مئنيجنگ ڪاميٽيءَ جا ميمبر:

1-   مخدوم ميان غلام حيدر صديقي

2-  حڪيم فتح محمّد سيوهاڻي

3-  پير غلام مجدد سرهندي

4-  خانبهادر رئيس نورالدين احمد

5-  سيد محمّد صالح شاهه

6-  قاضي عبدالغني

7-  مسٽر علي خان ابڙو

8-  مسٽر علي محمّد سيال

9-  حڪيم شمس الدين

10-                       حڪيم عبدالڪريم عباسي

11-                        ميان محمّد خان ”غني“

12-                       ميان محمّد بخش ”واصف“

13-                       مسٽر عبداللطيف ميمڻ

14-                       مولوي محمّد جعفر

15-                       ميان محمّد صديق ”مسافر“

16-                       مسٽر عبدالرسول

17-                       محمّد آدم هارون صديقي

18-                       مرزا افضل بيگ

19-                       ميان محمّد صالح ڀٽي

20-                      حاجي فيض محمّد ميمڻ

21-                       ميان يار محمّد ٽانوري ”مسلم“ (20)

سنڌ مسلم ادبي سوسائٽيءَ لاءِ هڪ ”بورڊ آف ٽرسٽيز“ پڻ قائم ڪيو ويو، انهيءَ بورڊ جا هيٺيان ميمبر هئا:

1-   مخدوم ميان غلام حيدر صديقي

2-  سيٺ حاجي غلام علي عبدالله ميمڻ

3-  حڪيم ميان عبدالڪريم عباسي

سنڌ مسلم ادبي سوسائٽي پنهنجي اشاعتي پروگرام جي سلسلي هيٺ، جيڪي به ڪتاب تصنيف، تاليف ۽ ترجمو ڪرايا؛ انهن ڪتابن جي قلمي مسودن تي، نظرثاني ۽ اصلاح ڪرڻ لاءِ، هڪ ڪميٽي جوڙي وئي ۽ ان کي ”تصنيف ۽ تاليف ڪميٽي“ جو نالو ڏنو ويو. اها ڪميٽي هيٺين نامور عالمن، اديبن ۽ شاعرن تي مشتمل هئي:

1-   ڊاڪٽر هوتچند مولچند گربخشاڻي

2-  ڊاڪٽر عمر بن محمّد دائود پوٽو

3-  ميان فتح محمّد قريشي

4-  مولوي ميان احمد هالائي

5-  مولانا دين محمّد وفائي

6-  ميان محمّد بخش ”واصف“

7-  ميان محمّد صديق ”مسافر“

”سنڌ مسلم ادبي سوسائٽيءَ جا علمي ۽ ادبي ڪارناما“

(الف) مشاعرو:  سنڌ مسلم ادبي سوسائٽيءَ شعر و شاعري کي فروغ ڏيڻ لاءِ، مشاعرن جو بنياد وڌو. 24- نومبر 1931ع واري مئنيجنگ ڪميٽي جي گڏجاڻي ۾، اها رٿ بحال ڪئي وئي ته هر مهيني جي آخري آچر تي ”مشاعرو“ منعقد ڪيو ويندو، انهيءَ سلسلي ۾ هڪ ”مشاعره ڪاميٽي“ قائم ڪئي وئي ۽ ان جا هيٺيان عهديدار هئا:

چيئرمين:                 ميان محمّد بخش ”واصف“

سيڪريٽري:      حڪيم الله خان ”ممتاز“

ازانسواءِ، سيد ميران محمّد شاهه، خانبهادر محمّد صديق ميمڻ ۽ عطا محمّد ”عطا“ کي مشاعري جي منتظم ڪاميٽيءَ جي ميمبرن طور کنيو ويو.

هن سلسلي جو سڀ کان پهريون مشاعرو، 13- ڊسمبر 1931ع تي منعقد ڪيو ويو ۽ ان جي مصرع طرح هن ريت هئي:

”سج چڙهي آيو مٿي، اُٿ ننڊ مان بيدار ٿي.“(21)

هن مشاعري ۾ جن شاعرن شرڪت ڪئي، تن ۾ سيد ميران محمّد شاهه ”مير“، خانبهادر محمّد صديق ميمڻ ”صديق“، ميان محمّد بخش ”واصف“، ميان عطا محمّد ”عطا“، ميان حڪيم الله ”ممتاز“، ميان شاهه محمّد تاج ۽ ميان يوسف ”عاصي“ جا نالا قابل ذڪر آهن.

ٻئي مشاعري جي مصرع طرح هيءَ هئي:

”هَٺُ وڃائي هوڏَ ڇَڏِ، ڪِينو مَ رَکُ!“(22)

هن مشاعري ۾ پڻ مقامي خواهه سنڌ جي ٻين ڪيترن ئي شاعرن حصو ورتو. ان کانسواءِ سنڌ مسلم ادبي سوسائٽي جي ساليانه جلسن جي موقعن تي به طرحي خواهه غير طرحي مشاعرن جون مجلسون منعقد ٿينديون هيون. 6 – مئي 1934ع تي سوسائٽي جي ٽئين ساليانه جلسي سان گڏ مشاعري جو انتظام ڪيو ويو. هن مشاعري جي صدارت ڊاڪٽر عمر بن محمّد دائود پوٽي ڪئي. مشاعري جي ڪارروائي جي شروعات، قرآن شريف جي تلاوت سان ڪئي وئي ۽ ان کانپوءِ حضور سرور ڪائنات جن جي شان ۾، عطا محمّد ”عطا“ صاحب نعت پيش ڪئي. ڊاڪٽر دائود پوٽي صاحب جي صدارتي تقرير کانپوءِ مشاعرو شروع ٿيو. (23) هن مشاعري جو هڪ حصو طرحي ۽ ٻيو غير طرحي طرح جي مصرع، سوسائٽي جي مئنيجنگ ڪاميٽيءَ منظور فرمائي مشتهر ڪئي. اها مصرع طرح هن ريت هئي:

