|
سُڄاڻ (ادارا)
سنڌي ڊپارٽمينٽ، ڪراچي يونيورسٽي
ون يونٽي دور ۾ سنڌي ٻوليءَ کي پرائمري ليول تائين واڙيو ويو،
جڏهن به سنڌي ٻوليءَ جي حق جي ڳالهه ڪئي وئي، تڏهن
صوبائي ڪٽرپڻي جو ريڊي ميڊ الزام هڻي سنڌي ٻوليءَ
کي پنهنجي ئي گهر مان تڙڻ جي سٽ سٽي ويئي. ڪراچي
سنڌ جي گادي هئي، اتي اهو هاڃو وڌيڪ ٿيو. سنڌي
ميڊيم اسڪول ٿاڏارجي ويا ۽ ڪراچي يونيورسٽيءَ جتي
پرڏيهي ٻولين جا کاتا هئا، اتي سنڌي ٻولي ميساريل
رهي.
سنڌي جي ڳچيءَ مان ون يونٽ جو ڳاٽي ڀڳو ڳٽ نڪتو ته ڊسمبر 1971ع
۾، ڪراچي يونيورسٽيءَ ۾ سنڌي کاتو کليو. هاڻ 5
استاد آهن. پهرين رڳو ايم اي جا ڪلاس شروع ٿيا ۽
بي اي ـــ آنرس جا ڪلاس 74-1973ع کان شروع ٿي
سگهيا.
آنرس ۽ ايم اي تي رکيل ڪورس جي ڪتابن ۾ اڻاٺ پئي رهي آهي. ڪجهه
ڪتابن کي ڇڏي ٻيا اهڙا ڪتاب آهن، جيڪي ادبي گهٽ ۽
نصابي وڌيڪ آهن. ڪيترائي ڪورس جا ڪتاب اڻلڀ آهن.
هڪ اڌ لائبرري ۾ هجن ته هجن ۽ شاگردن جو انهن
تائين پهچڻ به مسئلو آهي. سنڌي کاتي ڪراچي
يونيورسٽيءَ جي استادن ان کوٽ کي ڀرڻ لاءِ پنهنجي
مدد پاڻ جي اصول تي هڪ اشاعتي اداري ”ورسٽي سنڌي
پبليڪيشن“ جي پيڙهه رکي آهي. هيءَ ادارو جتي نوان
ادبي ڪتاب ڇپائي رهيو آهي، اتي پراڻا ۽ اڻلڀ ڪتاب
پڻ ڇپائي رهيو آهي. هيل تائين هيٺيان ڪتاب ڇپائي
چڪو آهي.
هٻڪار (چونڊ مضمون) سهڙيندڙ نواز علي ”شوق“
پشو پاشا جمال ابڙو
مقدمه لطيفي ڊاڪٽر هوتچند گربخشاڻي
نورجهان ڊاڪٽر هوتچند گربخشاڻي
اهي چارئي سنڌيءَ جا اهم ڪتاب آهن، جيڪي شاگردن توڙي عام
پڙهندڙن لاءِ پڻ ڪارائتا آهن. ادارو ڪلاچي مئگزين
پڻ ڪڍي چڪو آهي. هن وقت ”ورسٽي پبليڪيشن“ جا 3
ڪتاب ڇپائي هيٺ آهن.
1) روح رهاڻ ڊاڪٽر هوتچند گربخشاڻي
2) بلو دادا اياز حسين قادري
3) شبنم شبنم، ڪنول ڪنول نسيم احمد کرل
مهراڻ جي پڙهندڙن کي ”ورسٽي پبليڪيشن“ جا اهي ڪتاب خريد ڪري
پڙهڻ کپن ۽ ان اداري سان عملي سهڪار ڪري پنهنجو
فرض پورو ڪرڻ کپي.
تبصرا
رڻ سڄو رت ڦُڙا:
نئين ٽهي، جيڪا اڄ هام هڻي پنهنجن پوڙهن، کک گنجن اديبن ۽ ادب
تي راڪاس وارا هٿ کُپائي وهڻ وارن ٺيڪيدارن کان
پاڻ کي ٺڪرايل ڄاڻي ٿي، ته اها انفرادي طور ڪن
نئين ٽهيءَ جي جُڙتو ۽ پاڻ ٿاڦيل حامين جي تنگ
نظري آهي. اهو مون چند سالن کان محسوس ڪيو آهي، ته
نوان لکندڙ نه رڳو جلد ڇپجڻ گهرن ٿا، پر جلد
واکاڻجڻ به گهُرن ٿا. اهو به گهرن ٿا ته پوڙهن ککن
مان ڪو گهوڙي تي وڃي رهيو هجي ته کين ڏسڻ سان هڪدم
گهوڙي تان لهي چوي ته، ”واهه فلاڻا! تو ته وڻ
وڄائي ڇڏيا. شاهڪار لکيو اٿئي. فلاڻي کي ته اجايو
ساراهيوسين، تون ته باهه جو ٽڪرو آهين!“ سنڌي
اڪيڊميءَ جو مهتمم اسلم لغاري ڪتابن اڳيان ”تکا
مٺا ٻول“ لکندو رهيو آهي. هن ڀيري انهن تکن ٻولن ۾
هُن ذوالفقار سيال جي ڪلام جي قدر ۽ قيمت کي
گهٽايو آهي ۽ ڌڪار وارا لفظ لکي، هُن ڪو چڱو
ڪارنامو ڪونه ڪيو آهي.
