سوال – سوم

سوال ٽيون

(1)     

که باشم من مرا از من خبر کن
چه معني دارد اندر خود سفر کن

 

آهيان آءٌ ڪير، تِنهنجي تُون خبر ڪر
۽ معنٰي ڇا، اندر پنهنجي سفر ڪر

 

جواب

جواب

(2)    

دگر کردي سؤال از من که من چيست
مرا از من خبر کن تا که من کيست

 

[هاڻي تنهنجو وڌيڪ سوال آهي ته ’مان‘ يا ’آءٌ‘ ڪير آهيان مون کي ’مون‘ بابت ٻُڌاءِ ته اهو ‘مون’ ڪير آهي؟]

(3)    

چو هستي مطلق آيد در اشارت
به لفظ من کنند از وي عبارت

 

[ٻُڌي ڇڏ، جڏهن اسين پنهنجي مطلق هستيءَ (روح) ڏانهن اشارو ڪندا آهيون ته ان لاءِ لفظ ’مان‘ يا ’آءٌ‘ استعمال ڪندا آهيون.]

(4)    

حقيقت کز تعين شد معين
تو او را در عبارت گفتهاي من

 

وٺي جڏهّن هست مطلق ڪو تعيّن
تڏهن آءٌ ۽ تُون ٿا شخص سڏجَن

 

(5)    

من و تو عارض ذات وجوديم
مشبکهاي مشکات وجوديم

 

آءُ ۽ تُون منجھان حق ٿئي ٿو ظاهر
صفاتٖ عارضي حق جُون ٿيون سائِر

 

(6)    

همه يک نور دان اشباح و ارواح
گه از آئينه پيدا گه ز مصباح

 

آهي هِڪ نور منجھ اجسام اَرواح
ڪڏهن منجھ آئيني ۽ ڪڏهن مِصباح

 

(7)    

تو گوئي لفظ من در هر عبارت
به سوي روح مي ‌باشد اشارت

 

چَئو ٿا لفظ آءٌ اَئين جي يارو
آهي ڏانهن رُوح هر هڪ جي اشارو

 

(8)    

چو کردي پيشواي خود خرد را
نمي‌ داني ز جزو خويش خود را

 

[تون پنهنجو رهبر ۽ رهنما عقل کي ڪيو آهي اهو پاڻ تنهنجو جُزو يا حصو آهي، سو تو کي ڪهڙي خبر ڏيندو!]

(9)    

برو اي خواجه خود را نيک بشناس
که نبود فربهي مانند آماس

 

[اي انسان، ان ڀُل کان ٻاهر نڪر ۽ پاڻ کي چڱيءَ طرح سڃاڻ، ڇو ته جسم جي سوڄ کي جسم جي ٿولھ نٿو چئي سگهجي.]

(10)             

من و تو برتر از جان و تن آمد
که اين هر دو ز اجزاي من آمد

 

[ٻُڌ، ’مان‘ ۽ ’تون‘ جسم توڙي روح کان مٿانهان آهن، ڇو ته اهي ٻئي (جسم ۽ جان) منهنجي ذات سان وابسته آهن.]

(11)  

به لفظ من نه انسان است مخصوص
که تا گويي بدان جان است مخصوص

 

[اهو لفظ ’مان‘ انسان لاءِ مخصوص ناهي جو تون چئي سگهين ته اهو انساني روح لاءِ وقف يا خاص آهي.]

(12)             

يکي ره برتر از کون و مکان شو
جهان بگذار و خود در خود جهان شو

 

[تون هن جھان کان ٻاهر نڪرڻ جي راھه تلاش ڪر، هن جھان کي ڇڏي ڏي ۽ پنهنجي اندر واري جھان کي ڳولي هٿ ڪر.]