”علم مردن کي ملي زالن ڪيو ڪهڙو گناهه؟“(24)

”مشاعري ۾ جن شاعرن پنهنجو ڪلام پيش ڪيو، انهن ۾ سيد ميران محمّد شاهه ”مير“، مرزا نادر بيگ ”نادر“، ليکراج ”عزيز“، ميان محمّد ”مسافر“، سيد محمّد حيات شاهه”حافظ“، هرومل سدارنگاڻي ”خادم“، ميان پير بخش ”بشير“، شيخ مراد علي ”ڪاظم“، ميان يار محمّد ٽانوري ”مسلم“، ميان محمد نور نگزاده ”نورنگ“، ميان عطا محمّد ”عطا“، ڊاڪٽر شيخ محمّد ابراهيم ”غافل“/ ”خليل“، ميان محمّد يوسف ”عاصي“، قاضي حبيب الله ”آزاد“، ميان قادر بخش ”اختر“، ميان گل محمّد ”آزاد“ صوفي، ميان غلام عمر ”حاذق“، ميان شاهه محمّد ”تاج“، حڪيم محمّد صادق ”طالب“، ميان عبدالعليم ”بسمل“، ديوان خانچند کوڙاڻي ”مجرم“، ميان نواز علي ”نياز“، ميان قادر بخش ”حقير“، پرسرام ”رنجور“/ ضياء، ميان محمّد اسماعيل عرساڻي ”فدا“، جا نالا قابل ذڪر آهن.

انهيءَ مجلس جو غير طرحي مشاعرو، ”برسات“ جي موضوع تي هو ۽ ان ۾ هيٺين شاعرن پنهنجو ڪلام پيش ڪيو: ميان نواز علي ”نياز“، خانبهادر محمّد صديق ميمڻ ”صديق“، ميان محمّد بخش ”واصف“، ميان محمّد صديق ”مسافر“، ليکراج ”عزيز“، هرومل سدارنگاڻي ”خادم“، ڊاڪٽر شيخ محمّد ابراهيم ”غافل“/ ”خليل“، ميان محمّد خان ”غني“، ميان عطا محمّد ”عطا“، مرزا نادر بيگ ”نادر“، سيد محمّد حيات شاهه ”حافظ“، شيخ مراد علي ”ڪاظم“، ميان پير بخش ”بشير“، ميان محمّد اسماعيل عرساڻي ”فدا“، ميان محمّد نورنگزاده ”نورنگ“، ميان گل محمّد ”آزاد“ صوفي، ميان حبيب الله ”آزاد“، ديوان خانچند کوڙاڻي ”مجرم“، ميان محمّد هارون ”امير“، ميان يار محمّد ٽانوري ”مسلم“، ميان خاوند بخش ”اختر“، ميان محمّد يوسف ”عاصي“، ميان عبدالعليم ”بسمل“ ۽، پرسرام ”رنجور/ ”ضيا“

هيءُ مشاعرو سانده چئن ڪلاڪن تائين جاري رهيو. اديبن ۽ علم دوست ماڻهن جو اهو رايو هو ته حيدرآباد ۾ اهڙو پُر لطف ۽ روح افروز مشاعرو، ڪڏهن به ڪو نه ٿيو.(25)

سنڌ مسلم ادبي سوسائٽيءَ جي چوٿين سالياني جلسي جي موقعي تي، 21- اپريل 1935ع تي مشاعري جي مجلس منعقد ٿي، هن مشاعري ۾ مصرع طرح کان علاوه ”مردانگي“ جي موضوع تي شعر ٺاهڻ لاءِ چيو ويو هو. (26) مصرع طرح هيءَ هئي:

”ڪوشش ڪري سڌاريو، هن وقت حال پنهنجو!“

طرحي مشاعري ۾ جن شاعرن پنهنجو ڪلام پيش ڪيو، اُهي هيءُ هئا:

حڪيم فتح محمّد سيوهاڻي ”حڪيم“، ميان محمّد بخش ”واصف“، ميان محمّد صديق ”مسافر“، حافظ عبدالله ”بسمل“، ڊاڪٽر شيخ محمّد ابراهيم ”خليل“، ميان محمّد خان ”غني“، ميان يار محمّد ٽانوري ”مسلم“، آر جي پنجابي ”عاصي“، حافظ محمّد ”احسن“، ميان فيض محمّد ”فيض“، ميان قادر بخش ”حقير“، ميان محمّد ”سليم“، مخدوم امير احمد ”امير“، ميان پير بخش ”بشير“، قاضي حبيب الله ”آزاد“، حڪيم محمّد صادق ”طالب“، پرسرام ”رنجور/”ضيا“، ڊاڪٽر علي احمد ”علي“، فقير هدايت علي ”تارڪ“، ميان ڪمال الدين ميمڻ ”نثار“، ميان سڪندر ”لقمان“، حاجي ”حقير“ ابن مڱڻ، مرزا قنبر علي بيگ ”حيدري“، ميان عبدالوهاب ”گلال“، ميان نبي بخش بلوچ ”ٽاني“، ديوان منگهارام ”مستان“، ميان محمّد صديق عيساڻي ”صديق“، ميان عيسب علي خواجه ”عيسب“، ميان شير محمّد شڪارپوري، ميان محمّد ابراهيم قريشي ”عاجز“ ۽ ميان شير محمّد بلوچ ”شير“.

