾ ٿو ڪرين.

ڀاءُ مري ٿو ڀِڪَ ۾، توکي ناهه ديا،

لوممبا جي ديس لاءِ، پر تو گيت چيا،

ڇو جو ناهه هيا! ان ۾ جوکو جيءَ جو.

هتي ڀل ڇِني پيو، مرون ماڻهوءَ ماس،

آهي تنهنجي اوجهه ۾، آفريڪا جو قياس،

هين ڇا ته اُداس، ڪنهن ڏورانهين ڏيهه لئه.

انهن فيشني شاعرن جي ڀيٽ ۾ اياز پنهنجي اندر مان لوممبا جي پيڙ جا پڙلاءُ ٻڌا ۽ هن جي گهاوَ کي گهوري ڏٺائين ته سندس اندر مان رت چڪي پيو:

آءُ لوممبا آهيان، ۽ هو منهنجو ڀاءُ،

آهي جنهن جي پيڙ جو، مون ۾ اڄ پڙلاءُ،

گهُوري هن جو گهاءُ، مون مان رت چِڪي پيو.

آءُ لوممبا آهيان، سوريءَ مٿي سَچُ،

ڀَڄي مون کان بَچُ، توکي سانگو ساهه جو.

اڄ هي منهنجو گيت جو، ڌوڏي ٿو زندان،

ڪانگو جو ارمان، ان لئه ناهي اوپرو.

اهڙيءَ طرح جرمنيءَ جي ٻارنهن سالن جي يهودي نينگري ائني فرئنڪ، جنهن کي نازين ايذاءُ ڏيئي ماريو، ان جي رت چڪيل ڊائري پڙهندي اياز کي پنهنجي گهاوَ مان ٽمندڙ رت مان ان نينگريءَ جا سُڏڪا ٻڌڻ ۾ آيا:

ائني! منهنجي ڀينڙي، ڏورانهين اٻلا!

اڄ جو منهنجي گهاوَ مان، رت ڪيا ريلا،

انهن ۾ تنهنجا، سهسين سُڏڪا ٿو سڻان.

*[1] هاءِ يهودي ڌيءَ، هيءَ تنهنجي آتم ڪٿا،

ڪيئي ڏٺا ڏيهه ۾، تو جهڙا مون جيءَ،

روز سُڪايا سيءَ، ڳاڙها گل گلاب جا.

سنڌ ۾ اڄ به نازي دور جي جرمنيءَ واري صورتحال آهي. اڄ به آڌيءَ رات جو در ٿو کڙڪي ته سرير مان سياٽو نڪري ٿو وڃي. اڄ به هتان جا ليکڪ ڏاڍ کان ڏري، راتين جو روئي، لوڪ کان لڪي ٿا لکن. ملڪ ۾ ايڏو ڀَو آهي جو ڪو به ٻئي جو سچ ٻڌڻ لاءِ تيار نه آهي ته متان هن جي سچ جو تَو کيس ڄر ۾ نه ڄرڪائي ڇڏي:

اڄ به در تي اوچتو، آڌيءَ جو ٺڪ ٺڪ،

وِجهي سيءُ سرير ۾، وڌائي دَڪ دَڪ،

ڏوران ئي ڏڪ ڏڪ، اڃا ماڻهوءَ هينئڙو!

اڄ به لڪي لوڪ کان، لکي ٿو ڪوئي،

راتين جو روئي، ڏري ڪنهن جي ڏاڍ کان.

اڄ به آهي ڀونءِ تي، ماڻهوءَ ايڏو ڀَو،

هرڪو چِڙي ٿو چوي، ”مون کي سچ نه چَو“،

”متان تنهنجو توَ، ڄَرَ ۾ ڄرڪائي ڇڏي.“

سنڌ سان جند وارو ناتو نڀائيندي اياز سنڌ لاءِ ساهه ڏيڻ وارن سرويچن جو ڪيڏارو لکيو. سنڌيءَ شاعريءَ جي روايت ۾ ڪيڏارو ڪربلا جي ڪوس لاءِ لکيو ويو آهي. خليفو نبي بخش پهريون شاعر هو، جنهن اُن روايت کان هٽي کرڙيءَ جي جنگ جو ڪيڏارو لکيو ۽ Imagist شاعرن وانگر جنگ جو منظر چٽيائين. پِڙ جو رنگ ڳاڙهو پيوڙي آهي ۽ مانجهين جون پڳون رت ۾ رتل آهن ۽ جهونجهارن جا گهوڙا رت ۾ پيا ترن:

پِڙ ۾ پيوڙيءَ رنگ، مانجهين رتا مولهيا،

تريا رت ترنگ، رت ۾ راماڻا ڪري.

