ھن مان ظاھر آھي ته رواجي شين جي ڏسندي به سندس من انھي پاڪ پروردگار ڏي ٿي ويو جنھن جي محبت ننڍڙي جسماني چولي اندر ھئي ڪنھن ڪاتب کي ڏٺو اٿس ته ”ل‛‛ ۽ ”الف ‛‛اکر پيو لکي انھي تان چيو اٿس ته.

ڪاتب لکين جين لايو لام الف سين
اسان سڄڻ تيئن رھيو روح ۾

ھن م ان ھيڪاري ظاھر آھي ته ھر ڪنھن ڳالھه مان الاھي محبت جو سبق سکي سگھيو ٿي. اھا الاھي محبت جي ڳالھه ڳڻيندو ڪلالن جي بٺي وٽا لنگھيو آھي ته شراب چڪندو ڏسي چوي ٿو ته؛

ڪلالنئون ڪاءِ مت نه سکئين مون ھنئان
روئندي رات ويھاءِ چڪائيندي بٺيون

ڪلال خاني ۾ ڪن کي شراب پيئندو ۽ بيخوديءَ جي حالت ۾ ايندو ڏسي پاڻ به سچ جي سرڪي تان صدقي ٿيڻ لاءِ ڪنڌ سنڀرائي چوي ٿو ته؛

موکي! منڌ پيار، اچو اچي مٽ مان،
ڏيندي ڏاتارن کي وٽي وجھه ۾ وار،
سر کڻي سردار اڱڻ تنھنجي آئيا.

شاھ صاحب جي وقت ۾ تير اندازي جو رواج عام ھو ڪنھن ميدان ۾ تير اندازي ٿيندي ڏسي چيو اٿس ته؛

پائي ڪان ڪمان ۾ ميان ! مار مه مون
مون ۾ آھين تون، متان تنھنجو ئي توکي لڳي،

ڏسو ته تير اندازي جي ڳالھه مان ڪيئن وحدت جو سبق ڳولي لڌو اٿس ! ڪنھن ڪنڀار جي نھائين وٽان لنگھيو آھي ته اتان دل جي درد سانڍڻ جو سبق سکي چيو اٿس ته؛

نھائين کان نينھن سک منھنجا سپرين
سڙي سارو ڏينھن ٻاھر ٻاڦ نه نڪري

ڪنھن وقت ڪونجن جي قطار آسمان ۾ اڏامندي ڏسي چيو اٿس ته؛

وڳر ڪيو وتن، پرت نه ڇنن پاڻ ۾
پسو پکيئڙن، ماڻھنئان ميٺ گھڻو

ھيءُ الله جو عاشق ائين ھر ڪنھن ھنڌان سبق سکندو ڪنھن ڍنڍ وٽ آيو آھي ڇا ٿو ڏسي ته ڍنڍ ۾ ڪنول جو گل بيٺو آھي جنھن جي پاڙ پاڻي ۾ بنھه ھيٺ آھي ۽ مٿي آڪاس ۾ ڀؤنر گنجار ڪيو ڦيرا ڏئي ۽ آخر ڪنول جي گل ۾ وڃي واسو ڪري ٿو. اھڙيون ڳالھيون اسان سوين گھمرا ڏٺيون ھونديون پر ھن الله جي عاشق انھي ڳالھه تان عجيب پٽ پلٽي آھي چئي؛

ڪؤنر پاڙون پاتار ۾ ڀؤنر ڀري آڪاس،
ٻنھي سندي ڳالھڙي رازق آندي راسن،
تنھن عشق کي شاباس جنھن محبتي ميڙيا!

