|
|
سوال – اول |
سوال پهريون |
|
(1)
|
نخست از فکر خويشم در تحيّر
که چه بود آنکه گويندش تفکّر
|
اوّل آهي مون کي ان جو تحيّر
آهي ڇا فڪر، فڪرت يا تَفڪّر
|
|
|
جواب |
جواب |
|
(2)
|
مرا گفتي بگو چه بود تفکر
کزين معني فتادم در تحير |
[تو مون کان پڇيو آهي ته ’فڪر ڇا
آهي.‘ مان خود ان جي مطلب سمجهڻ ۾
حيران پريشان آهيان.]
|
|
(3)
|
تفکر رفتن از باطل سوئي حق
به جزو اندر بديدن کلّ مطلق
|
تفڪر ٿيو وڃڻ باطلَ کان ڏانهن حق
ڏسڻ هڪ جُزوَ اندر ڪُلَ مطلق
|
|
(4)
|
حکيمان کاندرين کردند تصنيف
چنين گفتند در هنگام تعريف
|
[ڪجھه ڏاهن هن سلسلي ۾ ڪتاب لکيا،
اسان کي ان جي تعريف هينئن ٻڌائن
پيا.] |
|
(5)
|
که چون حاصل شود در دل تصور
نخستين نام آن شد با تذکر |
[ڪجھه ڏاهن هن سلسلي ۾ ڪتاب لکيا،
اسان کي ان جي تعريف هينئن ٻڌائن
پيا.] |
|
(6)
|
وز و چون بگذري هنگام فکرت
بود نام وي اندر عرف عبرت |
جڏهن اُن کان لنگھي ٿئي وقت فِڪرت
تڏهن نالو انهي جو آهي عِبرت
|
|
(7)
|
تصور کان بود بهر تدبر
به نزد اهل عقل آمد تفکر |
تصوّر تي جڏهن ٿئي ٿو تَدبّر
تڏهن ٿئي عقل وارن وٽ تفڪّر |
|
(8)
|
ز تدبير تصورهاي معلوم
شود تصديق نا مفهوم مفهوم
|
تصوّر جي، جي ٿي ترتيب معلوم
ته نا مفهُوم شيءِ پوءِ ٿيندي مفهوُم
|
|
(9)
|
مقدم چون پدر تالي چو مادر
نتيجه هست فرزند، اي برادر |
مُقٰدمّ پيءُ ٿيو ۽ تالي ٿي ماءُ
نتيجو تن جو ٿيو پُٽ آخر اي ڀاءُ
|
|
(10) |
ولي ترتيب مذکور از چه و چون
بود محتاج استعمال قانون |
[فڪر يا سوچ جي جيڪا به ترتيب ٿيندي،
اها (منطق جي) قاعدي قانون کان ٻاهر
نه هوندي.] |
|
(11) |
دگر باره در او چون نيست تاييد
هر آئينه که باشد محض تقليد |
اها ٿي قاعدي منطق جي تقليد
نه چئبي ڪا خدائي ان ۾ تائيد |
|
(12) |
ره دور و درازست اين رها کن
چو موسيٰ يک زمان ترک عصا کن |
ڏکي ايءَ عقل ۽ قانون جي واٽ
ڇڏج تان توتي پئي ڪا نُور جي لاٽَ |
|
(13) |
در آي در واديء ايمن زماني
شنو
’اِنّي
انا الله‘
بي گماني |
عَصا ڇڏ، وادي اَيمن جي وٺ راھ
ته مُوسيٰ جان ٻُڌين ’اِني اَنَا
الله‘ |
|
(14) |
محقق را که بر وحدت شهودست
نخستين نظر بر نورو وجودست |
ڏسي ڪثرت ۾ جو وحدت مُحقّق
نظر تنهن کي اچي موجود ۾ حقُ |
|
(15) |
دلي کز معرفت نورِ صفا ديد
ز هر چيزي که ديد اول خدا ديد |
ڏٺو مان معرفت نور صفا جنهن
ڏٺو سڀ شيءِ منجھان اوّل خدا تنهن |
|
(16) |
بود فکر نکو را شرط تجريد
پس آنگه لمعئه از برق تاييد |
جڏهن ٿئي فڪر ۾ تجريد تفريد
تڏهن پهچي الاهي ڪنهن کي تائيد |
|
(17) |
هر آنکس را که ايزد راه ننمود
ز استعمال منطق هيچ نگشود |
خُدا جڏهن واٽ ٿو ڪنهن کي ڏيکاري
ڇڏي منطق معاني سڀ وساري |
|
(18) |
حکيم فلسفي چون هست حيران
نمي بيند ز اشيا غير امکان |
حڪيم ۽ فلسفي جڏهن آهي حيران
ڏسي تڏهن ڪين ٿو سو غير امڪان |
|
(19) |
از امکان ميکند اثبات واجب
ازين حيران شد اندر ذات واجب |
ڪري امڪان مان اِثبات واجب
ٿئي حيرانُ سو منجھ ذاتِ واجب |
|
(20)
|
گهي از دور دارد سير معکوس
گهي اندر تسلسل گشته محبوس |
[گويا اهو ڏاهو يعني حڪيم يا فلسفي
گول دائري ۾ الٽو پيو گهمي، اهو ان
ريت اهڙو ڦاٿل آهي جو سندس ٻاهر نڪرڻ
محال آهي.] |
|
(21)
|
چو عقلش کرد در هستي توغل
فرو پيچيد پايش در تسلسل
|
[جڏهن هن ڏاهي جو عقل هستيءَ جي چڪر ۾
گم ٿيو، ته پوءِ هو ڏاند وانگر گهاڻي
۾ پيو هلندو.]