هلو ملهو مانجهيا، ويرين وٺو وير،

جيئڻ ٿورا ڏينهڙا، پوءِ ڳڻبا پير،

ٿيندو سڏ سوير، صبح شهيدن کي.

سوڀون سر گُهرن، سِر ري سوڀ نه سپجي،

سوڀ برابر سسيون، توريان تان نه تُرن،

جي هينئڙي منجهه هُرن، سي مل مهانگا سپرين

لطيف سائينءَ جو ڪيڏارو جيتوڻيڪ ڪربلا جي ڪوس جو ڪيڏارو آهي، پر ان جي طرز احساس ۽ جنگ جو منظرنامو سنڌي آهي. ڪيڏارو پڙهندي ائين ٿو لڳي ڄڻ اها جنگ سنڌ ۾ لڳي هئي. ان جهونجهارڪي جهيڙي ۾ هاٿين جا هَڏ پيا مڇائجن. چادرن جون ٺهيل جهوليون، جهونجهارن جا لاش کڻي، گهمنديون ٿيون اچن جن کي ڏسي سرويچن جون ونيون ٻهار جا ٻُڪ مٿي ۾ وجهي ٿيون پٽين ۽ پار ڪڍن. هو ڏانهن جهونجار پيا جنگ لاءِ هاڪارن ۽ ٻنهي پار شرنايون ۽ دهل پيا ٻرن:

ڏٺو ڪالهه ڪنهين، جهونجهاروڪو جهڳڙو،

هاٿين هَڏُ مُڇائِيا، ريلو رَتَ نئين،

ڀانئن سان سنئين، جئان جيءَ جوکو ٿئي.

جهمنديون اچن، جهوليون جهونجهارن جون،

پايو ٻُڪ ٻُهارَ جا، ان جو وَهون واڪا ڪن،

پِٽِينِ، پار ڪڍن، رڻ گجيو راڙو ٿيو.

هوڏانهن هن هاڪارِيو، هيڏانهن هي هڻن،

سُرنايون ۽ سُندڙا، ٻنهين پار ٻُرن،

گهوٽن ۽ گهوڙن، رڻ ۾ لائون لڌيون.

ڪربلا توڙي کرڙي ٻئي تاريخي واقعا آهن. جڏهن ته اياز جو ڪيڏارو تصوراتي آهي ۽ انهن سڀني سرويچن جو ڪيڏارو آهي جن سنڌ لاءِ وڙهندي ساهه ڏنو. اها جنگ اياز جي اندر ۾ لڳل هئي ۽ سندس ڪيڏارو ان جنگ جي Exteriorisation هئي. اها جنگ جيتوڻيڪ هن دور جي آهي، پر ان ۾ منظر نامو، ڪردار، شاعراڻو لهجو ۽ انداز ڪلاسيڪي ڪيڏاري وارو آهي. اسين ان ڪيڏاري جي منظرنامي ۾ داخل ٿيون ٿا. سامهون اسان جي ديس جي ڌرتي لهوءَ ۾ لت پت آهي. اها لهوءَ ۾ لال ڌرتي جهونجهارن جي پت پئي پرکي. سرويچ سورهين جون پڳون رت ۾ پيون چڪن ۽ لهوءَ ۾ لال آهن. آڌيءَ انڌوڪار ۾ ڪاري ڪٺ ڪميت کي ڪو گهايل گهوڙي سوار اَڙيءَ سان اڏائيندو ٿو اچي. ايڏي اوندهه آهي جو لکا نٿي پوي ته هو ڪير آهي. مٿان مينهن پيو وسي ۽ هيٺ سرفروش پيا وڙهن. مٿان بادل پيا گجن ۽ هيٺ شينهن پيا گجگوڙ ڪن – ڏينهن تتو ۽ ريت رت چهي وئي ۽ ڪنهن کي به خبر ڪانه پئي ته ڪنهن جو رت ڪٿي ڪِريو. سانجهيءَ جو لهندڙ سج ان رت ۾ ٽامڻي هئي ويو آهي:

لهوءَ ۾ لت پت، ڌرتي منهنجي ديس جي،

پرکي پيئي پت، جهونجهارن جي جنگ ۾.