(13)             

ز خط وهمي هاي هويّت
دو چشمي ميشود در وقت رؤيت

 

آهّي ھ گول پڻ لکجي دُو چشمي
ڏسڻ ۾ هڪ ڪيُون ٻه خطَّ وهمي

 

(14)             

نماند در ميانه ره رو راه
چو هاي هو شود ملحق بالله

 

آءٌ ۽ هُو ٻه ٿيا منجھ رسم ۽ راھ
جڏهن هي هُو ٿئي تڏهن سمجھُ الله

 

(15)             

بود هستي بهشت امکان چو دوزخ
من و تو در ميان مانند برزخ

 

آهي هستي بهشت، امڪان دوزخ
آءٌ تون ٿيا انهن جي وچ ۾ برزخ

 

(16)             

چو برخيزد تو را اين پرده از پيش
نماند نيز حکم مذهب و کيش

 

جڏهن پردو کڄي تُنهنجي اڳيان اِيءُ
تڏهن ري حڪم مذهب جي پيو جِيءُ

 

(17)             

همه حکمِ شريعت از من تُست
که آن بربستئه جان و تن تُست

آهي حڪم شريعت آءٌ تُون سان
تعلّق ان تي ٿيو تُنهنجو تن وجان

 

(18)             

من تو چون نماند درميانه
چه مسجد چه کنش چه ديرخانه

 

جڏهن آءٌ ۽ تُون ويا نڪري وچ مان
تڏهن ڪعبو ۽ بُتخانو ٿّيو يڪسان

 

(19)             

تعين نقطئه وهمي است در عين
چه صافي گشت عينت غين شود عين

 

تعيّن آهي نقطو وهمي منجھ عَين
صفا جڏهّن عين ٿي تڏهن غَين ٿي عَين

 

(20)            

دو خطوه بيش نبود راه سالک
اگرچه دارد او چندين مهالک

 

وِکون ٻَه واٽ اِيءَ آهي اي سالڪ!
اگرچه ٿيا گھڻا وچ ۾ مَهالِڪ

 

(21)             

يک از هائي هويّت در گذشتن
دوم صحرائي هستي در نوشتن

 

هِڪ آهي هي هُويّت مان لنگھڻ پار
۽ ٻي هستيءَ جي صحرا مان ٿيڻ پار

 

(22)            

در اين مشهد يکي شد جمع و افراد
چو واحد ساري اندر عين اعداد

 

اِتي واحد مان آهي جمع حاصل
رهي جيئن هڪڙو سڀ عددن ۾ شامِل

 

(23)            

تو آن جمعي که عين وحدت آمد
تو آن واحد که عين کثرت آمد

 

تُون آهين جمع سو، جو عين وحدت
تُون واحد آهين سو، جو عَين ڪثرت

 

(24)            

کسي اين سرشناسد کو گذر کرد
ز جزوي سوي کلي يک سفر کرد

 

اُهو سمجھي هي، جنهن پاڻؤن گذر ڪيو،
اُهو جنهن جُزوَ مان ڪُل ڏي سفر ڪيو

 

سوال – چهارم

سوال چوٿون

(25)            

مسافر چون بوده ره رو کدام است
  که را گويم که او مرد تمام است

 

مُسافر خواھ سالِڪ ڪير آهي،
جو مَردن ۾ بهادر شير آهي؟

 

جواب

جواب

(26)            

دگر گفتي مسافر کيست در راه
 کسي کو شد ز اصل خويش آگاه

 

مسافر آهي سو ورتي جنهين راھ
حقيقت اصل پنهنجي کان ٿي آگاھ

 

(27)            

سلوکش سير کشفي دان ز امکان
 سوي واجب به ترک عين و نقصان

 

منجھان ممڪن ڪري سو سير ڪشفي
وڃي واجب ڏي اُڇلي غير نفسيِ

 

(28)            

مسافر آن بود کو بگذرد زود
ز خود صافي شود چون آتش از دود

 

لنگھي جو پاڻ کان، ٿي پنهنجو سوُنهون
سُتت جيئن باھ مان نڪري ٿو دونهون

 

(29)            

به عکس سير اول در منازل
رود تا گردد او انسان کامل

 

هي اُبتو سير ٿيو موٽڻ بمنزل
’فنا في الله‘ ٿي ٿئي مرد ڪامِل

 

قاعده

قاعدو

(30)            

بدان اول که تا چون گشت موجود
 که تا انسان کامل گشت مولود

 

تون درجي وار ٻُڌ ڪِيئَن اُهو ڄمڻ کان
اچي ڪامل ٿئي ٿو نيٺ انسان

 

(31)             