ھن بيت جي سوچڻ سان ڪمال ڪري چڪو آھي !ايڪيھن وريھن جي ڄمار ۾ ھھڙو عمدو شعر چيو اٿس جنھن لاءِ سندس جيتري تعريف ڪجي تيتري ٿوري. ڍنڍ ۾ ڏسي ٿو ته ھڪ پکي پيو تڙڳي جنھن کي شڪار ڪرڻ لاءِ ڪيترا پارھيڙي شڪاري سنبريا آھن ، مالڪ مھربان جنھن کي رکي تنھن کي ڪير ٿو چکي؟ انھي ڳالھن ڳڻيندي چيو اٿس ته:

سر ۾ پکي ھيڪڙو ، پارھيڙي پنجاھه،
سنديءَ آس الله، لڏي لھرين وچ ۾!

ڪنھن وقت اٺ جي سواري ڪئي اٿس ته اٺ جون سڀ عادتون جاچي پوءِ سڄي ڳالھه انساني سڀاءُ سان لاڳو ڪري چيو اٿس ته ”انسان جو من ڪڌاتوري ڪرھي مثل آھي جو ڪيتري جھل پھل کان پوءِ به دنيوي حرص حوس جي لاڻي ڏي لڪيو لڪيو ليٽ ڪري ٿو پر سچي سائين جو ذڪر ۽ فڪر جو سر کنڊ جي مثل آھي تنھن ڏي مھڙ نٿو ڪري ۽ انھي چندن جا چوپا ڪيو. کاڏو کوڙيو. غفلت ۾ پئجو رھي؟ اھڙي طرح من روپي ميي جي ڳالھين منجھائي ڳوڙھا ڪيو اٿس ته به ڌڻي جي ٻاجھه کان نا اميد نه ٿيو آھي‛‛ انھي دم آسمان ۾ اکيون اٽڪائي سائين کي سوال ڪيو اٿس تهه

چانگي سندي چت ۾، صاحب ! وجھه سنئين،
اوبھايوس ائين، لطف ساڻ، لطيف چئي،

آخر پنھنجي من کي اھڙو ھيريو اٿس جو ظاھري جيتوڻيڪ دنيا جي ٻنڌڻن ۾ ھر طرف ٻڌو پيو آھي، ته به جنھن وقت سڄڻ جي سار ٿئس ٿي تنھن وقت ھڪڙي ئي ڇرڪ ساڻ سڀ دنيوي ٻنڌڻ ڇني من کي مالڪ ڏانھن رجوع ڪري ٿو،

نو نير ڏھه ڏاوڻيون، پنڌرھن پينڌ پياس،
بغل ۾ بگھاڙيون، لڱين لوھه لڳاس،
جه سڄڻ ياد پياس ڇرڪ ڇنائين ھيڪڙي،

ٿورا گھمرا ٻيڙي توڙي جھاز ۾ چڙھي دريا ۽ سمنڊ جا سفر ڪيا اٿس ته دريا جي دھشت ۽ دم ڪارونڀار ڪنن اونھن اوڙاھن لڙلھرين لس ليٽ ۽ ٻي نه ڳالھين جا اظھار نھايت عمدي عبارت ۾ ڪيا اٿس سندس ٻولي ۾ زور ته ڏسو

دھشت دم دريا ۾ جت جايون جانارن
نڪو سنڌو سير جو مپ نه ملاحن
درندا درياءَ ۾ واڪا ڪيو ورن
سڄا ٻيڙا ٻار ۾ ھليا ھيٺ وڃن
ڪو پرزو پيدا نه ٿئي تختو منجھان تن
ڪو جو قھر ڪنن ۾ ويا ڪين ورن
اتي اڻ تارن ساھڙ!سير لنگھاءِ تون

مطلب ته شاھه صاحب پنھنجي اکين کي قدرت جي اسرارن توڙي ٻين ڳالھين جاچڻ تي ڀلي ڀت ھيري ڇڏيو ھو. الاھي ڏات به ڪا اھڙي ھيس جو ھر ھڪ ڳالھه مان نھايت عجيب ۽ اونھا مطلب ڪڍي سگھيو ٿي. پنھنجي مادري زبان تي ڪلي ظابطو ھئس. تنھنڪري پنھنجي ھر ھڪ خيال کي نھايت عمدي پوشاڪ پھرائي سگھيو ٿي. ھو عشق جو اوتار ھو تنھنڪري سڀ ڪنھن ڳالھه مان محبت جو سبق سکڻ سندس لاءِ سولو ھو.

