سفرنامو

غلام رباني آگرو                                [سفرنامو]

هندستان ۾ سارڪ سيمينار

جڏهن انگريز هندستان ڇڏي ويا، ته مان تيرهن ورهين جو هئس ۽ ٽيون درجو انگريزي پڙهندو هئس. ان زماني ۾ انگريزي ست درجا پڙهي مئٽرڪ جو امتحان پاس ڪرڻو پوندو هو: اسڪولن ۾، سنڌ جي ’رنگين تاريخ‘ سان گڏ ’هندستان جي تاريخ‘ به پڙهائي ويندي هئي. سو، شاگردن کي مغل بادشاهن جي ٺهرايل عاليشان عمارتن ڏسڻ جو ڏاڍو شوق هوندو هو. خاص ڪري، دهليءَ ۾ لعل قلعو، ديوان عام، ديوان خاص، جامع مسجد، موتي مسجد، قطب مينار، همايون جو مقبرو ۽ آگري ۾ تاج محل ڏسڻ ته ننڍپڻ ۾ اسان جو هڪ خواب هو. ـــ ـــ تاج محل لاءِ ته سڀني کي اِهو تاثر ويٺل هو ته ”دنيا جي سڀ کان سهڻي عمارت آهي.“

دنيا جون سڀ کان سهڻيون عمارتون ڏسي ڪنهن اهو فيصلو ڪيو آهي، سو ته اڄ ڏينهن تائين مون کي معلوم ٿي ڪونه سگهيو آهي. پر، ڏهاڪو سال اڳ، هڪ يوروپي مصنف جو ڪتاب پڙهي، تاج محل بابت ذهن ۾ ويٺل اهو تاثر وري تازو ٿي ويو. پنهنجي ڪتاب ۾ هڪ هنڌ لکيو هئائين ته:

”هن دنيا جي ماڻهن کي ٻن حصن ۾ ورهائي سگهجي ٿو: هڪڙا اُهي جن تاج محل ڏٺو آهي ۽ ٻيا اُهي جن ڪونه ڏنو آهي.“

وقت گذرندي ويرم ڪانه ٿي لڳي. تيرهن ورهين جي ٻاراڻي عمر ٽپي، وڏو ٿيس. سرڪاري ملازم ٿيس. اول ڪراچيءَ ۾ ”نئين زندگي“ رسالي سان وابسته ٿيس، پوءِ سنڌي ادبي بورڊ ۾ آيس.

سنه 1984ع ۾، ’حڪومت پاڪستان‘ مون کي سنڌي ادبي بورڊ مان بدلي ڪيو ۽ ايڪيڊمي آف ليٽرس اسلام آباد ۾ ’ڊئريڪٽر جنرل‘ مقرر ڪيو. ائين کڻي چئجي، ته ’سنڌ جي ادبي بورڊ‘ مان ڪڍي، ’پاڪستان جي ادبي بورڊ‘ ۾ رکيائون.

هڪ ڏينهن، آفيس ۾ ڪم پئي ڪيم، ته فون جي گهنٽي وڳي. پي. اي (P.A) چيو ته ”سائين، وفاقي سيڪريٽري تعليم اهان سان ڳالهائڻ گهري ٿو.“[1]

ستت، سندس آواز ٻڌم: ”آگرا صاحب، اوهان جو پاسپورٽ ٺهيل آهي؟“

سوال غير متوقع هو، سو، ڪجهه هٻڪي پيس.

تڏهن پاڻ چيائين ته ”سڌو مون وٽ هليا اچو.“

مان پنهنجيءَ آفيس مان نڪري، سڌو سندس آفيس پهتس. چيائين ته، ”دهليءَ ۾ پاڪستاني سفارتخاني مان بار بار گُهرَ ٿي رهي آهي ته ڪلڪتي ۾ سارڪ ملڪن جي سيمينار آهي، تنهن لاءِ پاڪستاني وفد جلدي موڪليو.

”مان جڏهن به ڪنهن ’غير ملڪي وَفَدَ لاءِ اوهان جي اداري ڏانهن ليٽر لکان ٿو، ته هر ڀري ’چيئرمن‘ پنهنجو نالو وفد جي اڳواڻ جي حيثيت ۾ لکي موڪلي ٿو. سو، هن ڀيري، سندس نالو ڪاٽي اوهان جو لکيو اٿم.