اديب ڪوبه کک ڪونهي. ڪوبه ادب جو ٺيڪيدار ڪونهي، جيڪڏهن ماضيءَ
جي روايت کي ٽوڙي، ڪو اديب اڳتي وڌي ٿو، ته فقط
ادبي تبصرن سان ائين ڪونه ٿو ٿي سگهي.
ذوالفقار سيال جي شعر جو مجموعو رڻ سڄو رت ڦڙا هڪ اهڙو مجموعو
آهي، جنهن ۾ ڪيترو شعر آهي، جنهن کي ساراهي سگهجي
ٿو. سماج کي صاف صاف لفظن ۾ چٽيو ويو آهي. شاعر
روايت کي سراسر رد ڪري، اُهو اڃا ته ڪونه ٿيو آهي.
جزوي ڳالهيون نوان شاعر بدلائيندا رهيا آهن. اهو
ئي عمل آهي، جنهن سان شاعريءَ جو قافلو اڳتي وڌي
ٿو. جيڪي ڳالهيون پراڻين سنڌي ڳاهن ۾ هيون، اهي جي
شاهه ڀٽائي به بيان ڪري ها ۽ سندس ڪلام جي هيئت ۾
نواڻ نه هجي ها، ته ڪير کيس منفرد ڄاڻي ها! وري
جيڪي گدائي، اياز، امداد، تنوير، شمشير ۽ نياز
ڏنو، اُن ۾ به نواڻ هئي. هڪ نئين پڪار هئي، وقت جو
آواز هو. اهو به ناهي ته وقت جو آواز چوڻ سان اُها
شاعري ايندڙ وقت جي ناهي. اڄ به شاهه ڀتائيءَ جو
ڪلام نئون آهي. پويان ايندڙ شاعر، اڳوڻن جي فن ۽
فڪر مان گهڻو پرائين ٿا. انهن کي مدي خارج چوڻ ۽
کک چئي پنهنجي ٽهيءَ ۽ وهيءَ کي فريب نه ڏيڻ کپي.
اسان وٽ قصو هيئن آهي، جي شاعر نه ڪُڇي ته حمايتي
ٻه وکون مرڳو اڳتي آهي. روايت ۽ تجربي جو عمل
شاعريءَ ۾ جاري آهي. نئون شاعر ڪٿي نئون ورق ورائي
ٿو، ته ڪٿي انهن ئي وڪڙن ۾ ڦاٿل نظر اچي ٿو، جن ۾
صدي اڳ جا شاعر ڦاٿل هئا. سيال به ائين روايتي غزل
گوئيءَ جي حدن ۾ نظر اچي ٿو:
شمع جلندي ائين رهندي ته پروانن جو ڇا ٿيندو؟
ازل کان جي ائين تڙپيا ته ارمانن جو ڇا ٿيندو؟
فارسي اهڃاڻن واري شاعريءَ جو عڪس سيال وٽ موجود آهي، ته نئون
نڪورو انداز به آهي:
سانڍي رکجانءِ ڪورو آهي،
منهنجو نينهن نڪورو آهي.
فني لحاظ کان عروضي نظام ۽ علم قافيه موجب هن شعر تي اعتراض ڪيو
ويندو، پر نئين سنڌي شاعريءَ جو مقبول رنگ ئي اهو
آهي. نئين رنگ کي انور پيرزادي، ادل سومري، عثمان
ميمڻ، سيال يا ڪنهن به نئين، بلڪه نئين کان نئين
شاعر دلپسند بڻايو آهي، ته به ان جون جڙون اياز ۽
نياز، تنوير ۽ شمشير، امداد ۽ تاج جي ٽهيءَ کان
موجود آهن. ان ڳالهه کان انڪار ڪرڻ پنهنجي ڀرپاسي
کان اکيون پوري هرو ڀرو هٿوراڙيون ڏيڻ جي برابر
آهي.
ذوالفقار سيال ۽ سندس ٽهيءَ جا شاعر تازو ادبي ميدان ۾ آيا آهن.
هنن کي اڃان گهڻو پڙهڻو آهي ۽ گهڻو ڪجهه لکڻو آهي.
ذوالفقار جي ڪلام ۾ اُتساهت ڪرڻ وارا جذبا موجود آهن ۽ انهن
جذبن سان شاعر ذهنن تان ڏک جا ڏونگر ٽاري انهن کي
اُميد ڏياري ٿو:
پنهنجو پنڌ سجايو ٿيندو، ملندو نيٺ ته ماڳ،
الو ميان، نيٺ ته ملندو ماڳ
هو دنيا جي رنگ محل ۾ پنهنجو من اُداس پيو ڀانئي، ته اهو به هڪ
اندروني دنيا جو ڏيک آهي، جيڪو اسين شعر ۾ ڏسون
ٿا:
جهِرمر جهرمر دنيا ساري، منهنجو جيءُ اُداس،
مٽڪا خالي مڌ جا.
يا
چارڻ بڻجي چنگ وڄايم، پوءِ به جهولي خالي،
آءٌ سوالي.
شاعر جي دل جي دنيا ائين ئي هوندي آهي. هو قومي سطح تي گفتگو
ڪري ٿو، ته هڪڙا رنگ ظاهر ٿين ٿا. اڪثر اندر جي
دنيا جي اُجهام به ظاهر ڪري ٿو. خارجي پهلوءَ سان
گڏ داخلي پهلو پڙهندڙ جي اڳيان ٿو اچي بيهي.