|
|
(22)
|
ظهور جملئه اشيا به ضدست
ولي حق را نه مانند و نه ندست |
ٿين ٿيون سڀ شيون سان ضِد ظاهر
مگر حق بي مثل بي ضد سائر |
|
(23)
|
چو نبود ذات حق را ضد و همتا
ندانم تا چگونه داني او را |
[جڏهن حق جي ذات جو ڪو برابر يا ضد
ناهي، تنهنڪري مان نٿو سمجهان ته هن
کي ڪيئن سڃاڻي سگهبو.]
|
|
(24)
|
ندارد واجب از ممکن نمونه
چگونه دانيش آخر چگونه؟ |
رکي ممڪن نه واجب جو نمونو
لهي ڪيئن، ٿيو جو بيچون بي چگونو
|
|
(25)
|
زهي نادان که او خورشيد تابان
به نور شمع جويد در بيابان |
آهي نادان جو خورشيد تابان
ٿو ڳولي شمع سان نِت منجهه بيابان |
|
|
تمثيل |
مثال يا سمجھاڻي |
|
(26)
|
اگر خورشيد بر يک حال بودي
شعاع او به يک منوال بودي |
خدا سِڄُ ۽ جھان آهي سندس نُور
حق اُن ۾ روشنائي کان ٿيو مستُور
|
|
(27)
|
ندانستي کسي کين پرتو اوست
نبودي هيچ فرق از مغز تا پوست |
[ان صورت ۾ ڪنهن کي به خبر نه پوي ها
ته اهي شعاع يا ڪرڻا ڪنهن جو پرتوو
آهن، گويا مغز ۽ کوپي ۾ فرق نه ڪري
سگهجي ها.]
|
|
(28)
|
جهان جمله فروغ نور حق دان
حق اندر وي ز پيدايي است پنهان
|
[هن ڪائنات کي حق جي ذات جو نور يا
روشني سمجھو، تاهم حق لڪل ۽ ڳجھو آهي
۽ هي جھان ظاهر آهي.]
|
|
(29)
|
چو
نور حق ندارد نقل و تحويل
ندارد اندر او تغيير و تبديل
|
[حق جو نور يا روشني هر قسم جي تبديلي
کان پاڪ آهي، بلڪ ان ۾ ڪنهن به قسم جي
ڦيرگهير ڪونه آهي.] |
|
(30)
|
تو پنداري جهان خود هست دائم
به ذات خويشتن پيوسته قائم |
تون دنيا کي ٿو سمجھين پاڻ دائم
غلط فهميءَ کان ڄاڻين تنهن کي قائم
|
|
(31)
|
کسي
کو عقل دورانديش دارد
بسي سرگشتگي در پيش دارد |
[جنهن کي گھڻي يا وڏي عقل سان نوازيو
ويو آهي، اهو پريشان ۽ ڳولا به گھڻي
ڪندو آهي.]
|
|
(32)
|
ز دورانديشي عقل فضولي
يکي
شد فلسفي ديگر حلولي |
اهو ٿيو عقلُ ماڻهوءَ جو فضُولي
ٿئي هڪڙو فلسفي ٻيو حلُولي |
|
(33)
|
خرد را نيست تابِ نور آن روي
برو از بهر او چشم دگر جوي |
]عقل
کي هن جي نور جي تکي تاب سهڻ جو طاقت
ناهي، هاڻي ان کي ڇڏ ۽ ان لاءِ ڪا ٻي
اک هٿ ڪر.[
|
|
(34)
|
دو چشم فلسفي چون بود احول
ز وحدت ديدن حق شد معطل |
[جيئن ته ڏاها ۽ حڪيم ٻنهي اکين کان
ٽيڏا آهن، اهي هيڪڙائي (وحدت) کي نٿا
سمجھي سگهن.] |
|
(35)
|
ز نابينايي آمد راه تشبيه
ز يک چشمي است ادراکات تنزيه |
اَنڌائي کان ٿا ڪَمِ آڻين تشبيھ
ٻيا يَڪ چشم ٿي سمجھن ٿا تنزيھِ
|
|
(36)
|
تناسخ زآن سبب شد کفر و باطل
که آن از تنگ چشمي گشت حاصل |
تَناسخ تنهنڪري ٿيو ڪُفر باطل
جو ٿئي ٿو تنگ چشمي کان سو حاصل
|
|
(37)
|
چو اکمه بينصيب از هر کمال است
کسي کو را طريق اعتزال است |
ٿيا ڪي معتزل بدبخت گمراھ
ڪي مُتڪلّم ٿيا، جن کي ٿي اونداھ
|
|
(38)
|
رَمَد دارد دو چشم اهل ظاهر
که از ظاهر نبيند جز مظاهر |
رکن ٿا مرض اکين جو لعل ظاهر
جي ظاهر مان پروڙن ٿا مظاهر |
|
(39)
|
کلامي کو ندارد ذوق توحيد
به تاريکي در است از غيم تقليد |
[علم ڪلام وارن وٽ به وحدت جي وائي
ڪونهي، اهي به تقليد جي اونداهيءَ ۾
وڪوڙيل يا ڦاٿل آهن.]
|
|
(40)
|
از و هرچه بگفتند از کم و بيش
نشاني دادهء اند از ديدئه خويش |
چون جيڪي ٿا گھٽ يا وڌا اُهي ئي
نشاني ٿا ڏين پنهنجن اکين جي
|
|
(41)
|
منزه ذاتش از چند و چه و چون
’تَــــعــــالــي
شَـــانُه عَــمّا يَقُولُون‘ |
خدا جي ذات ۾ نه چَند نه چُون
تعاليٰ شانہٗ عما يقولوُن.
|