”اوهان کي هفتي کن ۾ ڪلڪتي پهچي، پاڪستاني وفد جي اڳواڻ جي حيثيت ۾، پنهنجي ملڪ جي نمائندگي ڪرڻي آهي. وفد جو ٻيو ميمبر پنجاب مان آهي، جيڪو لاهور ايئرپورٽ تي اوهان سان ملندو. وڃي سفر جي تياري ڪريو.“

وفاقي سيڪريٽريءَ جي آفيس مان موٽيس، ته دل تي اهو تاثر ويٺم ته ”خدا مون جهڙن گنگهارن جون دعائون به قبول ڪري ٿو. هاڻي، هندستان ۽ تاج محل ڏسڻ جو موقعو مليو.“

* * * *

مان ۽ پنجاب جو اديب، بشير گورايا صاحب لاهور ايئرپورٽ تي ملياسين. اتان اسان کي انڊين ايئر لائينس جي هوائي جهاز ۾ سوار ٿي، پهريائين دهليءَ ۽ پوءِ ڪلڪتيءَ وڃڻو هو.

لاهور ايئرپورٽ تي ڪي مسافر ڪافي عرصي کان جهاز جي انتظار ۾ ويٺا هئا. منجهن هڪ عورت به هئي: عمر چاليهارو ورهيه، شڪل شباهت ۾ ٺيڪ ٺاڪ، نرڙ تي تلڪ هئس، سو، سمجهيوسون، ته هندو ڌرم جي آهي. هلڻ چلڻ ۾ تمام ڦڙت. پر، ڪنهن وڏيءَ آنڌ مانڌ ۾ هئي. اسان جي ويجهو ويٺي هئي. سو، کانئس سبب پڇيونسون، ته اهڙو ڪو مسئلو بيان ڪيائين، جو سندس سفر واقعي رولڙي ۾ اچي ويو هو. جهاز جي اچڻ ۾ باقي فقط اڌ ڪلاڪ هو. سو به انڪري جو مقرر وقت کان چار ڪلاڪ ليٽ هو. اسان ڪن بااثر دوستن کي ٽيليفون ڪيا. هندستاني همسفر خاتونءَ جي مشڪلات دور ٿي وئي، ته سک جو ساهه پٽيائين ۽ اسان کان پڇيائين ته : ”اوهان خير ۾ هندستان وڃي رهيا آهيو؟“

اسان کيس پنهنجو احوال ٻڌايو ۽ چيو ته ”هندستان جو پهريون پهريون دورو آهي، سو مهرباني ڪري، دهلي ايئرپورٽ تان ڪلڪتي وڃڻ لاءِ اسان جي رهنمائي ڪجو.“

اسان کي دلداري ڏنائين.

مون پنهنجي ساٿيءَ گورايا صاحب کي اهو ڪونه ٻڌايو ته اسلام آباد ۾ ’ايوان صدر‘ توڙي ’هندستاني سفارتخاني‘، ٻنهي هنڌن تان دهليءَ ٽيليڪس ڪرائي آيو آهيان، ته ’هن وفد جو خيال رکجو.‘

گورايي صاحب سان اها ڳالهه رڳو انڪري ڪونه ڪيم، جو خاطري ڪانه هئم، ته منهنجي ڳالهه تي خبر ناهي ته ڪو توجهه ڏئي يا نه ڏئي؟ ــــ ــــ سو، هندستاني خاتونءَ کي به دهلي ايئرپورٽ تي رهبريءَ لاءِ عرض ڪيم. ڏاهن جو چوڻ آهي ته

”خرگوش جي شڪار تي وڃو، ته شينهن جي شڪار جي تياري ڪريو.“

* * * *

انڊين ايئر لائينس جو جهاز پورا چار ڪلاڪ ليٽ آيو. انهيءَ وچ ۾ هندستاني خاتون اسان سان گهائل مائل ٿي ويئي. ٻڌايائين ته پاڻ اسلام آباد ۾ هندستاني سفارتخاني ۾ عملدار آهي. اسان کي آٿت ڏيڻ لاءِ چيائين ته ’هي هوائي جهاز هندستان جي فلاڻي شهر مان ڇٽي ٿو، پوءِ فلاڻي هنڌ پهچي ٿو، اُتان فلاڻي هنڌ وڃي ٿو، جتان وري لاهور اچي ٿو. سو، هِتِ اڪثر ليٽ پهچي ٿو.“

اسان سندس معنيٰ خيز وضاحت صبر سان ٻڌي. سندس خواهشن جو احترام ڪيو ۽ انڊين ايئر لائينس جي ناقص ڪارڪردگيءَ تي ڪوبه ناخوشگوار تبصرو ڪونه ڪيو. بلڪ، محترمہ کي پنهنجو ’غير ملڪي معزز مهمان‘ سمجهي، آئيس ڪريم ۽ مشروبات سان سندس خاطر تواضح ڪئي.