سماج جي ڇاپ به ذوالفقار جي ڪلام تي آهي. هو پنهنجي سماج ۾ جيڪو
ڏاڍ ۽ ڏهڪاءُ، ظلم ۽ زوري توڙي ٻهروپيائي ڏسي ٿو،
اُن جا پاڇولا سندس ڪلام ۾ موجود آهن. نظم ”غيرت“
۾ اهڙي فقط هڪ اشراف جو نموني طور ذڪر ڪيو ويو
آهي:
”ڏهن سالن کان
”رن“ وڏيرو
پنهنجي گهر ۾
ويهاريو اچي ٿو.“
پر ڪنهن صلاح ڏني ته ”سائين شادي ڪري ڇڏ“ اهڙو ڪڌو ڪم ڀلا اشراف
ماڻهو ڪيئن ڪري؟ ڪڃريءَ سان شادي ڪيئن ڪري؟ اِهو
عڪس آهي، پنهنجن اشراف وڏيرن جو ۽ گهڻا ڏسڻا
وائسڻا، سيٺيون ۽ دانشور به ان ”نيڪ ڪم“ ۾ شامل
آهن.
سماجي موضوعن تي هن مجموعي ۾ ٻيا به نظم آهن، جهڙوڪ: ”عڪس“-
”پڙلاءٌ“- ”ڪاري“- ”قدر“ ۽ ”مهمان“ وغيره. منهنجي
خيال ۾ نظم جو ڏانءُ ذوالفقار کي ڪجهه وڌيڪ آهي.
غزل ۾ هن ڪيترا سهڻا شعر ڏنا آهن ۽ جن ۾ زبان ۽ بيان جو چشڪو هڪ
طرف ته جذبو ۽ تانگهه ٻئي طرف آهي. هن توازن قائم
رکڻ جي چڱي ڪوشش ڪئي آهي، ڇو جو نئون سنڌي غزل
ايترو نازڪ بڻجي ويو آهي، جو ٿوري بيپرواهيءَ سان
اُن فرسوده رنگ ۾ ظاهر ٿي سگهي ٿو، جنهن ۾ پنجاهه
سال اڳ هو. مون کي غزلن جا هيٺيان شعر جلد زبان تي
چڙهي آيا:
پنهنجن پيرن ۾ زنجيرون،
ڄڻ ڪا پايل پايل آهي.
-
شهر ۾ ڇو اڄ خوشبو آهي،
شايد ڪوئي آيو هوندو.
-
هيل اسان وٽ ساوڻ رُت ۾،
پنڇي سُڏڪي گيت چون ٿا.
ننڍن بحرن وارا غزل وڌيڪ سُريلا آهن. وڏن بحرن ۾ هو خاص طور
روايتي غزل گوئيءَ جو شڪار ٿي ويو آهي. ذوالفقار
سڀني صنفن ۾ فني لحاظ کان
Average
سطح تي آهي ۽ هن ۾ اڳتي وڌڻ جون صلاحيتون آهن. شعر
جو وڌيڪ اڀياس ڪرڻ سان هُو انهن عيبن کي دور ڪري
سگهي ٿو، جيڪي اڃا هُن ۾ آهن. بلڪه وڏو عيب تبصري
نگارن ۽ دوستن جون پوزيون هونديون آهن. انهن کان
آجو ٿيڻ جي ڪوشش ڪجي. اسين اوهين ڏسون پيا، ته
اڪثر دوست ”نئين ٽهيءَ“ کي هرو ڀرو اجايا چاڙهه
ڏين ٿا ۽ جيڪي نئين ٽهيءَ جا ننڍي گجيءَ وارا يار
آهن، سي اهڙين گهنترين کي ٻڌي ٽنگ ٽنگ تي چاڙهي
بالم بڻجي ويهي رهن ٿا ۽ رڳو واکاڻيندڙن جي پٺيان
نائب ٿيو هلندا وتن. ائين پاڻ کي ڇيهو ٿا رسائين.
اُميد آهي ته ذوالفقار ائين نائب ٿي هلڻ بدران
پنهنجو وقت اڀياس ۾ سجايو ڪندو، جيڪو هڪ شاعر لاءِ
تمام ضروري آهي.
هي ڪتب ”سنڌي اڪيڊمي“ حيدرآباد ڇپايو آهي، قيمت سادي ڪاپي 6
روپيا ۽ اوچي ڪاپي 8 روپيا اٿس ۽ صفحا 108.
(ڇپائيندڙ: سنڌي اڪيڊمي، حيدرآبا، سائيز: ڊيمي، صفحا 108.
قيمت: (سادي ڪاپي) ڇهه روپيا، (اُچي ڪاپي) اٺ روپيا)
عبدالجبار جوڻيجو.
شعر فارسي در بلوچستان.:
پاڪستان جي سر زمين کي اهو فخر حاصل آهي جو اُها فارسي زبان جي
ادب ۽ ايراني فرهنگ و هنر مان صدين کان بهره ور
ٿيندي پئي رهي آهي ۽ اڃا تائين ايران ۽ پاڪستان جا
ادبي ۽ فرهنگي ناتا نهايت نزديڪ تر آهن ۽ فارسي
زبان، ادب ۽ فرهنگ و هنر جا نقش هتي جي سڀني صوبن
۾، پاڪستان ۽ ايران جي اتحاد ۽ يگانگيءَ جو مظهر
آهن. هتي فارسي زبان ۾ سڀني صنفن جي شاعري، نثر ۾
علم طب، تصوف ۽ تاريخ تي ڪتاب تصنيف ٿيل آهن ۽
اُنهيءَ علمي ذخيري تي محقق عالمن ۽ اديبن وقت جي
حالتن پٽاندڙ ڪم ڪيو آهي ۽ ڪيترائي فارسي زبان ۾
تصنيف ٿيل ناياب ڪتاب شعر، ادب، تاريخ، تصوف، ۽ طب
وغيره تي شايع ٿيا آهن.