”مردانگي“، جي موضوع تي، غير طرحي مشاعري ۾ هيٺين شاعرن ڀاڳ ورتو: ميان محمّد بخش ”واصف“، خانبهادر محمد صديق ميمڻ ”صديق“، ميان محمد صديق ”مسافر“، ڊاڪٽر شيخ محمّد ابراهيم ”خليل“، حافظ محمّد ”احسن“، ميان فيض محمّد ”فيض“، فقير هدايت علي ”تارڪ“ ۽ حاجي ”حقير“ ابن مڱڻ.

سنڌ مسلم ادبي سوسائٽي جي زير انتظام جيڪي به مشاعرا ٿيا، اُهي پنهنجي نوعيت جا بهترين مشاعرا ثابت ٿيا، هنن مشاعرن جي ڪري، سنڌ جي ماڻهن ۾، شعر ۽ شاعريءَ جو ڪافي شوق پيدا ٿيو. جديد شاعريءَ جي انهيءَ تحريڪ ۾، سنڌ جي شاعرن وڏو حصو ورتو. ان دور جي سنڌي اخبارن ۽ رسالن، انهن شاعرن کي دل کولي داد ڏنو، انهن مشاعرن ۾ پيش ٿيل طرحي يا موضوعاتي شعرن کي جيڪڏهن گڏ ڪيو وڃي، ته اهو سنڌي ادب جو هڪ بي بها خزانو ثابت ٿيندو.

(ب) شاهه عبداللطيف ڀٽائي جي ورسي ملهائڻ: سنڌ مسلم ادبي سوسائٽي جي ڪيل فيصلي مطابق، 2- جنوري 1932ع تي حيدرآباد جي ”ٿياسافيڪل هال“ ۾، حضرت سشاهه عبداللطيف ڀٽائي ؒ جي ورسي ملهائڻ جو انتظام ڪيو ويو. هن ورسيءَ جي صدارت سيٺ غلام علي چاڳلا ۽ سيد غلام مرتضى شاهه ڪئي. ان موقعي تي ڪيترن عالمن ۽ اديبن پنهنجيون تقريرون ۽ لکيل مضمون ۽ مقالا پڙهيا. سيد ميران محمّد شاهه ”شاهه جي حياتي“، تي عالمانه انداز ۾ روشني وڌي – سيد غلام مرتضى شاهه ”شاهه صاحب جو سوز“ جي عنوان تي رسالي مان بيت پيش ڪيا. لعل چند امر ڏني مل ”شاهه جي رسالي جو چونڊ ڪلام“ جي سري هيٺ، شاهه جي  آزاد خيالي ۽ وطن جي حب تي روشني وڌي، ڄيٺمل پرسرام ”شاهه صاحب جو ڪلام“، قرآن شريف ۽ مثنوي مولانا روم جي مطابق پيش ڪيو. ميان محمّد بخش ”واصف“، شاهه صاحب ۽ شريعت جي پابنديءَ جي عنوان سان هڪ مقالو پيش ڪيو. هن ورسيءَ جي موقعي تي شاهه جي فقيرن، پنهنجي اصلوڪي پراڻي انداز ۾، شاهه جو ڪلام ڳائي ٻڌايو. اهڙي نموني سنڌ ۾، ”شاهه ڀٽائيءَ جي ساليانه ورسي“ ملهائڻ جو رواج پڻ سوسائٽي جي طرفان شروع ڪيو ويو. (27)

(ج) قومي ڪتبخانو قائم ڪرڻ: سنڌ جي قديم 7 جديد علمي ۽ ادبي ذخيري کي سهيڙڻ لاءِ هڪ قومي ڪتبخاني جي ضرورت کي محسوس ڪندي، سنڌ مسلم ادبي سوسائٽيءَ ”مسلم لائبريري“ جي نالي سان هڪ ڪتبخانو قائم ڪيو. هن لائبريريءَ ۾، ٿوري ئي عرصي ۾، ننڍا وڏا اٽڪل ٻه سؤ کن ڪتاب گڏ ڪيا ويا. اخبار بينيءَ جي چاهه وڌائڻ لاءِ اُن وقت جون مشهور قومي اخبارون پڻ هن لائبرييرءَ ۾ رکيون وينديون هيون. اهڙيءَ طرح سان هيءَ لائبريري، سنڌ مسلم ادبي سوسائٽي جو هڪ مرڪزي ”دارالمطالع“ بڻجي پيو.(28)

(د) مسلم ادبي پريس جو قيام: سنڌ مسلم ادبي سوسائٽيءَ جي اڳيان، پرنٽنگ پريس جو مسئلو، وڏو اهم هو. سال 1931ع ۾ سوسائٽي جي طرفان جيڪي ڪتاب ڇپايا ويا، تن ۾ اڪثر عربي ۽ فارسي عبارتن ۽ لفظن ۾ غلطيون هيون، انهيءَ جو وڏو ڪارڻ اهو هو ته اُهي ڪتاب غير مسلم پريسن ۾ ڇپايا ويا هئا. انهيءَ ڪري سوسائٽي کي پنهنجي پريس جو هجڻ تمام ضروري هو. انهيءَ ضرورت کي محسوس ڪندي، حڪيم قاضي ميان عبدالخالق ”خليق“ مورائيءَ ”مسلم ادبي اليڪٽرڪ پرنٽنگ پريس“ قائم ڪئي؛ جنهن ڪري سوسائٽي جي ڪتابن ڇپجڻ ۾ آساني ٿي. حڪيم صاحب نه صرف عالم هو، بلڪه وڏو اهل قلم پڻ هو. سوسائٽيءَ جي تصنيفات ۽ تاليفات بابت سندس عالمانه صلاحون، نهايت مفيد ۽ ڪارگر ثابت ٿيون (29) حڪيم صاحب جي وفات کانپوءِ پريس جو انتظام، سيٺ ڪمال الدين ميمڻ جي حوالي رهيو. هن پريس ۾ نه رڳو سوسائٽي جا ڪتاب ڇپبا هئا، ليڪن ڪاروباري بنيادن تي، ٻين ليکڪن جا ڪتاب پڻ شايع ڪرڻ ۾ ايندا هائ.