شاھه صاحب جيڪي سير سفر ڪيا سي سڀ سچي سائين جي اڪنڊ ۽ اڪير وچان. جيئن جيئن ويو گشت ڪندو تيئن تيئن سندس دماغ ويو کلندو. ھر ڪنھن ھنڌان ھو نصيحت جا موتي ۽ حقيقت جا ھار حاصل ڪندو ويو انھن آزمودن ۽ اثرن سندس حقيقي عشق کي تحريڪ ۾ ترقي ڏني ھو اڳيئي سون ھو پر ھاڻي پارس ٿي پيو ۽ سندس شعر وڌيڪ موھيندڙ ۽ معنيٰ وارو ٿيو. سندس شاعراڻي خستوري جي خوشبو سڀ ولايت واسي ڇڏي آھي. داڪٽر ٽرمپ جي ڪوشش سان اھو واس جرمني تائين وڃي پھتو آھي. سنڌ م ته ھندو توڙي مسلمان پڙھيل توڙي اڻ پڙھيل سندس ڪلام تي مشتاق آھن اھڙو سھڻو۽ سنجيدو مٺو ۽ من موھيندڙ ڪلام ھو تڏھن چئي سگھيو آھي جڏھن ھر ھنڌ اکيون کولي ھليو آھي ۽ انھي ڪري ئي کيس سچو سيلاني سڏجي ٿو.

وچ  وري به ھڪ اڌ ڪافي ڳائي وئي ۽ پوءِ ماستر لالچند کي سڏ ٿيو، جنھن اٿي شاھه، ”محبت وطن‛‛ تي ٿورا گفتا حاضرين جي اڳيان رکيا.

شاھ ؛ محب وطن

سنڌ ۾ شاعرن جي اڻاٺ ڪانھي. اھي سگھڙ ويچار جي لحاظ کان شاھه سان شايد برميچي به وڃن پر حب الوطني جي باري ۾ شاھه صاحب پنھنجو مٽ پاڻ آھي. سارو سندس رسالو اٿلائي ڏسو ھن ڏس ۾ ڪٿي به ٿڙڪي ڪين ٿو ٻين سنڌي شاعرن وانگر پنھنجي شعر ۾ گل ۽ بلبل ميخانو ۽ ساقي زعفران ۽ سنبل زلف ۽ زنخدان انھن تي پلٽجي ئي ڪين ٿو.

سنڌڙي ويچاري جتي واري پيئي وسي جتي نه سرو نه صنوبر جتي نه گلستان نه بوستان جتي اڀرن رڳي ڪرڙ ۽ ڪانڊيرا، لئا ۽ ڄاريون نمون ۽ ٻٻر بڙ ۽ سرنھه چٽ چٽيندو ته انھن جا نه ته به ويڄن جون ڳالھيون ڪندو، لوھرن جا رستا ڏيندو پتنگ ۽ ڄيرو کورو ۽ تنور ڪنڀر جي نھائين ۽ ھاري جو نارمھاڻا ۽ ماري ليڙو ۽ لاڻي کٽڻھار ۽ واڙي ڦل، ٿر جا لوھيڙا ۽ سر ڪسر اتي جا نانگ بلائون پنھنجي يگاني شعر ۾ ھر ھڪ کي مڙھيندو ويندو. تشبيھون ۽ استعارا به ٺيٺ سنڌي ٻڌندو. جي سڀ پڙھيل خير ڪو بلڪ اڻ پڙھيل سنڌ جا ڳوٺاڻا سولائي سان سمجھي سگھن. پر انھي اينگھه ۾ آءُ ھن ويل وڃڻ نه ٿو گھران ھن موقعي تي آءُ حاضرين جو ڌيان صرف ھن ڳالھه ڏي ڇڪايان ٿو ته شاھه صاحب جڏھن ڪنھن غير ھندي يا غير سنڌي شاعر جي شعر کي سنڌي وڳو ڍڪائي ٿو تڏھن ڏسو ته اھو ھٿين پيرين مونڙين ٻه اکيون ٽيون نڪ ننھن کان وٺي چوٽي تائين ڪھڙو نه عين بين سنڌي پيو لڳي سکن جي گرنٽ ۾ آيو آھي