در اطوار جمادي بود پيدا
پس از روح اضافي گشت دانا

 

جماديِ حال ۾ ٿيو پهرين پيدا
ٿيو روح اضافي ساڻ دانا

 

(32)            

پس آنگه جنبشي کرد او ز قدرت
پس از وي شد ز حق صاحب ارادت

 

چُرَڻ جي پوءِ آئي اُن ۾ طاقت
ٿيو قُدرت سان حق جي با ارادت

 

(33)            

به طفلي کرد باز احساس عالم
در او بالفعل شد وسواس عالم

 

ڄمي ٿيو طفل پوءِ ماڻيائين عالم
حواس ۽ فعل سان اُن جو پيو ڪَمُ

 

(34)            

چو جزويات شد بر وي مرتب
به کليات ره برد از مرکب

 

جُزي کان ڪُلّ ڏنهن تنهن وِک وڌائي
تميز ۽ عقل، نُطق ۽ سمجھ آئي

 

(35)            

غضب گشت اندر او پيدا و شهوت
  وز ايشان خوست بخل و حرص و نخوت

 

ٿي ڪاوڙ پيدا آئي جڏهن شهوت
۽ بُخلَ، حرص ۽ هٺ وِرتي قوّت

 

(36)            

به فعل آمد صفتهاي ذميمه
  بتر شد از دد و ديو و بهيمه

 

ٿيا اخلاق بد منجھ فعل ظاهر
مِروُن ۽ ديوَ کان ٿّيو آدم ابَتر

 

(37)            

تنزل را بود اين نقطه اسفل
 که شد با نقطئه وحدت مقابل

 

تَنزّل جي اها هيٺين ٿي منزل
ٿي وحدت واري منزل جي مقابل

 

(38)            

شد از افعال کثرت بي‌ نهايت
 مقابل گشت ازين رو با بدايت

 

[هو پنهنجي ڪمن جي ڪثرت ڪري بي نهايت آهي يعني جنهن جي ڪا انتها ڪونهي، انهيءَ ڪري هو پنهنجي شروعات جي خلاف وڃي ٿو. (جنهن جي ابتدا ڪونهي)

(39)            

اگر گردد مقيد اندر اين دام
به گمراهي بود کمتر ز انعام

 

ٿيو قابُو اِتي جي نيٺ انسان
ته گمراهيءَ ۾ بهتر کانئس حيوان

 

(40)            

وگر نوري رسد از عالم جان
ز فيض جذبه يا از عکس برهان

 

۽ جي پُهتس اچي نوراني جذبو
دليل آيُس يقيني يا اندر جو

 

(41)             

دلش با لطف حق همراز گردد
از آن راهي که آمد باز گردد

 

ته حاصل ٿُيس ڄڻ فَيض اِلاهي
۽ ساڳي واٽ سان موٽي ٿئي راهي

 

(42)            

ز جذبه يا ز برهان يقيني
رهي يابد به ايمان يقيني

 

[هو فقط ان صورت ۾ پڪو ايمان حاصل ڪري ٿو، جڏهن کيس اِلاهي ڪشش ڇڪي ٿي يا کيس دل ئي دل ۾ اهڙو ثبوت ملي ٿو.]

(43)            

کند يک رجعت از سجين فجار
رخ آرد سوي عليين ابرار

 

کان ’اسَفل سافلِين‘ موٽي ۽ سجِيّن
رکي رُخ پنهنجو آخر ڏنهن علِييّن

 

(44)            

به توبه متصف گردد در آن دم
شود در اصطفي ز اولاد آدم

 

صفت توبھ جي پيدا ٿئيس اُن دم
ٿئي چونڊيل منجھان اَولاد آدم

 

(45)            

ز افعال نکو هيده شود پاک
چو ادريس نبي در چارم افلاک

 

خراب افعال کان پڻ اُو ٿئي پاڪ
ڪري اِدريس جيئن اُو عَزم افلاڪ

 

(46)            

چو يابد از صفات بد نجاتي
  شود چون نوح از آن صاحب حياتي

 

لهي جڏهّن اُو بدي کان ڇوٽڪارو
تڏهن ٿئي نُوح جان آرام وارو

 

(47)            

نماند قدرت جزويش در کل
خليل آسا شود صاحب توکل

 