چڳون رت چهندڙيون، مولهيا لهوءَ لال،

ادا، اڄ ته اوريون، انهن جا احوال،

ڪالهه ڀلائي ڀال، وڍيا جيڪي واهرو.

ڪاري ڪِٺ ڪميت تي، آڌيءَ انڌوڪار،

جهڙ ڦڙ جهور جهڪور ۾، چِيهه ڪيو چهڪار،

اڙيءَ سان اُڏرڻ لڳو، گهايل گهوڙي سوار،

اوندهه آهي اپار، ڪيئن چئجي هو ڪير هو.

هو جي وسندي مينهن، وڙهيا پئي ويڙهه ۾،

مٿان بادل اُڀَ ۾، هيٺان ڪيهر شينهن،

شال ڏسان مان ڏينهن، ٻيهر اهڙا ڏيهه ۾.

ريت چهي وئي رَتَ کي، ڏاڍو ڏينهن تَتو،

ڪنهن جو رَتُ ڪٿي ڪريو، ڪنهن کي ناهي پتو،

سانجهيءَ سِجُ رتو، ڳاڙهه سمائي ڳاڙهه ۾.

سرويچن جي سورهيائيءَ جا اهي منظر چٽي هو پنهنجي دور جي سورهين کي ديس ۾ جاير جنگ ۾ وڙهڻ جي دعوت ٿو ڏئي.

اچو اچو سورهيو، هڻو ڇَٽَ پٽن،

ماڻهوءَ مٿان رتَ جا، بادل ٿا برسن،

وڙهندي مانَ وسن، ٿر تي ٿڌا مينهڙا.

اچو ڪُرُ ملهائِيو، راوت رڱيو روهه،

جيسين ڏاڍا ڏيهه ۾، ڏيهه نسورو ڏوهه،

للڪاري ٿو لوهه، اُڀري اڄ انياءُ تي.

ديس جي ڌرتيءَ جي عشق اياز جي اندر ۾ ساري ڌرتيءَ جو عشق جاڳايو هو، ان ڪري هن سنڌ جي سرويچن جي مهماڳاتي تي ويٽنام جي آزادي جي جنگ جو جنگنامو به لکيو. جنگناما شعر پنهنجي ديس جي ڌرتيءَ لاءِ وڙهيل جنگ ۾ پنهنجن سورمن جي سورهيائيءَ لاءِ لکندا آهن، پر مون هي پهريون جنگنامو پڙهيو آهي، جيڪو ٻئي ديس جي ڌرتيءَ لاءِ وڙهيل جنگ لاءِ لکيل آهي. مان اياز جي ٻٽيهن بيتن تي مشتمل هن جنگنامي کي Epic ٿو سمجهان. ايپڪ جو سڌو سنئون ترجمو جنگنامو يا رزميه نظم آهي، پر انهن ٻنهي معنائن مان اهو مفهوم نٿو نڪري جيڪو ايپڪ مان ٿو نڪري. ايپڪ جي تشريح هن ريت ڪئي ويندي آهي:

”ايپڪ سورهين ۽ سورمن جي ڪارنامن بابت اعلى پيماني وارو بياني نظم هوندو آهي. ايپڪ جي ڪهاڻي گهڻ رخي هوندي آهي، جنهن ۾ ڏند ڪٿا، روايتي ڪهاڻي، لوڪ داستان ۽ تاريخ شامل هوندي آهي. ايپڪ قومي اهميت وارا هوندا آهن، جن ۾ قومي تاريخ ۽ قومي امنگن جو اعلى انداز ۾ اظهار ڪيل هوندوآهي.“