(هه) سنڌ مسلم ادبي سوسائٽيءَ جو اشاعتي سلسلو:

1- سيرت طيبه: سنڌ مسلم ادبي سوسائٽيءَ جي قائم ٿيڻ کانپوءِ، سوسائٽي جي منتظمين، سڀ کان پهريائين تصنيف، تاليف ۽ اشاعت جي طرف توجهه ڏنو. سنڌ مسلم ادبي سوسائٽي، برصغير جي مشهور علمي، ادبي ۽ مذهبي اشاعتي اداري، ”دارالمصنفين“ اعظم ڳڙهه کان ڏاڍي متاثر هئي. ان اداري جو سڀ کان وڏو پهريون عظيم ڪارنامو اهو هو ته هن حضور نبي ڪريم صلي الله عليہ وسلم جن جي سيرت طيبه تي هڪ مستند ڪتاب ”سيرت النبي“ جي نالي سان ڇپائي پڌرو ڪيو. انهيءَ جڳ مشهور ڪتاب جو مؤلف شمس العلماءُ شبلي نعماني هو. مولانا شبليءَ جي اوچتي وفات کانپوءِ سندس شاگرد رشيد سيد سليمان ندويءَ انهيءَ رهيل ڪم کي پايه تڪميل تي پهچايو. ساڳيءَ طرح سنڌ مسلم ادبي سوسائٽي پنهنجي اشاعتي سلسلي جي شروعات، سيرت طيبه جي موضوع سان ڪئي. سوسائٽيءَ سن 1931ع ۾، سنڌ جي مشهور عالم، اديب ۽ شاعر ميان محمّد بخش ”واصف“ کان حضور نبي ڪريم جن جي سيرت پاڪ تي ”اسان جو پيارو رسول“ نالي هڪ ڪتاب تصنيف ڪرايو. هيءُ برڪت ڀريو ڪتاب، مارچ 1931ع ۾ ڇپجي ظاهر ٿيو. ”واصف“ صاحب هن ڪتاب کي وڏي محبت ۽ محنت سان، نئين رنگ ۽ ڍنگ ۾ تصنيف ڪيو. هن ڪتاب ۾ حضور نبي ڪريم صلي الله عليہ وسلم جن جي حيات پاڪ تي مفصل روشني وڌي ويئي آهي ۽ اهو واضح ڪيو ويو آهي، ته سندن نبوت ۽ اسلام، هڪ اهڙي همہ گير تحريڪ هئي؛ جنهن دنيا ۾ وڏو عظيم انقلاب آندو ۽ سموريءَ دنيا کي اونداهي مان ڪڍي، روشنيءَ ۾ آندو. اهڙي طرح سوسائٽيءَ ”سيرت طيبه“ جي موضوع تي، سنڌي زبان ۾ ٻيا به ڪيترائي عمدا ڪتاب تصنيف ۽ تاليف ڪرايا، جهڙوڪ: رسول پاڪ يعني حضرت محمّد عربي ﷺ غلام محمّد شاهواڻي (1940ع)، ڪامل رهنما خانبهادر محمّد صديق ميمڻ (1949ع) ۽ قوت العاشقين – مخدوم محمد هاشم ٺٽوي (1950ع).

2- سوانح: سنڌ مسلم ادبي سوسائٽي پنهنجي اشاعتي پروگرامجي سلسلي ۾، ”سوانح“ جي موضوع تي پڻ ڪافي ڪتاب شايع ڪرايا، جن ۾ اسلام جي برک مشاهيرن ۽ سنڌ جي ڪيترن بزرگ شخصيتن جون سوانح حيات آهن، جي علمي لحاظ کان وڏي اهميت واريون آهن. دراصل سوانح حيات، علم تواريخ جو هڪ نهايت اهم شعبو آهي. قديم زماني کان وٺي، سوانح حيات لکڻ جو رواج هلندو پيو اچي. ٻين قومن جي ڀيٽ ۾، مسلمان عالمن ۽ اديبن پڻ هن فن تي ڪافي ڪجهه لکي، اُن کي ترقيءَ جي منزل تي پهچايو آهي. هن دور ۾ به مشاهيرن، عالمن، بزرگن ۽ قومي ڪارڪنن جون سوانح حيات لکيون ويون آهن، جن تي تنقيد ۽ تحقيق جي روءِ ۾ روشني وڌي وئي آهي.