ٿئي جڏهن جزو ان جو محو منجھ ڪُل
خليل الله جان ڌاري توڪَلّ

 

(48)            

ارادت با رضاي حق شود ضم
رود چون موسيٰ اندر باب اعظم

 

ارادت جي رضا حق جي سان ٿئي ضم
ته مُوسيٰ جان وڃي منجھ باب اعظم

 

(49)            

ز علم خويشتن يابد رهائي
چو عيسيٰ نبي گردد سمائي

 

ڇڏي سڀ علم پنهنجي جي نشاني
ٿئي عيسيٰ نبي جيئن آسماني

 

(50)            

دهد يکباره هستي را به تاراج
در آيد از پي احمد به معراج

 

ڪري هستي کي پنهنجي تخت تاراج
مُحمّد جي پٺيان سو ماڻي مِعراج

 

(51)             

رسد چون نقطئه آخر به اول
در آنجا نه ملک گنجد نه مرسل

 

ڦري جڏهن آخرين نُقطو ٿئي اوّل
اُتي پوءِ نَا ملَڪَ ماپي نه مُرسل

 

تمثيل

مثال

(52)            

نبي چون آفتاب آمد ولي ماه
  مقابل گردد اندر ’لي مع ‌الله‘

 

نبي ٿيو آفتاب ۽ ٿيو ولي ماھ
مقابل ٻئي ٿين منجھ ’لِي مَع الله‘

 

(53)            

نبوت در کمال خويش صافي است
ولايت اندر او پيدا نه مخفي است

نبّوت آهي ڪامِل اصل ذاتِي
ولايت اُن ۾ ظاهر ٿي نه مخفيِ

(54)            

ولايت در ولي پوشيده بايد
ولي اندر نبي پيدا نمايد

 

ولي ۾ نِت ولايت آهي مستُور
نبي ۾ پر رهي ظاهر ۽ مشهوُر

 

(55)            

ولي از پيروي چون همدم آمد
نبي را در ولايت محرم آمد

 

ولي ٿئي پيرويءَ سان ان جو هَمدم
نبيءَ سان تڏهن ولايت ۾ ٿئي مَحرم

 

(56)            

ز ’ان کنتم تحبون‘ يابد او راه
 به خلوت خانئه ’يحببکم الله‘

 

لهي ’ڪُنتُم تُحِبّون‘ جي اُهو راھ
ڏسي خلوت سندي ’يُحببڪُم الله‘

 

(57)            

در آن خلوت‌ سرا محبوب گردد
به حق يکبارهگي مجذوب گردد

 

انهي ’خلوت سراء‘ ۾ ٿئي اُو محبُوب
ٿئي حق ڏانهن اُهو يڪ بار مجذوب

 

(58)            

بود تابع ولي از روي معني
بود عابد ولي در کوي معني

 

رهي تابع نبِيءَ جو في الحقيقت
رهي معنيٰ سان عابد منجھ عبادت

 

(59)            

ولي وقتي رسد کارش به اتمام
که با آغاز گردد باز از انجام

 

مگر ٿيندو تڏهن تحقيق ڪامل
اَول آخر سان جڏهن موٽي ٿئي شامل

 

(60)            

کسي مرد تمام است کز تمامي
کند با خواجگي کار غلامي

اهوئي مرد ٿيو ڪامل تمام آھ
جو رئيس آهي مگر سڀ جو غلام آھ

(61)             

پس آنگاهي که ببريد او مسافت
نهد حق بر سرش تاج خلافت

 

جڏهن اُن انهي طرح پُورو سفر ڪيو
تڏهن حق اُن کي ڪيو پنهنجو خليفو

 

(62)            

بقائي يابد او بعد از فنا باز
رود ز انجام او ديگر به آغاز

 

فنا کان پوءِ ڪري حاصل بقا کي
سفر پورو ڪري موٽي مُھَڙ ڏي

 

(63)            

شريعت را شعار خويش سازد
طريقت را دثار خويش سازد

 

شريعت کي ڪري پوشاڪ ظاهر

طريقت کي ڪري اُو پنهنجي چادر

(64)            

حقيقت خود مقام ذات او دان
بود دايم ميان کفر و ايمان

 