هندستاني هوائي جهاز لاهور مان اڏاڻو ته دهليءَ پهچڻ ۾ اڌ منو ڪلاڪ کن مس لڳو. سڀ مسافر هڪ هڪ ٿي جهاز مان هيٺ لٿا. اڃا جو ڏسون، ته اسان جي ’همسفر هندستاني خاتون مڙني مسافرن کان اڳ، تڪڙي تڪڙي ايئرپورٽ مان ٻاهر وڃي رهي هئي آهي! هڪ ڀيرو به ڪنڌ ورائي پوئتي ڪونه نهاريائين گورايي صاحب اهو نظارو ڏسي هڪ شعر پڙهيو:

آئي تو يون که جيسي مهربان تهي هميشه

گئي تو يون که جيسي کبهي آشنا نه تهي

دهلي ايئرپورٽ مان ڪي مسافر ٻاهر نڪري ويا ۽ ڪي اڃا وڃي رهيا هئا، جو ٽن ڄڻن جو هڪ گروپ لائونج ۾ داخل ٿيو ۽ اسان ڏي آيو.

”آگرو صاحب؟“

”جي، مان آهيان.“

”اسلام آباد مان اسان جي هندستاني سفير، مسٽر سنگهه اوهان جي آجيان لاءِ ’خاص تاڪيد‘ ڪيو آهي. مهرباني ڪري ٻڌايو، ته اوهان اسان جا مهمان آهيو يا پنهنجيءَ سرڪار جا؟“

مون کين چيو ته: ”اوهان جي ملڪ ۾ ته مان اوهان جوئي مهمان آهيان،.پر، هن وقت، اسان کي ڪلڪتي پهچڻو آهي. هي جهاز اڳيئي ليٽ آيو آهي، سو، جلدي اُنهيءَ ايئرپورٽ تي هلون، جتان ٻيو هوائي جهاز ڪلڪتي وڃي ٿو.“

”اجهو ٿا اچون.“ ائين چئي، هو پرڀرو بيٺل پنهنجي ڪنهن ساٿيءَ سان ملڻ ويا.

ايتري ۾ هڪ ٻيو نوجوان آيو ۽ هٿ ڏيئي چيائين ته ”آگرو صاحب؟“

”جي“ مون وراڻيو.

”مان هِت پاڪستاني سفارتخاني ۾ پريس اتاشي آهيان. ايوان صدر اسلام آباد مان اڄ صدر جي پريس سيڪريٽري، برگيڊيئر صديق سالڪ وري وري حڪم ڏنو آهي ته ’هندستان جي دوري ۾ اوهان جو خاص خيال رکيو وڃي.‘ سو، هاڻي، جيئن چئو ائين ڪجي.“

مون کيس به ساڳي ڳالهه ٻڌائي.

ملڪ صاحب، اهو ٻڌي؛ فوراً اسان کي ساڻ وٺي هليو. هندستاني ميزبان به ويجهو بيٺا هئا. هٿ لوڏي اشارو ڪيائون ته، ”اوهان هلو. اسان به پٺيان اچون ٿا.“

ملڪ صاحب اسان کي ڪار ۾ وهاري، واءُ مينهن ڪندو، ڪلڪتي ويندڙ هوائي جهاز واري ايئرپورٽ تي پهتو ۽ ڪار مان لهڻ شرط ڪا دير هيڏي هوڏي ڊوڙندو رهيو. اسان جي ڪلڪتي روانگيءَ لاءِ ڪافي مرحلا رهيل هئا، جن ڪاغذن تي ’دهلي ايئرپورٽ اٿارٽي‘ جا ٺپا لڳڻا هئا. قدرت مهرباني ڪئي، جو سڀ ڪم سولا ٿي ويا، ۽ اسان مڙني مشڪلاتن جي باوجود، ڪلڪتي ويندڙ هوائي جهاز ۾ وڃي سوار ٿياسين.