دراصل مشاهيرن ۽ بزرگ شخصيتن جي سوانح حيات لکڻ جو اهوئي مقصد آهي، ته اُن جي روشنيءَ ۾، انسان ذات پنهنجي ترقيءَ جو مفيد ذريعو ۽ راهون ڳولي. اهڙيءَ طرح اُنهن بزرگن جي روهاني روشني، ايندڙ نسلن لاءِ رهبري ۽ رهنمائي جو ڪم ڏئي ٿي. خاص طرح سان اُهي قومون جيڪي علمي ترقي کانپوءِ ڪن سببن ڪري وپئتي پئجي وڃن ٿيون ۽ تنزل طرف ڌڪبيون وڃن ٿيون، انهن لاءِ اڳين بزرگن جا ڪارناما، وڏودرجو رکن ٿا. گويا مشاهيرن ۽ قومي ڪارڪنن جي سوانح حيات جو مطالعو، ڪنهن قوم به ۾ پنهنجي وڃايل عزت کي ٻيهر حاصل ڪرڻ لاءِ، ڪوشان رهڻ جو شعور ۽ جذبو پيدا ڪري ٿو.

انهن مٿين ڳالهين کي ذهن ۾ رکي، سنڌ مسلم ادبي سوسائٽيءَ اسلام جي نامور مشاهيرن ۽ مدبرن سان گڏ، سنڌ جي بزرگن، عالمن، اديبن، شاعرن ۽ اڪابرن جا ڪارناما، ڪتابي صورت ۾ شايع ڪرايا؛ ته جيئن سنڌي قوم، ان مان سبق حاصل ڪري ۽ انهن بزرگن جي نقش قدم تي هلي، ترقيءَ جي منزل ماڻي سگهي!، سوسائٽيءَ جي پليٽ فارم تي، ڪيترائي اهڙا سنڌي مورخ ۽ تذڪره نويس اچي گڏ ٿيا؛ جن سوانح حيات ۽ تذڪره نويسيءَ جي جديد اصولن کي سامهون رکي، انهيءَ فن تي قلم کنيو ۽ سنڌي  زبان ۾ ڪيترائي ڪتاب تصنيف ۽ تاليف ڪيا. اهي ڪتاب، سوانح جي فن جو هڪ بهترين مثال آهن ۽ اڄ به سنڌي زبان ۾، هڪ لاثاني شاهڪار جي حيثيت رکن ٿا، مثلاً: فاتح سنڌ – غازي محمّد بن قاسم جي سوانح عمري – حڪيم قاضي عبدالخالق ”خليق“ مورائي (1931ع)، خليفه اول حضرت صديق اڪبر رضه حڪيم قاضي عبدالخالق ”خليق“ مورائي (1933ع)، هضرت عمر بن عبدالعزيز – شيخ عبدالمجيد سنڌي (1933ع) سڄاڻ زالون – محمّد صدق ”مسافر“ (1934ع)، امام اعظم عليہ الرحمة يعني سوانح عمري حضرت امام ابو حنيفه ؒ - لطف الله بدوي (1934ع)، امام اعظم عليہ الرحمة يعني سوانح عمري حضرت امام ابو حنيفه ؒ - لطف الله بدوي (1934ع)، سعيد بن جبير رضه – مولانا ميان محمّد نورنگزادو (1935)، سيف الله يعني سوانح عمري حضرت خالد بن وليد رضه – فضل بن محمّد قائماڻي (1935ع) قرب قليچ – محمد صديق ”مسافر“ (1936ع)، ڏهه جنتي- غلام رباني اعواڻ (1938ع) ۽ حضرت مخدوم نوح عليہ الرحمة – مخدوم ميان غلام حيدر صديقي (1940ع).

3- ديني ادب: سن 1843ع ۾ انگريزن مياڻي جي ميدان ۾ ٽالپرن کي شڪست ڏيئي، سنڌ ملڪ حاصل ڪيو. ٽالپرن جي صاحبيءَ تائي، سنڌ ۾ اسلامي تعليم جو گهڻو اثر رهيو. ڪلهوڙن جي دور حڪومت ۾، اُن دور جي عالمن ۽ اڪابرن جي مدد سان سنڌ ۾، ديني ۽ مذهبي تعليم تمام گهڻو زور ورتو ۽ اهو علمي ورثو، ٽالپرن کي ورثي ۾ مليو. جڏهن سنڌ انگريزن جي قبضي هيٺ آئي، ته ان وقت به سنڌ ۾ ديني ادب تمام گهڻو هو؛ ليڪن انگريزن پنهنجي شطرنجي چال سان، مسلمانن کي اسلامي تعليم ۽ قدرن کان دور ڪرڻ لاءِ انگيرزي تعليم جو ڄار وڇايو. سنڌي زبان کي سنڌ صوبي جي سرڪاري زبان جي حيثيت ڏني وئي ۽ اُن سان گڏ انگريزي ٻوليءَ کي به سرڪاري لکپڙهه لاءِ سنڌ اندر رائج ڪيو ويو. اُن مان نون حڪمرانن جو اهو مقصد هو ته سنڌ جي ماڻهن کي ظاهري تعليم سان گڏ حاڪم جي تابعداري ۽ مذهب کان پري رکيو وڃي. انهيءَ جو نتيجو اهو نڪتو، جو ٿعوري وقت ۾، سنڌ اندر، ديني تعليم ۽ ادب گهٽجڻ لڳو. قديم زماني جو مذهبي ۽ ديني ادب، جيڪو سنڌ جي ماڻهن وٽ موجود هو، اهو آهستي آهستي ختم ٿيڻ لڳو يا اڏوهيءَ جو کاڄ ٿيڻ لڳو. مسلمانن جي ننڍن ٻارن خواهه وڏن ۾، اسلامي اصولن کان ناوقفيت ٿيڻ لڳي، انهن ڳالهين کي آڏو رکي، سنڌ مسلم ادبي سوسائٽي پنهنجي اڳيان، ديني ادب ۽ ان جي اشاعت واري مقصد کي، سڀ کان وڌيڪ مقدم رکيو.