ايران جي شهنشاهه آريا مهر رضا شاهه پهلوي ۽ اسلاميا جمهوريا
پاڪستان جي تعاون سان علم، ادب ۽ فرهنگ و هنر جي
فروغ لاءِ اسلام آباد ۾ ”انتشارات مرڪز تحقيقات
فارسي ايران و پاڪستان“ جي نالي سان ادارو وجود ۾
آيو. ان ئي اداري جي ڪوشش سان، هتي جي فارسي زبان
جي سڀني صنفن جي ڪتابن تي تحقيق ۽ تدوين جو ڪم ٿي
رهيو آهي. بلوچستان ۾ فارسي شاعريءَ جو تذڪرو به
ان اداري جي نگرانيءَ هيٺ ڇپيو آهي. ان ڪتاب جو
مؤلف ڪُهنه مشق ،اديب، شاعر ۽ محقق محترم پروفيسر
ڊاڪٽر انعام الحق ڪوثر آهي. فاضل مؤلف ڪتاب جي
سموهڻ ۽ سهيڙڻ ۾ جيڪا ڪوشش ڪئي آهي، سا ساراهه
جوڳي آهي، ڇو ته بلوچستان جي وسيع ترين ۽ دشوار
ترين علائقي ۾ فارسي شعر جو ٽڙيل پکڙيل مواد
ڏورانهن هنڌن تي وڃي هٿ ڪيو ويو آهي ۽ انهيءَ ڏس ۾
مؤلف وڏي جاکوڙ ڪئي آهي، هي فارسي شاعرن جو تذڪرو
محترم ڊاڪٽر ڪوثر صاحب جي ڏهن سالن جي تحقيق ۽
تدوين جو نتيجوآهي.
فارسي شاعرن جي هن تذڪري ۾ چاليهن شاعرن جو احوال ۽ ڪجهه ڪلام
به ڏنو ويو آهي ۽ سڀ کان اول ٽين ۽ چوٿين صدي
هجريءَ جي مشهور شاعره، رودڪي جي همعصر، رابعه
خضداريءَ جو احوال ۽ آثار پيش ڪيو ويو آهي. شاعرن
جي احوال قلمبند ڪرڻ ۾ گهڻي جاکوڙ ڪئي ويئي آهي.
تذڪري جي آخر ۾ ماخذ ۽ منايع، فهارس نامهاي اشخاص
و قبيله ها و فرقعه ها و اصطلاحات، خطي ڪتابن جا
ڪجهه فوٽو، شاعرن ۽ انهن جي آخري آرامگاهه جون
ڪجهه تصويرون پڻ شامل آهن. اهو سمورو ڪم مؤلف جي
سخت محنت ۽ دلچسپيءَ جي باعث ٿيو آهي.
بلوچستان ۾ فارسي شاعرن جو هي تذڪرو ”انشارات مرڪز تحقيقات
فارسي، ايران و پاڪستان“ پوسٽ باڪس نبر 1277، اسلم
آباد مان ملي سگهي ٿو.
]ڇپائيدڙ:
مرڪز.تحقيقات فارسي، ايران و پاڪستان، اسلام آباد.
(پ.ب. نمبر 1277) سائيز: 24×17 س.م. قيمت: چاليهه رپيا.[
--ڊاڪٽر گل حسن لغاري
*
ٻه هفتا اڳ الطاف مون کي چيو ته ”توکي تنوير گهرايو آهي، سکر
هل.“
منهنجي اِنڪار ڪرڻ تي منهنجي زال کي چيائين ته ”هي شرافت سان نه
هلندو ته مان چرس جي گولي هن جي کيسي ۾ وجهي هن کي
گرفتار ڪري سکر وٺي ويندس.“
وفات کان ٻه ڏينهن اڳ مون وٽ سنڌ آبزرور جي آفيس ۾ رفيق ڪاڇيلي
سان گڏجي آيو ۽ چيائين ته ”سڀاڻي نوابشاهه هل، شام
جو توکي آفيس پهچائيندس“ مون انڪار ڪيو.
فقط ٽي هفتا اڳ هن مون کي پنهنجو هڪڙو شعر ٻڌايو هو. شعر ڪجهه
اهڙي قسم جو هو ته ”تون جي چئين ته مان شراب پيئڻ
ڇڏي ڏيان“ مون هن جي شعر تي هڪڙو ننڍڙو شعر تيار
ڪيو، جنهن جي پهرين سٽ مون لکي ته ”تون ٿي چئين ته
مان شراب نه پيان، جو تون قانون نافذ ڪندڙ اداري ۾
شامل ٿي ويٺي آهين شايد.“
_حليم بروهي
(روزانه ”سنڌ نيوز“ 8_ فيبروري 1978)
پڙهندڙن وٽان
”مهراڻ“ مليو آهي. اڃا نه پڙهيو اٿم. هڪ ٻه ڀيرا راءِ لکڻ جي
خيال کان پڙهن جي ڪوشش ڪئي اٿم ۽ هر ڀيري ايڏو
اتساهه مليو اٿم، جو هڪ نئون نظم لکي سمهي پيو
آهيان. ان ڪري هاڻي راءِ لکڻ وقت ڄاڻي واڻي
”مهراڻ“ پاسي تي ڪري رکيو اٿم.