ليڪن، هندستان ۾ پهريون تجربو اهو ٿيو، ته همسفر خاتونءَ وانگر هندستاني ميزبان به دوکي باز ثابت ٿيا. وري ماڳهن پيدا ئي ڪونه ٿيا. پر، اسان کي ڪا ايڏي وڏي حيرت به ڪانه لڳي، ڇو ته پاڪستان ٺهڻ کان اڳ سنڌ ۾ عام چوڻي هوندي هئي ته:

”هَلُ ڙي! دهليءَ جا ٺَڳَ!“

* * * *

ڪلڪتي ويندڙ جهاز وڏو هو. غالباً، ’ايئربس‘ هئي. سڄو ماڻهن سان ڀريل هو، جي سمورا هندستاني هئا: جيتريون هيون زالون، اوترا هئا مرد ۽ اوترائي هئا سندن ٻار، جن جو سڄي جهاز ۾ ’ڪِيڪاٽ‘ پئي پيو. پر، اصل آزار هيءُ هو ته جهاز ۾ ايئرڪنڊيشننگ سسٽم ۾ ڪا خرابي هئي، يا ڪنهن سبب ڪري، ڄاڻي واڻي ان کي في الحال بند رکيو هئائون، سو، جهاز ۾ اندر ڏاڍي ٻوسٽ هئي. سڀ مسافر سخت پريشان هئا.

اسان پنهنجن سيٽن تي وڃي ويٺاسين. پر، اسان کي هڪٻئي کان پري سيٽون مليون. سو، گورايي صاحب جو حال ڪهڙو هو، تنهن جي خبر ڪانهيم. پر، پاڻ ائين سمجهيم، ته جهاز جي ڏاڪڻ وٽ وڃي، ڪا تازي هوا کانوان، نه ته ڪجهه دير کان پوءِ هِتِ بيهوش ٿي ڪِري پوندس. ڏاڍو مُنجهي پيس، ته ڪيئن ڪريان؟ ڪاڏي وڃان؟

الله سائينءَ دعا ٻڌي. انجڻين جو ڌڌڪو ٿيو، ٿڌيءَ هوا جو جهوٽو آيو، ساهه ۾ ساهه پيو، ليڪن، ٻارن جو ’ٻرڙوٽ‘ اُهوئي جاري رهيو.

دهليءَ کان ڪلڪتو ڪلاڪ ڏيڍ جو هوائي سفر ٿيندو. چوماسي جي مند هئي، هوائي جهاز ايئرپورٽ تي لٿو، ته هلڪي برسات اڃا پئجي رهي هئي. شايد، دهلي ايئرپورٽ تي به جهاز کي روڪي بيهارڻ جو سبب اهوئي هو، ته ڪلڪتي مان سٺيءَ موسم جو ’گرين سگنل‘ ڪونه ٿي آيو. جهاز جي ڏاڪڻ تان لهي، ايئرپورٽ جي عمارت ڏي هلياسين.

”ڪلڪتا ايئرپورٽ“ لفظ پري کان نظر آيا ته ننڍپڻ ۾ هندستان جي جاگرافيءَ جو پڙهيل ڪتاب ياد اچي ويو، جنهن ۾ لکيل هوندو هو ته: ”ڪلڪتو محلاتن جو شهر آهي.‘

ايئرپورٽ جي عمارت ۾ اندر گهڙياسين، ته اهو تاثر جهڪو ٿي ويو. پنهنجي ملڪ ۾ ريلوائي اسٽيشنن تي ٿرڊ ڪلاس جي مسافرن لاءِ ٺهيل ’ويٽنگ روم‘ (Waiting Room)ياد آيا. ڪي اڌوراڻا ’صوفا ــــ سيٽ‘ هيڏي هوڏي ٽڙيا پکڙيا پيا هئا: نه مُنهن، نه سِرُ. مٿن ڪن مسافرن اوٻاسيون ويٺي ڏنيون ته ڪن پئي سگريٽ ڇڪيا، تنهنڪري چوڌاري دونهين جي ڌَپَ هئي ۽ سگريٽن جي اڌ ــــ وساڻل ٽڪرن ۾ خالي پاڪيٽن جا ڍيرَ هئا. شايد سڄو ڏينهن ڪنهن ٻهاري به ڪانه ڏني هئي.

اوچتو، Arrival لائونج جي ٻاهران، ٻه نوجوان نظر آيا، جن جي هٿن ۾ پلي ڪارڊ هئا: مٿن لکيل هو: ”آگرو صاحب ۽ گورايا صاحب.“ اهو ڏسي خوشي ٿئي.

جهاز مان سامان لٿو، ته ساڻ کڻي لائونج مان نڪري، اچي پنهنجن ميزبانن سان ملياسين. ٽئڪسيءَ ۾ آيا هئا. جنهن ۾ ڊرائيور اڳيئي ويٺو هو. سامان رکي، سوڙهه سنبيهه ۾، اسان چارئي ڄڻا به منجهس ماپي وياسون. ٽئڪسي شهر رواني ٿي ته اسان جي ميزبانن چيس ته نظام پئليس (Nizam Palace) هلڻو آهي.