سنڌ مسلم ادبي سوسائٽي پنهنجي قيام کانپوءِ اهو ظاهر ڪيو ته سنڌ جي ديني ادب کي وڌيڪ اجاگر ڪيو ويندو، انهيءَ سلسلي ۾ سوسائٽي جڏهن تصنيف ۽ تاليف سان گڏ پنهنجو اشاعتي سلسلو شروع ڪيو ته سڀ کان پهريائين ديني ۽ مذهبي ڪتابن جي اشاعت ڏانهن توجهه ڏنو ويو، ڇاڪاڻ ته ان دور ۾ ننڍن ٻارن لاءِ ديني ۽ مذهبي ڪتابن جي سخت اڻاٺ هئي. نه صرف ننڍن ٻارن لاءِ پر وڏن پڙهيل خواهه اڻ پڙحيل مسلمانن لاءِ پڻ انهيءِ قسم جو ديني ڪتابن جي سخت ضرورت هئي. سنڌي زبان ۾ ديني ڪتابن جو هئڻ ان ڪري به ضروري هو ته هن پرڳڻي اندر مسلمانن جي گهڻائي هئي، ان ڪري انهن لاءِ لازمي هو، ته هُو اسلامي اصولن ۽ مذهبي ڳالهين کان واقف ٿين، ان ضرورت کي محسوس ڪندي، سنڌ مسلم ادبي سوسائٽي سنڌي زبان ۾ ديني ۽ مذهبي ڪتابن لکرائن ۽ ڇپرائڻ جو معقول بندوبست ڪيو. سوسائٽي سنڌ جي ڪيترن ئي نامور ديني عالمن ۽ اديبن کان، مذهبي ڪتاب تصنيف، تاليف ۽ ترجمو ڪرائي، ڇپائي جي زيور سان آراسته ڪيا، جهڙوڪ: اسلامي رسمون ۽ وڏا ڏينهن – گل محمّد ”آزاد“ صوفي (2931ع)، شهيد ڪربلا • ؟ (1932ع) بيت الله ۽ مسجد نبويءَ جي مختصر تاريخ – ڊاڪٽر شيخ محمّد ابراهيم ”خليل“ (1933ع)، اسلامي تصوف – مترجم: مخدوم ميان غلام حيدر صديقي (1934ع)، اسلامي شريعت، ڀاڱو پهريون – محمّد بخش ”واصف“ (1934ع) تاريخ القرآن – حاجي فيض محمّد ميمڻ (1936ع)، قرآني دعائون يا واليءَ در وينتون – محمّد عثمان ڏيپلائي (1936ع)، حقوق الذميين – مولوي عبادلرحيم مگسي (1938ع) فلسفه اسلام – حاجي فيض محمّد ميمڻ (1938)، نبين جا قصا – حاجي فيض محمّد ميمڻ (1939ع)، چاليهه حديثون – غلام محمّد شاهواڻي (1940ع)، اسلامي شريعت، ڀاڱو ٻيو، محمّد بخش ”واصف“ (1942ع)، اسلامي شريعت ڀاڱو ٻيو، محمد بخش واصف (1942ع)، اسلامي هدايت نامو – مترجم: مولانا فضل احمد غزنوي (1942ع)، جواهرات – مترجم: مولانا عبدالڪريم چشتي (1942ع)، اسلامي عقائد – مترجم: رسول بخش آخوند (1943ع)، اسان جو پيارو قرآن – مولانا عبدالواحد سنڌي (1944ع)، حقوق الوالدين – قاضي ميان عبدالخالق (1944)، ارڪان اسلام – مترجم رسول بخش آخوند (1945ع) ۽ مقاصد اسلام – مترجم قاضي عبدالرزاق (1945ع).

4- اصلاحي ۽ اخلاقي ڪتاب: سنڌ مسلم ادبي سوسائٽي ديني ۽ مذهبي ادب سان گڏ، اصلاحي ۽ اخلاقي ڪتابن جي هئڻ جي به ضرورت محسوس ڪئي، ان دور ۾، سنڌ جي مسلمانن ۾ اهڙيون رسمون، رواج ۽ عادتون داخل ٿي ويون هيون، جن جي اصلاح ۽ سڌاري جي سخت ضرورت هئي. ائين کڻي چئجي ته ان دور ۾ سنڌي معاشري اندر، خاص طرح مسلم معاشري ۾ تمام گهڻيون اوڻايون پيدا ٿي چڪيون هيون، جاگيرداري نظام ۽ ڌارين حڪمرانن جي پشت پناهيءَ سبب، مسلم معاشرو زبون حالت کي پهچي چڪو هو، ان دور جي مسلمانن جي معاشرتي ۽ اخلاقي لحاظ کان پوئتي پوڻ جي حالت جي باري ۾ خانبهادر محمّد صديق ميمڻ لکي ٿو.

”هن وقت جيڪو لٽريچر (علم ادب) سنڌ ۾ پيدا پيو ٿئي، تنهن مان گهڻو ڪري نفاق، تنگ دلي ۽ ماده پرستي يا مايا پرستي جي بوءِ پيئي اچي. اهڙي علم ادب مان جيڪو نقصان قوم کي پيو پهچي، سو سڀ ڪو علم وارو محسوس ڪري سگهي ٿو.