ايپڪ ٻن قسمن جا هوندا آهن – هڪ گمنام چارڻنجا چيل، جيئن اسان وٽ دودي چنيسر وارو رزميه داستان آهي ۽ ٻيا ادبي ايپڪ، جيڪي شاعرن جا لکيل هوندا آهن. ساري دنيا ۾ هن مهل تائين جيڪي به قديم ايپڪ مليا آهن، انهن مان ڪنهن شاعر جا چيل قديم ترين ايپڪ يونان جي انڌي شاعر هومر جا ٻه مشهور ايپڪ Iliad ۽ Odyssey آهن. گمنام چارڻنج ي چيل قديم ترين ايپڪ سُميريائي (Summerian) داستان گِل گامش (Gilgamish) آهي، جيڪو ٻارنهن بابن تي مشتمل آهي ۽ پنج هزار سال پراڻو آهي. ان ايپڪ جو مرڪزي خيال انسان جي عظمت ۽ غيرفاني زندگيءَ جي تلاش آهي. هندوستاني رزميه داستان مهاڀارت جو شمار به دنيا جي قديم ترين ايپڪ ۾ ٿئي ٿو. ڪنهن زماني ۾ ايپڪ رڳو جنگنامي کي چوندا هئا ۽ پوءِ آهستي آهستي ايپڪ جو تصور وسيع ٿيندو ويو ۽ اهڙي ناول يا نظم کي به ايپڪ چيو ويو، جنهن ۾ ڪنهن دور کي يا ان دور جي ڪنهن هڪ رخ کي، پوريءَ طرح ۽ عاليشان نموني سان پيش ڪيو ويو هجي. ٽالسٽاءِ جا ناول “Ana Karenina”, “War and Peace”، جيمس جوائس جو ناول “Finnegans wake” اسٽين بئڪ جو ناول “The Grapes of wrath” ۽ پيسٽرناڪ جو ناول ڊاڪٽر زوهاگو، ايپڪ سمجهيا ويندا آهن. اياز جو اهو ٻٽيهن بيتن تي مشتمل نظم موضوع جي وسعت ۽ مرڪزي خيال جي آفاقيت جي لحاظ کان ايپڪ نظم آهي.

اياز جي هن نظم کي اسين چئن حصن ۾ ورهائي سگهون ٿا:

1-            جنگ جي هولناڪي ۽ ماڻهوءَ جي اندر جي مرونءَ جي سفاڪيءَ وارا بيت.

2-           ويٽنامي سورهين جي سورهيائي، ارادي جي ارڏائي ۽ سهپ وارا بيت.

3-           آزادي ماڻڻ جي نظريي وارا بيت.

4-           آزاديءَ جي جدوجهد جي ثمر ملڻ جي رجائيت (Optimism) وارا بيت.

5-            ان نظم ۾ اياز جنگ جي هولناڪيءَ جي اهڙي منظرڪشي ڪئي آهي جو نظم پڙهندي ائين ٿو لڳي ڄڻ اسين جنگ جي ميدان ۾ بيٺا آهيون – اسان جي اکين جي اڳيان ٻارن جي عضون جا وڍيل ڍير آهن، ڪنول جي پنکڙين جهڙا هٿ ۽ پوڄا جهڙا پير، ماءُ جي مامتا ڀريل ٿڻن کي ڳجهون پيون پٽين ۽ مرون لهوءَ ۾ چڪيل مامتا کي پيا ڇڪين، ڇنن ۽ ڦاڙين، وڍيل ونيون، وڍيل مائرون، جن جون سسيون وڍجڻ کانپوءِ به اکيون پٽي پنهنجي ٻار کي پيون ڳولهين. لاشن جي منهن تي رت جو مَک آهي ۽ ڌَڙ تي باهه جي اُلن جا ڦٽ. باهه ۾ سڙيل لاش هڪٻئي کي ٻَک وجهي پيا آهن:

ڍيرن مٿان ڍير، وڍيل ٻارن انگڙا

ڪنول جهڙا هٿڙا، پوڄا جهڙا پير،

الا، هي انڌير، جيجل! تنهنجي جيءَ سان.

ٿڻ ٿڻيتين جا ٿيا، ڏسو ڳجهن ڳاهه،

مِرون پٽن ماهه، لهو چڪي مامتا.

لهو لويل مامتا، وڍيل ونيون ڏس،

ڏس هي ڪپيل سِس، ڳولهي ٿو ڪنهن ٻار کي.

منهن تي لهوءَ مَکُ، ڌڙ تي ڦٽَ اُلاوَ جا،

لاش وڌو آ لاش کي، مَري، ٻري، ٻَکُ،

ڀونءِ ڏنو ڇا بَکُ، آزاديءَ جي راهه تي.