حقيقت ٿي انهي جي ذاتي منزل

منجهس ٿيو ڪفر ۽ ايمان شامِل

(65)            

به اخلاق حميده گشته موصوف
به علم و زهد و تقوي بوده معروف

 

چڱا اخلاق ٿيا ان جا سڀيئي

منجهس ٿيا زهد تقويٰ علم ٽيئي

(66)            

همه با او ولي او از همه دور
به زير قبهاي ستر مستور

 

مِڙئي اُن سان مگر مِڙني کان اوُ ڏُور

رهي اسرار جي پردي ۾ مستوُر

تمثيل

مثال

(67)            

تبه گردد سراسر مغز بادام
گرش از پوست بيرون بخراشي گه خام

 

ڪچو جيڪو ڇِليندو مغز بادام
ته ٿيندو اُو اصل ضايع ۽ ناڪام

 

(68)            

ولي چون پخته شد با پوست نيکوست
اگر مغزش بر آري بر کني پوست

 

پَچي جڏهين تڏهن لاهڻ چڱي کل
ٿو نڪري مغز سالم ساڻ اٽڪل

 

(69)            

شريعت پوست، مغز آمد حقيقت
ميان اين و آن باشد طريقت

 

شريعت کَلَ ۽ مغز آهي حقيقت
انهن ٻنهي جي وچ ۾ ٿي طريقت

 

(70)            

خلل در راه سالک نقص مغز است
چو مغزش پخته شد بي ‌پوست نغز است

 

خلل سالڪ جي رستي ۾ ٿيو نقصانُ
پچڻ بَعد آهي ري کَلَ مغز جو مانُ

 

(71)             

چو عارف با يقين خويش پيوست
  رسيده گشت مغز و پوست بشکست

 

اندرَ جو ٿيو يقين عارف کي جڏهين
پَڪل ٿيو مغز، پوءِ کل ڇو نه لاهِين

 

(72)            

وجودش اندر اين عالم نيايد
  برون رفت و دگر هرگز نيايد

 

وجُود اُن جو نه هِن عالم ۾ موٽي
نه موٽي هِت اچي سو جنگ جوٽي

 

(73)            

وگر با پوست تيابد تابش خور
  درين نشات کند يک دور ديگر

 

جي سڄ جي تاب کان ڪا کَلَ وٺي اَور
ته دنيا ۾ ڪري ٻيو هڪ نئون دور

 

(74)            

درختي گردد او از آب و از خاک
  که شاخش بگذرد از هفتم افلاک

 

وڌي وڻ ٿئي مِٽي پاڻيءَ کان هِت يار
لنگھن ست آسمان اُن وڻ سندا ڏار

 

(75)            

همان دانه برون آرد دگر بار
  يکي صد گشته از تقدير جبار

اُهو داڻو ڪري هِت موٽِي اظهار
ٿئي هڪڙي مان سو، سان حڪم جبّار

 

(76)            

چو سير حبه در خط شجر شد
ز نقطه خط ز خط دوري دگر شد

 

ڪري جيئن داڻو وڻ جي خط ۾ ڦيرو
ٿئي نُقطي مان خط ۽ خط مان گھيرو

 

(77)            

چو شد در دائره سالک مکمل
رسد هم نقطئه آخر به اول

 

جڏهن سالڪ ڪري دورو مُڪمّل
رسي آخر جو نقطو تا بَه اَوّل

 

(78)            

دگر باره شود مانند پرکار
بر آن کاري که اول بود درکار

 

ٻيو ڀيرو ڦِري، ڄڻ آهي پرڪار
ڪري ساڳيو اهو ڪم موٽي هر بار

 

(79)            

چو کرد او قطع يک باره مسافت
نهد حق بر سرش تاج خلافت

ڪري هڪ وار جڏهن پوري مسافت
ڪري حق اُن مٿي قائم خلافت

 

(80)            

تناسخ نبود اين کز روي معني
ظهورات است در عين تجلي

 

تناسخ ناهي هي تون سمجھ معنيٰ
تجلّي عَين هِي، هُو ٿيا ظهُورا

 

(81)             

و قد سالوا و قالوا ما النهاية
فقيل هي الرجوع الي البداية

 