هن وقت تائين جيڪو پڙهيو اٿم، تنهن ۾ سحر جو نظم، ماڻڪ جي ڪهاڻي
۽ تنوير جو جاپاني هائيڪي تي مضمون ڏاڍو وڻيو اٿم.
ماڻڪ جي ڪهاڻيءَ ۾ ڪيل شاعري ڏاڍي وڻي، سحر جي
شاعريءَ ۾ خيال جي بهادريءَ ڏاڍو متاثر ڪيو ۽
تنوير هن مضمون ۾ ٻه ڪم ڪيا آهن. هڪ ته هن جاپاني
هائيڪي جي اصل گهاڙيٽن بابت فني ڄاڻ لکي نون شاعرن
کي تعليم ڏني آهي ۽ ٻيو ته هن جاپاني ڪلاسيڪي
شاعرانا عڪس سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪري ڀٽائيءَ کان پوءِ
ڪيل نئين سنڌي شاعريءَ تي ڄڻ جامع تنقيد ڪئي آهي.
جو به شاعر پنهنجي فن جو اندازو لڳائڻ چاهي، سو
”مهراڻ“ کولي جپاني شاعريءَ جي آئيني ۾ پاڻ کي
ڏسي. تنهنجي شاعريءَ بابت راءِ نٿو ڏيان. ماڻهو
چوندا، ايڊيٽر سمجهي خوشامد ڪئي اٿس. البت جڏهن
کان پڙهيو اٿم هڪ هنڌ ته ”امداد جي شاعري ۾ شريعت
ڪانهي“، تڏهن کان تياري پيو ڪريان، ته ”امداد جي
شاعريءَ ۾شريعت
Poetics“
تي هڪ مضمون لکان؛ پر عذاب اهو آهي، ته تنهنجيون
تخليقون سرءُ جي پنن وانگي وکريون پيون آهن ۽ انهن
کي گڏ ڪرڻ زندگيءَ جي هن پَن ڇڻ ۾ ڏاڍو ڏکيو آهي؛
پر بهرحال اهو ڪم ضرور ڪندس.
نعيم دريشاڻيءَ جو نظم فنامينن تمام سٺي ڪوشش آهي؛ پر سنگتيءَ
کي اڃا فني تاڃي پيٽي کان وڌيڪ شاعراڻي خيال تي
ڌيان ڏيڻو پوندو. هن جي سنڌي شاعريءَ بابت وائي
غير حقيقت پسند ناهي. هڪ هندي ڪهاڻيءَ جو ترجمو
ڇپي تمام سٺو ڪيو اٿوَ. اڃا به ضرورت ان ڳالهه جي
آهي ته سٺا ترجما ڇپيا وڃن. ڇاڪاڻ جو اسان جو ليکڪ
غير جمهوري سماج ۾ رهڻ ڪري، تنقيد برداشت ڪرڻ
جيتري اخلاقي جرات نه ٿو رکي. ان لاءِ ضروري آهي،
ته هو بهترين پرڏيهي ادب جي آئيني ۾ پاڻ ڏسي ۽ پاڻ
ئي پاڻ تي تنقيد ڪري.
”مهراڻ“ ۾ ڇپيل مواد مجموعي طور ڪجهه روايتي آهي ۽
ڪجهه نواڻ به رکي ٿو. جن شين ۾ نواڻ آهي، انهن ۾
تاج بلوچ به آهي. توکان سواءِ، تاج واري ٽهي ذري
گهٽ سنڍ ٿي وئي آهي. پوءِ به تاج ائين ٿو لڳي، ته
اڃا ”آهي“.
He Exists In His Non- Existent Emotional Life
مان جڏهن به ٽي-ويءَ تي نيلام گهر ڏسندو آهيان ته ڊڄي ويندو
آهيان.طارق عزيز کي ڏسي_ ۽ هڪ دفعو وري اهو سوچي
هانوَ کي جهُٻو اچي ويندو آهي، ته هڪ آرٽسٽ يا
انٽيليڪچوئل جو سرمائيدارنه سماج ۾ اهو به حال ٿي
سگهي ٿو. ٿورو آئيندي ۾ گهوري ڊڄي ويندو آهيان، ته
شل اسان جي سنڌي پروفيشنل ليکڪن جو به نه اهو حال
ٿي وڃي! بهرحال سنڌي ادبي سنگت سان هلڻ هلڻ ڪري،
تاج بلوچ ڪجهه نوان نظم پڻ لکيا آهن، جيڪي ٻڌندين،
ته ڏاڍا وڻندءِ.
مهراڻ لاءِ تجويزون ته گهڻيون آهن. دل ٿي چاهي ته تنهنجي
ايڊيٽرشپ ۾ سنڌي ادبي سنگت جي ڪا جامع تاريخ ڇپجي
وڃي.شمشير هاڻي ٻڌو اٿئون، ته وقت جو ڏاڍو پابند ۽
ملٽري ڊسيپلين جو قائل ٿي پيو آهي. هن سنڌي عوام
سان وعدو ڪيو آهي، ته هو سنڌي ادبي سنگت جي تاريخ
مرتب ڪندو.
مهراڻ نيم سرڪاري ادارو آهي. منجهس ڇپيل لکڻين تي نه ماهي يا
ڇهه ماهي انعامن جو به اعلان ڪري سگهجي ٿو، جنهن
سان سنڌي ادبين ۽ ليکڪن جي همت افزائي به ٿي
سهگندي_
مهراڻ جو ادارو رعايتي اگهن تي سنڌي ليکڪن کي سندن ڪتاب به
ڇپائي ڏئي سگهي ٿو. ڇاڪاڻ ته هن وقت ڪتابن جي
ڇپائي مهانگي هئڻ ڪري، بي انداز ليکڪ پنهنجا ڪتاب
ڇپائي نه ٿا سگهن، ۽ ان ڪري سنڌي ادب ۾ ڪتابن جي
کوٽ به رهي ٿي.