جي سو چندھا اگھي، سورج چڙنھه ھزار
اتني چاندن ھونديان گرين گھور انڌار.

شاھه ٻڌو ته انھي کي سنڌي ۾ ڪيئن آڻي ٿو:

سھسين سجن اڀري، چوراسي چنڊن،

بالله ري پرين، سڀ اونداھي ڀانيان،

وري به گرنٿ صاحب مان ئي ھي تڪ وٺو

سر ۾ پنکي ھيڪلا ڦاسيوال پچاس،
شاھ صاحب انھي کي سنڌي لباس ھي ٿو پھرائي
سر ۾ پکي ھيڪڙو پارھيڙي پنجاھه

مولانا رومي پنھنجي مثنوي شروع ھينئن ڪئي آھي

بشنو از ني چون حڪايت مي ڪند

وز جدائيھا شڪايت مي ڪند

شاھه سسئي رل مئي کي انھي يعني بئنسريءَ جو مھاڏو بنائي ڏسو ڇا ٿو چوي:

وڍيل ٿي وايون ڪري ڪٺل ڪوڪاري

ھن پن پنھنجا ساريا، ھي ھنجو ھوتن لئي ھاري.

حافظ جو ھي بيت؛

درميان قعر دريان تخته بندم ڪرده

باز مي گوئي که دامن ترمڪن ھوشيار باش.

انھي کي شاھه وري پڌرو ھيئن ٿو ڪري:

مون کي مون پرين ٻڌي وڌو ٻار ۾

اڀا انءَ چئن. مڇڻ پاند پسائين.

شيخ سعدي جو ھي بيت

درين ورطھ ڪشتي فروشد ھزار

ڪھ پيدا نه شد تختھ برڪنار

انھي کي سنڌي ۾ شاھه ھيئن ٿو آڻي

پرزو پيدا نه ٿئي تختو منجھان تن.

ڪو جو قھر ڪن ۾ وريا ڪين ورن

ميارن ٻائيءَ وارو ھي دوھو

ڪاڍ ڪليجو مين ڌرون ڪووا! تون لي جا

ساجن ميڏا ديس بست ھي وه ديکت تون کا

انھي کي شاھه ڏسو ته ڪيئن ٿو پيش ڪري

ڪڍي ڪانگا تو ڏيان ھينئون ساڻ ھٿن

وڃي کاءُ ولات ۾ اڳيان عجيبن

پرين مان چئن ھيئن قرباني ڪير ٿي؟

ھاڻ اڳلي کي سير پارسو نه ھجي باقي ھونئھين اھي بيت پڙھندو ته سلي ڪين سگھندو ته اھي بيت ڪي اصل ۾ شاھه جا نه آھن. ٿوري گاني کان پوءِ مسٽر سوڀراج نرملداس پنھنجو رچيل نظم شاھه تي اٿي پڙھيو.