اڄ روحانيت جي بجاءِ ماده پرستي آهي، اتفاق جي بجاءِ نفاق جاري آهي. تواضع جي بجاءِ تڪبر ۽ وڏائي گهر ڪري ويئي آهي. مذهب جي آڙ ۾، هڪ ٻئي جا گلا ڪاٽي رهيا آهيون. اهي بد خصلتون، بد عادتون ۽ وحشي هلتون جيترو جلد ٿي سگهي، اوترو جلد بند ڪرڻ گهرجن.“ (30)

انهن مڙني مٿين ڳالهين کي زباني تقرير جي بدران ڪنهن اهڙي نموني سُڌاري ۽ اصلاح جي ضرورت هئي، جنهن سان بگڙيل معاشري ۾ سُڌارو آڻي سگهجي. انهيءَ مقصد کي آڏو رکي، سنڌ مسلم ادبي سوسائٽي اصلاحي ۽ اخلاقي ڪتابن لکرائڻ ۽ ڇپائڻ جو جوڳو بندوبست ڪيو. سنڌ جي ڪيترن نامور عالمن ۽ اديبن کان طبعزاد ڪتاب لکرايا ويا ۽ ڪن کان وري ٻين ٻولين جا بهترين اصلاحي ۽ اخلاقي ڪتاب ترجمو ڪرائي، ڇپايا ويا. مثلاً: قرآن ۽ نئين روشني – مترجم: حڪيم قاضي عبدالخالق ”خليق“ مورائي (1932ع)، دين ۽ دنيا  - قاضي عبدالرزاق (1932ع)، ٽن ڏينهن جي بادشاهي يا هاريءَ جي حڪومت – خانبهادر محمّد صديق ميمڻ (1932ع)، مسلمان عورتن جي شجاعت، رسول بخش آخوند (1933ع)، مسلمان جي تنزل جا اسباب ۽ علاج – فتح محمّد قريشي (1933ع)، دُر – يتيم يا گوهر ناياب – فتح محمّد قريشي (1935ع)، ضمان الفردوس – مرزا قليچ بيگ (1935ع)، عقود السلالي يا موتين جو هار _ مترجم: مرزا قليچ بيگ (1937ع)، ترقي سنڌ مسلم _ علي خان ابڙو (1939ع)، دختران اسلام – مسز عبدالرزاق مُغل (1939ع)، اسلامي نظام تعليم – مترجم: خانبهادر محمّد صديق ميمڻ (1940ع)، جواهر اسلام _ مترجم: غلام محمّد شاهواڻي (1940ع)، مدرسة البنات جو افتتاح _ مرتب: خانبهادر محمّد صديق ميمڻ (1940ع)، تهذيب اخلاق_ مترجم: مرزا قليچ بيگ (1940ع) ، ترڪن جي بهادري – غلام محمّد شاهواڻي (1941ع)، گلشن بهار – غلام محمّد شاهواڻي (1942ع)، اخلاق محسني، ڀاڱو پهريون – مترجم: محّد صديق. ”مسافر“ (1943ع)، سچائي ۽ همت – خانبهادر محمّد صديق ميمڻ (1943ع)، توبة النصوح – مترجم خانبهادر محمّد صديق ميمڻ؟ (1944ع)، اخلاق محسني، ڀاڱو ٻيو – مترجم: محمّد صديق ”مسافر“ (1947ع).

5- سنڌ جي تواريخ تي تحقيق: سنڌ مسلم ادبي سوسائٽيءَ، سنڌ جي قديم تواريخ کي صحيح نموني ۾ مرتب ڪرائڻ لاءِ، سنڌ جي ڪيترن ئي نامور مصنفن ۽ مورخن جون خدمتون حاصل ڪيون. عربن کان اڳ ۾ سنڌ تي ڪهڙيون قومون راڄ ڪنديون رهيون ۽ ان کانپوءِ ڪهڙن ڌارين حڪمرانن سنڌ تي قبضو ڪيو، انهيءَ بابت سمورو تحقيقي احوال قلمبند ڪرائڻ لاءِ هڪ جامع منصوبو تيار ڪيو ويو. انگيرزن سنڌ تي پنهنجي حڪومت دوران، پنهنجن مقصدن ۽ مفادن خاطر، هن پرڳڻي جي تواريخ تيار ڪرائي هئي، انهيءَ تواريخي مواد ۾ اهو ڏيکاريو ويو هو، ته صرف مسلمان حملي آور هئا ۽ اهي هندن تي غاصبانه نموني ۾ حڪومت ڪندا هئا؛ حالانڪه ائين نه هو. مسلمانن جا هر ملڪ سان، قديم دور کان وٺي، واپاري، سماجي، سياسي، علمي ۽ ثقافتي ناتا قائم هئا.