اوندهه انڌوڪار ۾ بمن مٿان بم ٿا ڪِرن ۽ ماڻهن جا چَم سوڌا هڏا آڪاس ۾ ٿا اُڏامن. گولين ۽ بمن جا آاوز ۽ گهگهن ۽ جهازن جا گهوگهٽ – ائين پيو لڳي ڄڻ ڏاڍن جا ٽولا پچڪارين ۾ ماڻهوءَ جو رت ڀري پيا هوليون ڪن. بم پيا برسن ۽ ماڻهو پيا ڀڄن. چوڌاري رڙورڙ آهي، پر ڪو ڪنهن جا ٻوڪ نٿو ٻڌي. ڪِري ۾ تتل ماڻهن جا ٻچڙا پيا ڪوڪن باهه جي ان ڪِر ۾ ڪو سڙيل ڪنڌ کڻي هيڏانهن هوڏانهن نهاري پنهنجي مَڱ کي پيو ڳولهي.

بمن مٿان بَمَ، ڪريا انڌوڪار ۾،

اُڏاڻا آڪاس ۾، هڏن سوڌا چَمَ،

الا ڏس آدمَ، آزاديءَ لئه ڇا سٺو.

زناٽي ۾ زور سان، گولين تي گوليون،

ڏمري آيون ڏاڍ جون، ٽولين تي ٽوليون،

هي به ڏسو هوليون، جن پچڪاريون رتَ جون.

بمن جي برسات ۾، ڀڳا، لڪا، لوڪ،

رڙورڙ پئجي وئي، ڪنهن به نه ٻڌا ٻوڪ،

ڪِر ۾ پڪل ڪوڪ، ماريل ماڻهوءَ ٻچڙا.

ڏِس هي ڳڀروءَ ڳاٽ، ڳولهي ٿو ڪنهن مڱ کي،

ڪنجهي، ڪرڪي، ڪنهن کنيون، منجهان ڪِرَ ڪپاٽ!

لِکي ساڻ لِلاٽ، جليو انڌيءَ آڳ ۾.

انساني ڪوس ۽ رتوڇاڻ جي ان پس منظر ۾ ارڏا ۽ اڙٻنگ ويٽنامي گوريلا جياپي ۽ آجپي جي جنگ جوٽيندا نظر ٿا اچن. اياز جنگ جي مختلف اميجز ۽ مانٽيجز مان هنن جي ويڙهه جو منظر چٽيو آهي. هنن جي مٿن تي پاٻوڙا ٻڌل آهن ۽ هو جهنگ پيا جهاڳين. وڻن ۾ ونگ وجهي ٽارين تان پيا کسڪن، کين ڏسي جهنگ جا واسينگ ٿا ڇرڪن. گهگهه اونداهي، بمن ۽ گولين جي گهن گهن سان پئي پڙاڏجي. هو چيتي جهڙي ڇال سان ويرين ڏانهن پيا وڌن. چوماسي جي مند آهي. هو ڊڀن پٺيان پيا ڊوڙن، جو وهاڻيءَ جو ويري واٽ تي اچڻا آهن.هاڻي جهونجهڪڙي جي ڍنڍ ۾ تارا ٻڏڻ لڳا آهن ۽ هو وهاڻيءَ ويل ويرين تي وار پيا ڪن:

مٿن پاٻوڙا ٻڌي، جهاڳين پيا جهنگ،

اڳ نه واسينگن ڏٺا، ڪڏهن  هيئن نِسنگ،

وڻن وجهِي ونگ، ٽارين تي کسڪي ويا.

گهن گهن گهنن گهن، گجي پيو گُهگهه ۾،

ڊڀن پويان ڊوڙندا، ڪڏهن ننڊ نه ڪن،

چيتي چال وڃن، ويريءَ پٺيان واٽ تي.

جهونجهڪڙي جي جهيل ۾، ٻڏن ٿا تارا،

جهونجهارن جا جنگ ۾، وهاڻيءَ وارا،

هو جي هچارا، اجهو آيا واٽ تي.

ويريءَ مٿ هجهڪي، هو جو آيو اُڃ ۾،

اڃا پيتائين رڳو، پلرَ اڌ چُڪي،

پُڳو ساٿ ڊڪي، جنبي ويو جنگ ۾.

ڪوڙي ناه ڪٿا، ڪَٿڪ! نئين جُڳَ جي،

ڇٽيون کولي اُڀ مان، ويري هيٺ لٿا،

ڇاپا مار جٿا، وريا تن کي واٽ ۾.