ٻُڌي ڇڏ وصف ڇا آهي نهايت
ورڻ مُنڍ ڏي، ’رُجوعُ اِلَي البِدايَت‘

 

قاعده

قاعدو

(82)            

نبوت را ظهور از آدم آمد
کمالش در وجود خاتم آمد

 

نبّوت پهرين ٿي ظاهر منجھ آدم
ڪمالُ اُن جو نبيّن جو ٿّيو خاتِم

 

(83)            

ولايت بود باقي تا سفر کرد
  چو نقطه در جهان دوري دگر کرد

 

رهي باقي ولايت، ساٿي سائِر
گھمي نُقطي جان دُنيا ۾ ٿي دائِر

 

(84)            

ظهور کل او باشد به خاتم
بدو گردد تمامي دور عالم

 

ٿئي ڪامِل ظهورو اُن جو خاتم
ٿين پُورا ڦِريِ تڏهن هر دو عالم

 

(85)            

وجود اوليا او را چو عضوند
که او کل است و ايشان همچو جزوند

 

ٻيا سڀ اَوليا اُن هڪَ جا عُضوا
اُهو ٿيو ڪُلُّ ۽ هُو ان جا جُزوا

 

(86)            

چو او از خواجه دارد نسبت تام
از او با ظاهر آيد رحمت عام

اُنهي جي ٿي اصل حضرت سان نسبت
ٿي ظاهر ۾ اُنهي کان عام رحمت

(87)            

شود او مقتداي هر دو عالم
خليفه گردد از اولاد آدم

 

ٿئي اُو مُقتدا منجھ هر دو عالم
خليفو ٿئي منجھان اولاد آدم

 

تمثيل

مثال

(88)            

چو نور آفتاب از شب جدا شد
ترا صبح و طلوع و استوا شد

 

[جڏهن سج جي روشني رات جي اونداهيءَ کان الڳ ٿئي ٿي، تڏهن تو لاءِ صبح ٿئي ٿي، سج اُڀري مٿي چڙهڻ لڳي ٿو.]

(89)            

دگر باره زو وز چرخ دوار
زوال و عصر ومغرب شد پديدار

 

[ان کان پوءِ سج ٻيهر افلاڪ ۾ گردش ڪرڻ لڳي ٿو، تڏهن ڏينهن جو زوال، ٽپهري ۽ پوءِ مغرب يعني سج جي لهڻ جو وقت ٿئي ٿو.]

(90)            

بود نور نبي خورشيد اعظم
گه از موسيٰ پديد و گه ز آدم

 

[اسان جي نبي ڪريم ﷺ جو مثال وڏي ۾ وڏي سج وانگر آهي ۽ اهو نور ڪڏهن حضرت موسيٰؑ ته ڪڏهن وري حضرت آدم  ؑ ۾ ظاهر ٿيو.]

(91)             

اگر تاريخ عالم را بخواني
مراتب را يکايک باز داني

 

جيڪڏهن تون دنيا جي تاريخ کي پڙهي ڏسندين ته نبين جي درجن کان ازخود واقف ٿيندين.]

(92)            

ز نور هردم ظهور سايئه شد
که آن معراج دين را پايئه شد

 

[انهيءَ سج جي نور مان ڪيترا ئي اولڙا پيدا ٿيا جن مان دين کي عروج حاصل ٿيو.]

(93)            

زمان خواجه خط استوا شد
 که او از ظل و ظلمت مصطفيٰ شد

 

[اسان جي سردار (محمد مصطفيٰ ﷺ) جو زمانو ڄڻ خط استوا آهي، جتي پهچڻ کان پوءِ سج جا پاڇا ڪونه ٺهندا آهن.]

(94)            

بخط استوا بر قامت راست
ندارد سايئه پيش و پس چپ و راست

 

[هو انهيءَ خط استوا تي محڪم بيٺل آهي، جنهن ڪري سندس ڪو ئي پاڇو اڳتي پوئتي ٿي نٿو سگهي.]

(95)            

چو کرد او بر صراط حق اقامت
بامر فاستقم ميداشت قامت

 

[هو هميشه حق جي راھه تي قائم رهيو ۽ ان اِلاهي امر تي آخر تائين ڄميو رهيو.]