مهراڻ جو هڪ خاص ڀٽائي نمبر پڻ شايع ٿيڻ گهرجي، جنهن ۾ ڀٽائيءَ
بابت صرف ترقي پسند ليکڪن کان لکڻيون گهرايون وڃن.
مهراڻ مالي معاوضي تي تمام اهم کوجنا واريون ادبي ٿيسس پڻ
لکرائي سگهي ٿو_ ۽ مهراڻ ۾ لکندڙ کي مالي ادائيگي
به ٿي سگهي ٿي.
ڇا ٿي سگهي ٿو ۽ ڇا نه ٿي سگهي ٿو؟ ان جو ڪوبه ٺوس معيار ڪونهي.
سڀ ڪجهه ٿي سگهي ٿو ۽ ڪجهه به نه ٿو ٿي سگهي! هئڻ،
ٿيڻ ۽ ڪرڻ وارا شعوري مصدر ئي ته آهن، جيڪي انساني
فعل کي جوڙن ٿا، ۽ انساني فعل پڻ لازمي به ٿيندا
آهن، ته متشڪي پڻ، جن کي ڀاڙيا فعل به سڏيو ويندو
آهي.
_انور
مهراڻ 1977ع جو نمبر 1_2 ڏسي، تنهنجي جرئت ۽ همت کي داد ڏيڻ
کانسواءِ رهي نٿو سگهجي.سچ پچ تو نوَن قدرن، گهرجن
۽ وقتائين عظيم لاڙن رکندڙ نئين نسل کي مٿاهون
درجو ڏنو آهي، جنهن جو هو تاريخي حقدار آهي. اسان
وٽ پيڙهي وڇوٽيءَ کي نٿو مڃيو وڃي. جڏهن ته اُهو
قدرتي، سماجي، تاريخي
Evolution۽
Revolution
تي دارومدار رکندڙ، انساني سماج ۾ انساني ذهن جي
مصحلت، منافقيءَ، ارڏائپ ۽ بُلنديءَ کي ڌار ڌار
ڪندڙ فاصلو آهي_ تو نئين نسل کي جڳهه ڏئي، اُن
اونداهي وڇوٽيءَ جي سڃاڻپ ڪرائي آهي، جنهن کي اڄ
ڏينهن تائين اسان جا ابا ڏاڏا_ سوجهرو، روشني،
ابد، ابد_ چوندي ٿڪبائي ڪونه هئا.
_شرجيل
وڏي ۽ ڊگهي انتظارکانپوءِ ”مهراڻ، جو مڪمل پرچو ڏسڻ جو موقعو
مليو اٿم. هڪ ساهيءَ دوستن به پڙهڻ ڪين ڏنو، تڏهن
به هڻي ڌڻي پڙهي پڄايو اٿم. جيڪي هضم ڪري سگهيو
آهيان، سو اِجهو هي ٿي:
نياز جو ماهيا پڙهندي لڳو ڄڻ جوڳيئڙو پاڻ پنهنجي سر اکيون پوريو
سامهون ويٺو پيو جهونگاري، تنوير عباسي جي شاعريءَ
جا ڪجهه پيارا بند: ”سڀڪو سپنا ماڻي، ساڀيا ماڻي
ڪو ڪو“. ”ٿڃ جي توهي جيان شعر نڪتو ذهن مان.“
سوڪهڙي ته ساوڪ آئي، ”ساوڻ مينهن پيا، توسان نينهن
ٿيا“ ”اوهان پٿرن کي، اسان ئي گهڙيون ٿا“، من جي
اونهائين تائين رسي ڄڻ ذهن تي اُڪرجي ويا آهن. تاج
بلوچ جو ”دل دوزخ، دل جنت“ توڙي ”مون به ماڻي
زندگي“ سٺا آهن. الطاف عباسيءَ جو ”ڇهاءُ“،
”ننڊاکڙا نيڻ“ ۽ ”سچي ڳالهه“ پيار، وس ۽ وت جو سٺو
تجزيو آهي. مثال طور سندس شعر جي هڪ سٽ: ”اُڀ مان
تارا لاهڻ منهنجو وس ناهي.“ سحر امداد ڪوتائن لکڻ
۾ ڏاڍي ڀَڙُ ٿي وئي آهي.هن جي هاڻوڪي شاعريءَ ۾
داخلي ڪيفيت جا ڪيئي مڪمل ۽ مختلف سرگم ٻُرڻ لڳا
آهن، جن جو بنياد هڪ ئي ٺاٺ: پيار، تي ٻڌل آهي،
سندس ”آد“ ۽ ”انت“ مان جيڪي احساس ملن ٿا، سي به
سندس ڏات جو ثمر آهن. جڏهن تنهن جو ڪوئي پيارو
پيارو شعر پڙهندو آهيان، ته من ئي من ۾ ڪروڙين
سوچون بخين وانگر اُڊڙندي، ڌاڳن وانگر مُنجهندي
محسوس ٿينديون اٿم. سچ پڇين ته اهي احساس ايترا ته
حقيقي ۽ وزنائتا هوندا آهن، جو ڪيتري به ڪوشش ڪندس
ته شايد جيڪر پوريءَ ريت اهي ظاهر به ڪري نه
سگهندس. منهنجي خيال ۾ سنڌي شاعريءَ خاص ڪري اياز،
تنهنجي ۽ انور جي شاعريءَ مان جيڪي خيال اُڀرندا
آهن، تن جذبن، احساسن ۽ اُڌمن کي لفظن جي مالا ۾
پوئڻ مون لاءِ ڏکيو آهي ۽ مان اهو به ڄاڻان ٿو،
ته مان لفظي يا زباني تعريف ڪري نه سگهندو آهيان،
رڳو محسوس ڪري سگهندو آهيان.