پَتا سائي گاهه جا، چٻي مارن بُکَ،

مور نه سارن سُکَ، جيسين ويري واٽ ۾.

ڀانت ڀانت هٿيار، ڪُنن ڪاڻيٺا گهڻا،

پوءِ به گجيا شينهن جئن، ويڙهو ڏونگر ڏارَ،

ويريءَ مٿان وارَ، پَوڻا پيا ڪينڪي.

آزاديءَ جي جنگ جوٽيندڙ انهن گوريلن جي ويڙهه ڏيکارڻ کانپوءِ اياز آزادي حاصل ڪرڻ جي طريقئه ڪار جو نهايت واضح نظريو ڏنو آهي. آزادي حاصل ڪرڻ جو هڪ نظريو پرامن جدوجهد ۽ ستيه گرهه وارو آهي. ستيه گرهه ۽ پرامن ڳالهين سان آزادي حاصل ڪري سگهجي ٿي. ٻيو نظريو هٿياربند جوجهد سان ۽ جنگ سان  آزادي حاصل ڪرڻ واروآهي. ٽراٽسڪي چيو هو ته: ”دشمن سان عام معاملن تي ته ڳالهيون ڪري سگهجن ٿيون، پر موت ۽ زندگي وارن معاملن تي ڳالهيون ڪري نه ٿيون سگهجن.“ هٽلر چيو هو ته ”ڪامياب ۾ ڪامياب ڳالهيون ڪرڻ وارا Negotiatiors رڳو ان صورت ۾ ڪامياب ٿي سگهن ٿا، جڏهن هو مخالف ڌر جهڙائي طاقتور هجن.“ آخري تجزيي ۾ اهو سوال سدائين پيو سامهون ايندو ته ان وقت ستيه گرهه ڪرڻ وارن کي ڇا ڪرڻ گهرجي، جڏهن سندن ستيه گرهه واري هلت کان ڪاوڙجي. سامهون واري ڌُر، انڌي قوت سان مٿن حملو ڪري ڇا تڏهن به کين ستيه گرهه واري نيتيءَ تي قائم رهڻ گهرجي؟ جيڪڏهن ان سوال جو جواب هاڪار ۾ آهي ته پوءِ ستيه گرهه ڪرڻ وارن کي پنهنجو پاڻ کي، شڪاري ڪتن کان چيرائڻ لاءِ تيار رهڻ گهرجي. ستيه گرهه رڳو ان صورت ۾ ڪامياب ٿي سگهي ٿي، جنهن صورت ۾ ستيه گرهه ڪرڻ وارا ان ڳالهه لاءِ به تيار هجن ته جيڪڏهن ضرورت پئي ته دشمن خلاف کلي هٿياربند جدوجهد ۽ ساڻس ڳجهي جنگ به  ڪجي… اياز آزادي حاصل ڪرڻ لاءِ هٿياربند جدوجهد ۽ جنگ کي ضروري ٿو سمجهي. جڏهن ڪنهن ديس جي ڌرتيءَ جي دل ۾ آزاديءَ جي آرزو ڌڙڪڻ ٿي لڳي، تڏهن آزادي باهه مان ڀڙڪي، وڄ وانگر قهر بڻجي ويريءَ تي ٿي ڪڙڪي:

پر پو اُڀري آڳ مان، آزادي ڀڙڪي،

ويريءَ مٿان وِڄُ جي، قهر جيان ڪڙڪي،

ڌرتيءَ ۾ ڌڙڪي، آجي ٿيڻ جي آرزو.

آجي ٿيڻ جي آرزو، بندوقون ۽ بَمَ،

ويرين جا آڪاس ۾، هڏن سوڌا چَمَ،

اِي آزاديءَ ڪَمَ، ڏونگر ڏاري ٿي وجهي.

آزاديءَ جي آرزو، ڳڀرو ٻڍي، ٻار،

لهو هر ڪنهن لِڱ تي، لڳي ماکيءَ لارَ،

آزاديءَ اسرار، پُرجهي پُرجهان ڪيترا.

هنوئي هرجاءِ، آزاديءَ جو مورچو،

لکين نينگر، نينگريون، مرنِ جيئڻ لاءِ،

ڪانئر! پير نه پاءِ، جي تو پياري جندڙي.