شاھ سڀڪجھه

وزن – مفعول – فاعلاتن – مفعول  - فاعلاتن
عبداللطيف عارف، نوري نگاھه وارو
حق جي شناس پارس، ھي مرد حق پيارو
عبداللطيف عاشق، مخمور سان محبت
محبوب جو مصور اعلي امنگ وارو
عبداللطيف عالم، ساھتيه سنڌ سورج
ٻولي لباس جنھن جو، وڌ سڀ کان ناميارو
عبداللطيف عامل، من عرف نفسھه جو
سالڪ سڄاڻ سو ئي، جنھن من مواس مارو
سيلاني سنڌ سونھون، سھڻو لطيف لايق
ٿر بر ڇير نگر جو، مشھور جنھن اتارو
ھندو  ۽ مسلمن لئه سنڌ ساري جي چمن لئه
برڪت ڪڪر ثمر ھي سرھو سدا سچارو
مولا جي محويت ۾ وحدت ولات واسي
جٿ ڪٿ پرين کي پرکي ھي جڳ جو جيءُ جيارو
مشھور معرفت ۾، مستور محويت ۾
توڻيس سر سڀ جو، ته به سڀ ڪنان ڪنارو
لاڪوفي آھه صوفي، جنھن مت مڙن مٿانھون
سالڪ نگاھه ثابت ھرجا سندس دوارو
شيرين ڪلام حافظ، شيراز کان سلامي
بيتن جي آيتن جو، جي ھو پسي پسارو
لايق لھن لطيفي لاتين مان سڪ سنھيو
سسئي جي پار پڳ مان پڌرو پنھل جو پارو
بالا بلند سڀ کان ڇوڪين سنڌ مرڪي
آڪاس تي جنھن جي چمڪي ھي سج ڪلاڀلارو
ميخوار رند ساقي تنھنجي ڪلال خاني
تنھنجي دگا گرميا، توڙي وسي سيارو
سڪ ساز تار ۾ تو پوتا امول موتي
ھر ھڪ الاپ تنھنجو عرش امنگ وارو
نافي کٿور کان وڌ سرھاڻ تو سخن ۾
سڪ سوکڙي جو غنچو منھنجو ڪلم سارو
جيئري مري جو مانجھي، جيئرو سدا جڙيو سو
موتو قبل موتو تون مرد نر نيارو
تنھنجي سرن ۾ آھن سھسين اڪنڊ ٻوليون
سر سر ۾ تنھنجو تازو ساجن سڳنڌ سارو
مونن مراقبن ۾ محبوب جو تلاشي
مخمور دل جي درپن تون مرد ديد وارو
سنياسي جو ڳي جنگم سڀ بيک کان ٿون بالا
الله جو وصالي سڀ بيت کان نيارو
درياھه بيخودي جو گلزار گل سدا بھارو
پنھنجي پراڻي پٽ تي ڪر مھر جي نظر تون
ھيڻوس حال اڄ آھه منحوس ڪو ستارو
سي قرب قول ڪينھن اڄ ھال قال ابتر
تڙجي ھتان تعصب شل جلد ھي ھچارو
ھر جاءِ نفسا نفسي ڪٿ قلب واري راحت
ٻاھر جي ٿئنڪ يو مان اندر جو ڪونه ٺارو
اڳ پڻ اھي ئي مندر اڄ پڻ اھي مسيتون
پاڙون جو شان ڇا ھو! اڄ ورلو شان وارو
دنيا عمل جو کيت آھه سڀ پنٿ ڳالھه ساڳي
جيسين عمل نه سڌري تيسين نه ٿيئ سڌارو
تنھنجي دعا جو طالب ھر ڪو خلوص دل سان
مولا اگھائي منشا ٿئي ملڪ ميٺ وارو
دارالسرور سڀ جو درويش آستانو
دل جو خلوص لاھي سارو خفو خسارو
مخمور ديد تنھنجي اوتيو خمار دل ۾
فاني زبون بندو ڪر فيض جو اشارو

پڇاڙي ۾ مسٽر عثمان علي انصاري جي تقرير ٿي، جنھن ۾ ھن صاحب شاھه صاحب جي ڪمياگري جو ذڪر ڪيو.