نسرين جوڻيجو جو نالو ڪنهن ادبي ڪتاب يا گڏجاڻيءَ ۾ پڙهيو ۽
ٻُڌو ته اٿم، پر ڌيان ڇڪجي وڃڻ جو مون لاءِ پهريون
اتفاق آهي. واقعي سٺو ٿي لکي.
ليکڪن جي فهرست ۾ ”رفيق“ جو شامل ٿيڻ نيڪ فال آهي. (فوٽ پاٿي
طوطي وارو فال نه) ادبي پرچي مهراڻ جي هن خوبصورت
پرچي وارو خوبصورت فال، جنهن جي ساري سٽاءُ مان
تنهنجي ۽ ٻين ساٿين جي محنت جو پتو پوي ٿو. ها ته
ڳالهه ٿي ڪم ڪيم رفيق جي- جو مون ٿي چيو ته رفيق
لاءِ لگن شرط آهي.
تاج جويو، نوجوانن مان سٺو شاعر نڪتو آهي، خاص ڪري وائي ۽ غزل
۾. هن جي ٻولي، وزن توڙي موضوع تمام وڻندڙ ۽ محسوس
ٿيندڙ هوندا آهن. رسول ميمڻ جو ته بس هڪڙو نظم
پڙهيو هو مون، جيڪو سندس ڪهاڻين جي ڳٽڪي ”امن جي
نالي“ جي مُهڙ ۾ شايد ”غدار“ عنوان سان هو. توهان
ان کي مهراڻ ۾ به ڇاپيو؛ ته جيئن ڪجهه وڏڙن ۽
جهونن کي به خبر پوي ته نوجوان ڇا ٿا لکن.
توکان پوءِ انور ئي آهي، جنهن جي شاعري هر وقت پيو پڙهندو
آهيان. سندس هنن تازن شعرن ۾ جا لئي آهي، سا وڌيڪ
پختي ۽ صحيح آهي—جنهن جو مثال آهي: ”ٽوپيل نڪ مان
سڳڙو سوري“ ۽ ”پنهنجي دل جي زخمن جو اڄ هڪ هڪ ٽاڪو
آءٌ اُڊيڙڻ چاهيان ٿو.“ ڪجهه شاعر نثري نظمن جو
وزن، جملن جي گرامر کي بدلائي، برقرار رکندا آهن،
جنهن سان مقصد ته حل ٿي ويندو آهي، پر تسلسل جي
ڪمي رهجي ويندي آهي ۽ شعر ۾ اکرن جو ٻوجهه ئي نظر
ايندو آهي؛ پر انور جي نثري نظمن ۾ اکرن جي اُکيڙ
ئي اهڙي هوندي آهي، جو رواني ۽ ڪنٽيونٽي پنهنجو
پاڻ پيدا ٿي پوندي آهي، جنهن ڪري ليءِ، تسلسل،
رواني، موضوع، مقصد، ۽ سٽاءُ پنهنجي پنهنجي مناسبت
سان نظر ايندا آهن.
ماڻڪ زندگيءَ جي اهڙين حقيقتن کي موضوع بڻائيندو آهي، جن کي
شايد ئي ڪو ٻيو اديب ايڏي بيباڪيءَ سان ظاهر ڪري
سگهي. ڪهاڻيءَ جي نواڻ، هر صورت ۾ ماڻڪ وٽ موجود
آهي ۽ وڏي ڳالهه اها ته لفظن جي صحيح چونڊ جي ڪري
هدايتن ۽ بيان جو مقصد ٿورن ئي اکرن ۾ تفصيل سان
حل ٿي ٿو وڃي.
شرجيل جي ڪهاڻيءَ ۾ ڪردار جي ذهني اوچائي ۽ عظمت آهي. سندس
ڪردار جو رويو ڏاڍو پوتر ۽ مستقبل جي معمارن جي
نمائندگي ڪندڙ آهي. ”سمنڊ جي ڦيڻڻ جي ٽريٽمينٽ ۽
خاص ڪري نوٽبڪ ۾ لکيل خيال شرجيل جي پختي ذهن ۽
محنت جو اولڙو آهن. هاڻي اهي ڳالهيون جيڪي هضم نه
ٿي سگهيون آهن.