ڏکڻ – اوڀر – ايشيا، توتي لک سلام،

تنهنجي سج – اُڀار کي، سهمي ڏٺو سام،

آئي منجهه عوام، آزاديءَ جي آرزو.

۽ پوءِ اهو جنگجو گوريلو بندوق جي ناليءَ مان ڏور آڪاس سان ڏسي، گوليون ڀر اونهون ساهه ٿو کڻي ته هن کي بارود جي بوءِ ۾ ڪٿي نون ٽڙيل گلن جي هٻڪار ٿي اچي.

ناليءَ مان بندوق جي، ڏور ڏسي آڪاس،

گوليون گوريلي ڀري، کنيو اونهون ساسُ،

آيو ڪٿان واسُ، ڪٿي گل ٽڙن پيا!

ڪٿي گل ٽڙن پيا، ناهي دور بسنت!

اجهو آيو انت، سياري جي سيءَ جو.

ڊاڪٽر حبيب الله صديقي

ادارا، فرد ۽ ڪارڪردگي

[سنڌ جي تعليمي، ادبي ۽ ثقافتي ادارن ۽ تنظيمن جي موجوده صورتحال]

هن مقالي جو پِريمس يا ابتدائي دليل هن طرح آهي ته ”اِدارا، فرد کان مٿاهان آهن، پر اهل فرد ادارن ۽ تنظيمن جي جانِ آهن.“ اخذ ڪيل نتيجو هيءُ آهي ته ”عمل جو نعم البدل ناهي.“

باني فردن جي دور ۾ ادارن جي ڪارڪردگي وڌندي رهي ٿي. بعد ۾، سندن ڪم ۽ ڪارڪردگي جون اعلى روايتون، سندن جانشينن لاءِ مشعل راهه بڻجن ٿيون. اُنهن کي برقرار رکڻ ۽ اڳتي وڌائڻ جو عمل، جانشين جي بهتر ڪارڪردگي جي ضمانت بڻجي ٿو. ادارن، تنظيمن ۽ تحريڪن ۾ جانشينيءَ جو مسئلو اهم آهي. موجوده صورتحال ۾، اهم اِدارن ۽ تنظيمن ۾ ذاتي، سياسي ۽ نظرياتي وابستگيءَ جي بنيادن تي چونڊ/مقرري ڪئي وڃي ٿي. اهڙيءَ طرح اهم ادارنجا نوان سرواڻ، ڪڏهن ڪڏهن ڪرسي ۽ اداري کان پاڻ کي مٿاهون سمجهڻ لڳن ٿا ۽ اُتان اُنهيءَ اداري جي صورتحال ۽ ڪارڪردگي تباهيءَ ڏانهن ڌِڪجي ٿي. 19هين صدي عيسويءَ جي انگريز شاعر، رابرٽ برائوننگ (1912-1889) اهڙي صورتحال بابت هڪ شعر فِٽ ڪيو آهي:

“Those, who can, would not,

those would, cannot,

Thus we, half-men, struggle”.

يعني جيڪي ڪم ڪرڻ جا مجاز آهن، سي ڪندا ڪونه. جيڪي ڪندا، سي ڪري نه ٿا سگهن (ڇو ته قانوني طور تي اُنهي ڪم ڪرڻ جي اُنهن کي اختياري ۽ اجازت مليل نه آهي). اهڙيءَ طرح اسين ”اڌ ماڻهو“ هٿ پير هڻي رهيا آهيون.

اهڙيءَ صورتحال ۾، ادارن ۽ اهلڪارن جي ڪارڪردگيءَ جو جائزو، زميني حقيقتن کي آڏو رکي، پوءِ وٺڻ گهرجي. چونڊيل/مقرر ڪيل فرد جي ڪارڪردگي سندس ذاتي صلاحيتن ۽ اداري سان جذباتي وابستگي کان علاوه، موجوده زميني حقيقتن تي منحصر آهي. جڏهن ڪنهن سماج مان محبت ڪرڻ ۽ ذميواريءَ جا جذباتي مادا نڪري وڃن ۽ رَهائي – رَسائي، هٿَ – جوڙَ ۽ ٻين بازاري طريقن سان ملازمتون ۽ ڪرسيون ملي وڃن، تڏهن اُنهيءَ سماج جي ادارن / سرواڻن / اهلڪارن جي ڪارڪردگي معلوم ڪرڻ جو ڪو ٻيو ماپو هوندو آهي: اثرائتا لاڳاپا (EC) ۽ عام لاڳاپا (PR).