(96)            

نبودش سايئه کو دارد سياهي
  زهي نور خدا ظل الـٰهي

 

[هن جو ڪو پاڇو نه هو ڇو ته هن سان ڪا اونداهي ڪونه هئي، بيشڪ هو واھه جو اِلاهي نور ۽ اِلاهي ذات جو پرتوو هو.]

(97)            

و را قبله ميان شرق وغربست
ازين او درميان نور غرقست

 

[هن جو قبلو اوڀر ۽ اولھه جي پوري وچ تي هو، انهيءَ ڪري هن جي هر طرف نور ئي نور هو.]

(98)            

بدست او چو شيطان شد مسلمان
بزير پاي او شد سايئه پنهان

 

[هن جي هٿ تي شيطان به آڻ مڃي ويو ۽ هن جي ڪري وڌندڙ اونداهي گم ٿي وئي.]

(99)            

مراتب جمله زير پايئه اوست
وجود خاکيان از سايئه اوست

 

[سڀئي مرتبا ۽ رتبا هن کان هيٺ آهن، هن ڌرتيءَ جا سڀ انسان سندس پاڇي هيٺان آهن.]

(100)         

ز نورش شد ولايت سايئه گستر
مغارب با مشارق شد برابر

 

[هن جي نور ولايت جو پاڇو هر هنڌ پوڻ لڳو، انهيءَ ڪري اوڀر ۽ اولھ ٻئي يڪسان مستفيد ٿيا.]

(101)          

ز هر سايئه که اول گشت حاصل

در آخر شد يکي ديگر مقابل

[هن جي ڪري شروع ۾ جتي روشنيءَ جو اولڙو پهريائين پهتو، ان مان پوءِ وري اتي اهڙو ٻيو اولڙو پيدا ٿيو.]

(102)         

کنون هر عالمي باشد ز امت
رسولي را مقابل در نبوت

 

[هاڻي دنيا جي هر ڪنڊ ۾ جتي هن جي اُمت آهي، اُتي خدا جا وليءَ اهو ڪم پيا ڪن.]

(103)         

نبي چون در نبوت بود اکمل
بود از هر ولي ناچار افضل

 

نبين ۾ نبي هو جڏهن اَڪمل
وليّن ۾ ٿيو هي سڀ کان افضل

 

(104)         

ولايت شد بخاتم جمله ظاهر
بر اول نقطه هم ختم آمد آخر

 

ولايت نيٺ ٿي خاتم تي ظاهر
اوَل جي نُقطي تي ٿيو دور آخر

 

(105)         

از و عالم شود بر امن و امان
نبات و جانور يابد از و جان

 

اچي عالم ۾ ان کان اَمنُ ايمان
جماد ۽ جانور ۾ پڻ پوي جان

 

(106)         

نماند در جهان يک نفس کافر
شود عدل حقيقي جمله ظاهر

 

نه دنيا ۾ رهي ڪو هڪڙو ڪافر
حقيقي عدل سڀ نڪري ٿئي ظاهر

(107)         

بود از سر وحدت واقفِ حق
در و پيدا نمايد وجه مطلق

سڃاڻي سِرّ وحدت جي کان اُو حق
ٿئي پيدا انهي ۾ وَجھُ مُطلق

سوال - پنجم

سوال پنجون

(108)         

که شد بر سر وحدت واقف آخر
شناساي چه آمد عارف آخر

 

آهي وحدت جي ڳُجھ کان ڪير واقف؟
سُڃاڻي ڇا کي ٿو سڏجي جو عارف؟

 

جواب

جواب

(109)         

کسي بر سر وحدت گشت واقف
که او واقف نشد اندر مواقف

 

اهو وحدت جو واقف آهي بيحد
ڇڏي ڄاڻي جو هردو جڳ جا مقصد

 

(110)          

ولي عارف شناساي وجود است
وجود مطلق او را در شهود است

 

۽ عارف جي نظر ۾ هڪ وجود آھ
اُهو مطلق هميشه منجھ شهود آھ

 

(111)           

به جز هست حقيقت هست نشناخت
و با هستي که هستي پاک در باخت

 

نه هستي ٻي سڃاڻي ري حقيقي
يا اُو جنهن سڀ وڃائي پنهنجي هستي

 