 شاھه عبداللطيف جي ڪيمياگيري

جناب پريزيڊنٽ صاحب ۽ منھنجا محترم دوستو !

اسان جي ڀٽائي گھوٽ کي اوھان جي اڳيان جدا جدا رنگن ۾ ظاھر ڪيو ويو آھي مثلا شاھه سيلاني ۽ شاھه محب وطن وغيره .پر آءُ وري سندس ھڪ نرالو پھلو اوھان جي اڳيان ٿو پيش ڪريان يعني شاھه ڪيمياگر ”آءُ پنھنجي مضمون تي اچان انھي کان اول بھتر آ ته اوھان جي اڳيان ڪيميا جي تشريح ڪري ڇڏيان ته آءُ شاھ صاحب جي ڪھڙي ڪيميا بابت ٿو ڳالھائڻ گھران.

اسين عام طرح ڪيميا ان کي چوندا آھيون جنھن جي وسيلي ٽامي يا چاندي کي دوائن جي زور تي سون ڪري سگھجي. ظاھر آھي ته شاھه جھڙي مولائي مرد جي نظرن ۾ سون يا چانديءَ جي ڪا وقعت نه ھئي ۽ نه ھئڻ گھرجي ھا. تنھنڪري اھڙي مستغني انسان کي مٿين معني ۾ ڪيمياگر ڪوٺڻ ته سراسر غلط آھي. تڏھن مان ڀلاشاه جي ڪھڙي ڪيمياگري ڏٺي آھي جنھن بابت اڄ اوھان جي اڳيان ڳالھائڻ لاءِ اٿيو آھيان. دوستو اھا آھي شاعر جي ڪيميا جنھن بابت عرفي صاحب چوري ٿو؛

شاعر آنست کھ زشت را در لباس نيڪو بنمايد

يعني حيقيقت ۾ شاعر اھو آھي جڪو بلڪل معمولي ۽ گندين شين کي غير معمولي ۽ اعلي ڪري بيھاري. اچو ته ڏسون ته اسان جو شاھ لطيف ڪيتري حد تائين اھڙي ڪيميا کان ڪم ورتو آھي جيڪو شاھه صاحب سنڌي ادب کي ڪجھه به نه ڏي ھا ته به جادو بياني پنھنجي بلڪل معلمولي لفظن جي معرفت اسان تي عنايت ڪئي اٿس سا ئي سندس نالي کي قيامت تائين جيئرو رکڻ لاءِ ڪافي کان وڌيڪ آھي خيال فرمايو ته اھڙا اھڙا لفظ ڪم آندا اٿس جي نه فقط بلڪل ڪؤڙا ۽ ڪرخت آھن بلڪ ڪيترن حالتن ۾ شاعري جي شان کان به ڪريل آھن ته به ڇاڪاڻ ته ھڪ قابل ڪيميا گر جي قلم مان نڪتا آھن تنھنڪري پنھنجي اصلوڪي ڪؤڙاڻ ۽ کھرائپ ڇڏي نھايت مٺا ۽ غير معمولي لذيذ ٿي پيا آھن مثلا سنڌي زبان ۾ ”الف بي، ۾ ڙ، ٻ، ڏ، ڍ، گھه، ڻ ۽ ڇ اھڙا اکر آھن. جي پنھنجي ليکي ته گھرا پيا لڳن پر جيڪڏھن انھن مان ڪي به ٻه اکر ھڪ لفظ ۾ اچيو وڃن تنھن ھوندي به شاھه صاحب جتي جتي اھڙا لفظ ڪم آندا آھن اتي نھايت فصيح صورت اختيار ڪري چڪا آھن ۽ جن کي اسين مزا وٺي وٺي پيا پڙھون ۽ ڳايون مثال طور ھي بيت ڏسو جن ڙ، ڏ، ۽ ڇ ھر ھر اچي ٿي.

نئون صفحو -- ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو --گذريل صفحو

ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