مهراڻ جي دير سان ڇپجڻ لاءِ توهان جو پڙهندڙن کان پڇڻ جو برابر
پورو حق آهي، پر توهان سهائيءَ ۾ شوڪت جو ڪالم ته
پڙهيو ئي هوندو، ان باري ۾ ڇا خيال اٿو؟
نعيم دريشاڻيءَ اڄ جي سنڌي شاعريءَ کي لفظن جي لٻاڙ سڏي چڱي
لٻاڙ هنئي آهي. اڄڪلهه اسان جي ڪجهه شاعرن ڪتبا
لکڻ شروع ڪيا آهن، خير ته آهي؟ نعيم پاڻ کي هپڪرٽ
نٿو سمجهي. پيارا، صحيح معنيٰ ۾ غور ڪجي، ته خبر
پئجي ويندي، ته هپوڪريٽ ڪير ناهي؟ رڳو پاڻ کي
هپوڪريٽ نه سڏڻ هيپوڪريسي ناهي؟ پنهنجي ڪنهن عمل
جي (Justification)
پاڻ کي ئي انفرادي طور تي تڏهن ئي سمجهه ۾ اچي،
جڏهن معلوم ٿئي ٿو، ته سماج، ماحول يا فلاڻو غير
حقيقتن کي سيني سان لائي پيو ساهه کڻي، تڏهن ڪير
ٿو هام هڻي سگهي، ته غير حقيقي نظرين جي حامي سماج
۾، حقيقي فرد جو سمورو عمل آزاد ۽ -- سندس ئي صحيح
نظرين پٽاندر آهي؟
نعيم جي اُها شاعري جيڪڏهن ائبسٽرئڪٽ شاعري آهي، پوءِ ته نون
صفحن تي ڦهلجي وڃڻ سمجهه ۾ اچي ٿو، ٻيءَ صورت ۾
اها نواڻ ۽ ايڏو پکڙجڻ اڻ وڻندڙ آهي.
هتي هڪڙو اهو عرض ڪندو هلان ته جيئن نعيم دريشاڻيءَ جي شعرن
هيٺان فُٽنوٽ ۾ لفظن جي معنيٰ ۽ سمجهاڻيون لکيل
آهن، تيئن سندس عربي ۽ فارسي لفظن جي معنيٰ ڏيڻ ان
کان وڌيڪ اهم هئي. خير آئيندي خيال رکجو.
شرجيل جو شعر ”ڀڳل ڳجهارت“ تمام سٺو آهي، پر ان ۾ ”هي جيون“ ۽
”منهن جون“ جي اکرن سبب شعر کي ٻيهر ۽ غور سان
پڙهڻو پيو، ڇو ته جڏهن منهنجيون يا منهنجا لکبو ته
ائين گڏي لکبو.
باقي پرچو مجموعي طرح تمام سٺو سينگاريل آهي. شاعريءَ جي حصي ۾
شعرن جي ڪمپوزيشن تمام عمدي آهي، جڏهن ته توهان کي
پيسٽنگ جي سهوليت ناهي، پوءِ به صفحن جو سينگار
اکين کي وڻندڙ ٿو لڳي.
”ٽانڊاڻي جي لاٽ“ کي لاڳيتو رکو ته بهتر.
ها- سچ، ڪهاڻين ۾ نورالهديٰ شاهه جي ڪهاڻيءَ تي ٽيڪا ڪرڻ وسري
وئي اٿم- ڇرڪو نه، اهڙي پياري ڪهاڻيءَ جي ڪا گلا
ڪرڻ وارو ناهيان، پر هڪڙي ننڍڙي صلاح ڏيڻي اٿم.-
سا اها ته اندر جي اونهائين ۾ لهي ويندڙ، گهٽيل
احساس جي اپٽار سٺي، پر ”ڪڻس“ لفظن چوڏهن ڀيرا
ورجائڻ الائي ڇو مون کي سٺو ڪونه لڳو. منهنجي خيال
۾ ڪنهن به لفظ جي گهڻي استعمال سان اهو لفظ چرچي
طور استعمال ٿيڻ لڳندو آهي.
بيدل
اٽڪل چار مهينا کن ٿيندا، جو مون هڪ ڪهاڻي ”روئان رهن نه سپرين“
موڪلي هئي. منڍ ۾ جڏهن توهان جو واجد ڏانهن لکيل
خط پڙهيو هئم ته لڳو هو، اوهان مهراڻ جي ايڊيٽر
واري ڪرسيءَ تي ويهڻ کانپوءِ چينج نه ٿيا آهيو.
مون کان ۽ ڪيهر کان ڪهاڻي گهرڻ تي منهنجي وهم ۽
گمان ۾ به اها ڳالهه نه ويٺي هئي، ته ڪو ان ڪرسيءَ
تي ٺهي ٺڪي ويهڻ کانپوءِ اوهان روايتي ايڊيٽر بڻجي
اسان کان امداد حسيني کسي وٺندا. هي خط منهنجو
مهراڻ جي ايڊيٽر ڏانهن لکيل آهي، ۽ ان ڪري هڪ ليکڪ
جي حيثيت ۾ آئون رڳو ايترو عرض ڪرڻ گهران ٿو، ته
مولانا گراميءَ ته ڪڏهن ڪنهن پڙهندڙ کي به جواب
ڏيڻ کان نه ڪيٻايو هو؛ پوءِ ڪهڙو سبب آهي جو اوهان
منهنجي ڪهاڻيءَ تي ٻه لفظ لکي، مون کي اهو ٻڌائڻ
جي ضرورت به محسوس نه ڪئي، ته اها ڪهاڻي شايع نه
ٿيندي؟ ان ڪهاڻيءَ جي نه ڇپجڻ جي مون کي تڏهن خبر
پئي، جڏهن پرچو مارڪيٽ ۾ اچي ويو. مان پڙهندڙن سان
ڳانڍاپو ٽوڙڻ نه ٿو چاهيان ۽ ان ڪري هيءَ ٻي ڪهاڻي
”پيڙيل وجودن جي ڪهاڻي“ مهراڻ لاءِ موڪلي رهيو
آهيان. ساڳي وينتي مهراڻ جي ايڊيٽر کي آهي، ته
پرچي آئوٽ ٿيڻ کان اڳ رڳو ايترو ٻڌائڻ جي تڪليف
ڪري، ته اها ڪهاڻي ڇپبي يا نه؟
رزاق مهر |