(112)          

وجود تو همه خار است و خاشاک
برون انداز از خود جمله را پاک

 

ڪَنڊا ڪک ڄاڻ پنهنجي هستي تون هَڏِ
اُهي سڀ پاڻ کان اُڇلائي تُون ڇَڏِ

 

(113)          

برو تو خانئه دل را فرو روب
مهيا کن مقام و جاي محبوب

ٻُهاري صاف ڪر تون دل جو حُجرو
ڏسين محبوب جو پوءِ ان ۾ مُجرو

 

(114)          

چو تو بيرون شدي او اندر آيد
به تو بي تو جمالي خود نمايد

 

اچي اندر، جڏهن نِڪرين تون ٻاهر
ٿي بيخود تا ڪري هو حُسن ظاهر

 

(115)          

کسي کو از نوافل گشت محبوب
به لاي نفي کرد او خانه جاروب

 

[هو نوافل جي ادا ڪرڻ سان الله جو پيارو بنجي وڃي ٿو، جڏهن هو ’لا‘ جي نفيءَ سان پنهنجي گهر کي ٻُهارو هڻي صاف ڪري ٿو.]

(116)          

درون جاي محمود او مکان يافت
ز ’بي يسمع و بي يبصر‘ نشان يافت

 

ٿئي محمود منزل ۾ مڪاني
ٿي ’بي يسمع‘ ۽ ’بي يبصر‘ نشاني

 

(117)          

ز هستي تا بود باقي بر او شين
نيابد علم عارف صورتِ عين

 

[ليڪن جيستائين هن ۾ هستيءَ جي هئڻ جو ٿورو به گمان آهي، تيستائين عارف جو علم ڪڏهن به عين اليقين تائين نه پهچندو.]

(118)          

موانع تا نگرداني ز خود دور
درون خانئه دل نايدت نور

 

موانِع چار ڪر تون پاڻ کان ڏُور
ته تُنهنجي دل جي حُجري ۾ اچي نُور

 

(119)          

موانع چون درين عالم چهار است
طهارت کردن از وي هم چهار است

 

[هن جھان ۾ چئن شين جي منع ٿيل آهي، انهيءَ ڪري انهن کان پاڪ رهڻ تمام ضروري آهي.]

(120)         

نخستين پاکي از احداث و انجاس
دوم از معصيت وز شر وسواس

 

حَدث توڙي نجس تُون پهرين ڪر ناس
ٻيا آهن گناھ ۽ شِرڪ وسواس

 

(121)          

سوم پاکي ز اخلاق ذميمه است
که با وي آدمي همچون بهيمه است

 

ٿيا اخلاق بد، جي ٿيا مِرُن جان
۽ چوٿان غير سڀ، گذرن جي دل مان

 

(122)         

چهارم پاکي سر است از غير
که اينجا منتهي مي‌گرددش سير

 

[چوٿون پاڻ کي بلڪ پنهنجي اندر کي هر قسم جي آلائشن کان صاف ۽ پاڪ ڪرڻو آهي ۽ اتي ئي (صوفيءَ جو) سير پورو ٿئي ٿو.]

(123)         

هر آن کو کرد حاصل اين طهارات
شود بي شک سزاوار مناجات

 

[جنهن کي به اهي طهارتون نصيب ٿيون، اهوئي درگاھه ۾ بارياب ٿئي ٿو.]

(124)         

تو تا خود را بکلي در نبازي
نمازت کي شو د هرگز نمازي

انهن کان پاڻ کي ڪر پاڪ غازي
ته پوءِ تُون ليکجين بيشڪ نمازي

(125)         

چو ذاتت پاک گردد از همه شين
نمازت گردد آنگه قرة العين
 

[جڏهن تنهنجي ذات انهن سڀني غلاظتن کان پاڪ صاف ٿي وئي، تڏهن تنهنجي عبادت يعني نماز اکين جو ٺار ٿي پوندي.]

(126)         

نماند در ميانه هيچ تمييز
شود معروف و عارف جمله يک چيز

وِڃائي پاڻ تا تون پاڪُ ٿئين ري
ٿيو معروف عارف پوءِ هڪ شيءِ