کِلاوَڻُ پِلاوڻُ عَجَبُ دِلبَري!

خوشامد بَرآمد عجب مسخري!

محمد [عرف سروٽي] فقير مرهيات هڪ دفعي لَٺِ گهمائيندي چيو: ”مون کي نه جهلجو… مون کي نه جهلجو… مان پنهنجو خانو خراب پاڻ ٿو ڪريان!“ پر هت ته اِدارن جو خانو خراب ٿي رهيو آهي، جنهن جا پيرا اِختيار ڌڻين جي غلط فيصلن کان وڌيڪ غلط سرشتي ڏانهن وڃن ٿا.

ساکارا ۽ جٽادار ادارا، وڏيءَ محنت ۽ گهڻي وقت وٺڻ سان قائم ٿين ٿا، پر ڪارپت ۽ لاڳيتي جٽاداريءَ جي لحاظ کان بيحد ٽانو ڪِڙا ۽ ڪمزور ٿين ٿا، جيئن ڪراڪريءَ جي ڪريٽن تي لکيل هوندو آهي:

Handle with care: glass inside!

هي اسان جا موجوده ادارا اسان جي وڏڙن سنڌ جي سرويچ سرواڻن جا ٺاهيل آهن. سندن مَسَندَن تي موجوده جانشين اسان جي لاءِ قابل احترام هجڻ گهرجن. سندن ذاتي مجبورين يا ڪوتاهن جي قطع نظر هنن ادارن جي سڄڻن کي ساڻن هَٿَ همراهِي ڪرڻ گهرجي:

ججهن کنئي، ڇَپَر کَڄي.

هن وقت، سنڌ جي تعليمي، ادبي ۽ ثقافتي ادارن ۽ تنظيمن ۾ وڌيڪ سرجوشي ۽ محنت سان گڏجي ڪرڻ جو موقعو آهي، ڇاڪاڻ ته تباهي جي ڄاڻ ۽ ترقيءَ لاءِ سجاڳي عام آهي ۽ هر طرح جا مالي وسيلا به موجود آهن. سنڌ جي لاکيڻي لطيف جي هن هدايت کي هِنئين سان هنڊائڻ گهرجي:

”جِئان گهِڙي تِئان گهيڙُ، ڪَپَرُ پُڇُن ڪُوڙِيُون،

ڏَمَ سين جسو ظاهراً، مَنُ ميهارِ سين ميڙُ،

ساندي ڀانئي نيڙُ، جنهن کي سِڪَ ساهڙ جِي.

ها سائين! ”گهڙيا سي چڙهيا اِئين اٿيئي!“

هن سماج ۽ قوم جي مفاد ۾، ادارن ۽ سندن ڪارڪنن جي موجوده ڪارڪردگي کي تڪڙو بهتر بڻائڻ لاءِ تحرڪ وٺڻ گهرجي. پر محض تنقيد ۽ نصيحت کي تحريڪ نه سمجهڻ گهرجي. ڪڏهن ڪڏهن ناصحن جي ناراضگي ڪنهن ٻي ڳالهه تان هوندي آهي.

هن مقالي جي ابتدائي دليل يا پِريمسِ کي هن نتيجي تي آڻجي ته ”اهل ماڻهو ادارن جي صحيح ڪارڪردگي ۽ صحت لاءِ ضروري آهن، پر ٻاهرين مداخلت، تنقيد ۽ احتجاج جي صورت ۾، نااهل فردن بجاءِ، خود ادارن جي ساک پت ۽ اهلڪارن جي ڪارڪردگيءَ تي مثبت اثر مرتب نه ٿا ٿين.“

غلط سرشتو ادارن جي ابتريءَ جو ڪارڻ آهي، پر سرواڻن جي صحيح چونڊ ادارن جي ابتريءَ کي بهتريءَ ڏانهن موڙي سگهي ٿي. نه ته بااختيار ڌڻين جي تبديليءَ کانپوءِ به ڏسبو ته:

گهُٽ ٻوسٽ ۽ ساڳي رُگههَ،

ساڳيا لاٽُن ساڳيا چُگهه!

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8  9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