عرب دور کان اڳ ۾، سنڌ بابت جيڪو تواريخي مواد ملي ٿو، اهو سڀ روايتي انداز ۾ آهي. قديم دور تي هن وقت تائين ڪو به مستند تواريخي ڪتاب مرتب نه ڪيو ويو آهي. قريباً 1400ع تائين، سنڌ جي تواريخ جو مواد، عربيءَ ۾ ملي ٿو. ان کانپوءِ سن 1500ع کان 1800ع تائين غزنوي ۽ دهليءَ جي سلطانن، سومرن، سمن، ارغونن، ترخانن ۽ مغلن جو راڄ رهيو. ان دور جو سمورو تواريخي سرمايو، فارسي زبان ۾ ملي ٿو. سنڌ مسلم ادبي سوسائٽي جي قيام تائين، تاريخ معصومي، تحفة الڪرام، چچنامو، بيگلارنامو، ارغون نامو، ترخان نامو، تاريخ طاهري وغيره سنڌيءَ ۾ ترجمو نه ٿيا هئا. سوسائٽيءَ انهيءَ مٿئين سموري تواريخي مواد کي مڪمل نموني ۾، نئين ۽ جديد اصولن تي سوڌي ۽ سنواري، ”سنڌ جي هڪ مستند تواريخ ”تيار ڪرائڻ جو منصوبو تيار ڪيو. سنڌ مسلم ادبي سوسائٽيءَ پنهنجي اشاعتي پروگرام تحت ”تاريخ سنڌ“ جا پنج ڀاڱا شايع ڪرايا: تاريخ سنڌ، ڀاڱو پهريون – مولوي نور محمد نظاماڻي (1931ع، تاريخ سنڌ، ڀاڱو ٻيو – مولوي نور محمّد نظاماڻي (1932ع)، تاريخ سنڌ، ڀاڱو ٽيون – عبدالغني عبدالله (1939ع)، تايرخ سنڌ، ڀاڱو چوٿون – محمّد صديق ”مسافر“ (1941ع)، تايرخ سنڌ، ڀاڱو پنجون – محمّد صديق ”مسافر“ (1941ع)، انهيءَ سلسلي ۾، مير حسن علي خان ٽالپر جو منظوم ”سنڌ جو شاهنامو، يا ”ڪلهوڙن جي هار“ ميان غلام نبي ميمڻ کان مرتب ڪرائي، سن 1938ع ۾ پڌرو ڪيو ويو. ان کانسواءِ ”تواريخ“ جي موضوع تي هيٺيان ڪتاب پڻ پڌرا ڪيا ويا: هندستان جي تهذيب – مترجم: عبدالشڪور منشي (1941ع)، هندستان ۾ مسلم حڪومت جي تهذيب – مترجم: رحيم بخش ميمڻ (1944ع) ۽ خلافت راشده – خانبهادر محمّد صديق ميمڻ (1947ع).

6- سنڌي ادب: سنڌي مسلم ادبي سوسائٽي، سنڌ جي تواريخي مواد کي سهيڙڻ ۽ سميٽڻ کان پوءِ، سنڌي علم ۽ ادب جي طرف توجهه ڏنو. سنڌي علم ۽ ادب، شعر ۽ شاعري سان گڏ، سنڌ جي قديم ڪلاسيڪي ادب کي به ظاهر ڪرڻ لاءِ پروگرام رٿيو ويو. سوسائٽي جي ڪوشش سان، ڪيترن ئي مصنفن جي قلمي مسودن کي گمناميءَ جي ڪُن مان ٻاهر ڪڍي، انهن کي نهايت سهڻي نموني سان شايع ڪرايو ويو. انهيءَ ڏس ۾ سوسائٽي ڪيترائي علمي ۽ ادبي ڪتاب شايع ڪرايا. مثلاً: ادبي تحفو مرتب: خانبهادر محمّد صديق ميمڻ (1932ع)، ديوان گل مرتب: قاضي عبدالغفور هالائي (1933ع)، مسدس اٻوجهو – مولوي الهه بخش ”اٻوجهو“ (1934ع)، رهنمائي شاعري، ڀاڱو پهريون – ڊاڪٽر شيخ محمّد ابراهيم ”خليل“ (1935ع)، رهنمائي شاعري، ڀاڱو ٻيو- ڊاڪٽر شيخ محمّد ابراهيم ”خليل“ (1936ع)، ديوان فاضل - مرتب: محمّد صديق ”مسافر“ (1937ع)، سنڌ جي ادبي تاريخ، ڀاڱو پهريون – خانبهادر محمّد صديق ميمڻ (1937ع)، اسلامي ڪتبخانا – مترجم: سيد حسام الدين راشدي (1938ع)، سنڌ جي ادبي تاريخ، ڀاڱو ٻيو – خانبهادر محمّد صديق ميمڻ (1951ع) رسالو شاهه عبداللطيف ڀٽائي ؒ - مرتب: خانبهادر محمّد صديق ميمڻ (1951ع) ۽ ديوان سانگي – مرتب: خانبهادر محمّد صديق ميمڻ (1952ع).

(1) مدرسة البنات جو قيام: سنڌ مسلم ادبي سوسائٽيءَ کي وجود ۾ آئي، نَوَ سال پورا ٿي چُڪا هئا، انهيءَ عرصي ۾ سوسائٽي سنڌي ڪتابن جي اشاعت، مشاعرن، تحريرن ۽ تقريرن ۽ دارالمطالع جي قائم ڪرڻ سان، سنڌ جي ماڻهن ۾، علم ادب جو شوق پيدا ڪيو ۽ کين انهيءَ ڳالهه جو احساس ڏياريو ته سنڌي قوم به دنيا جي ٻين مهذب قومن وانگر، هڪ زنده ۽ متمدن قوم آهي ۽ اُن ۾ ايتري صلاحيت موجود آهي، جو اُها پنهنجيءَ زبان ۽ ادب جو تحفظ ڪري سگهي ٿي!. سنڌ مسلم ادبي سوسائٽي جي وجود، پاڻ کي سنڌ وارن وٽ تسليم ڪرايو، ته واقعي سنڌ ۾ هيءَ ئي هڪ ادارو آهي، جو علمي طرح سان، سنڌي زبان ۽ ادب ۽ سنڌي مسلمانن جي خدمت ڪري ٿو. سوسائٽيءَ علمي ۽ ادبي خدمتن سان گڏ تعليمي ميدان ۾ پڻ گرانقدر خدمتون سرانجام ڏنيون، انهيءَ سلسلي ۾ نياڻين جي تعليم طرف وڌيڪ توجهه ڏنو ويو.

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8  9 10 11 12 13 14
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