اهو ٻڌي، مان ڏاڍو خوش ٿيس، ته اسان کي حيدرآباد دکن جي نظام جي محلات ۾ ٽڪائڻ جو بندوبست ڪيو اٿن. ڪلاڪ کن کان پوءِ ٽئڪسي سيمنٽ جي رنگ جي هڪ ’چار پنج منزله عمارت‘ اڳيان اچي بيٺي، جيڪو مرڪزي حڪومت جو ’ريسٽ هائوس‘ هو. ان ريسٽ هائوس کي ”نظام پئليس“ ٿي ڪوٺيائون. اتي نظام جو محلات هوندو هو. ميزبانن ٻاهران ئي اسان کان ائين چئي موڪلايو، ته ڳچ رات گذري چڪي آهي.

ريسٽ هائو جو هڪڙو چوڪيدار اسان جي انتظار ۾ ويٺو هو، تنهن اسان کي ڪمري جو نمبر ڏسيو ۽ چاٻي هٿ ۾ ڏئي چيو ته، ”ريسٽ هائوس ۾ لفٽ ڪانهي، سڌو سامهون لائونج ۾ وڃو ۽ پٿر جي ڏاڪڻ تي چڙهي، ٽماڙ تي پنهنجي ڪمري ۾ هلو، ته مان به پٺيان سامان کڻي اچان ٿو.“

اسان لائونج ۾ گهڙياسين ته ائين سمجهيوسون ته ”شو جي مندر“ ۾ گهڙيا آهيون. گرميءَ جي مند ڪري، ڪي چوڪيدار پنهنجون قميصون لاهي، ڇت جي بجلي پکن هيٺان گهريءَ ننڊ ۾ ستا پيا هئا. چوڌاري ائين ٽڙيا پکڙيا پيا هئا. جو اڳتي وڃڻ جي ڪا واٽ ئي ڪانه ڇڏي هئائون. پاسي ورائڻ ڪري يا پکن جي تيز هوا جي ڪري، سندن ڌوتين جا پَلَوَ ۽ پاسا کُلي ويا هئا. سو، لائونج ۾ هر آئي وئي شخص کي هيڏانهن هوڏانهن پير رکي، اڳتي وڃڻ لاءِ، واري واري سان هر چوڪيدار جي لنگم جو درشن ڪرڻو ٿي پيو.

اسان، ڄاڻي ٻجهي پيرن جا دٻڪا ڪڍايا، ته من چوڪيدار سجاڳ ٿين! ڪي جاڳيا ۽ پنهنجيون ڌوتيون ٺيڪ ڪري پاسو ورائي، وري سمهي پيا. پر، ڪي اڳي وانگر کونگهرا هڻندا رهيا.

* * * *

ريسٽ هائوس ۾، ٽماڙ تي، ڪمرو ڳولي، تالو کولي، اندر گهڙياسين. منجهس ڪا جا به پراڻا پلنگ ڀتين جي پاسن سان رکيا هئا ۽ ٻنهي جي وچ ۾ هڪ ڪرسي ۽ ٽيبل رکيل هئي، جنهن جي ٽاپ تي سبز رنگ جي ريگزن لڳل هئي: ڪجهه ڦاٽي وئي هئي، پر، ڪجهه اڃا سلامت هئي. مٿس پاڻيءَ سان ڀريل، پلاسٽڪ جو ڍَڪَ سان جَڳُ رکيل هو، ۽ انهيءَ جي مٿان وري پلاسٽڪ جو گلاس اونڌو رکيل هو. ڇت ۾ هڪ پراڻو پکو ’رُون‘ ’رُون‘ ڪري رهيو هو. گورايي صاحب تيز ڪرڻ جي ڏاڍي ڪوشش ڪيس. پر، ناڪام ٿيو.

مان وري هڪ ڀت کي جاچيندو رهيس، جنهن ۾ دريءَ جي بدران روشندان لڳل هو. ڀِتِ ۾ روشندان هڻڻ جو فلسفو اصل منهنجيءَ سمجهه ۾ ڪونه آيو. ايتري ۾ چوڪيدارو بئگون کڻي ڪمري ۾ داخل ٿيو. هڪ ميڻ بتي ۽ ماچيس ميز تي رکي چيائين ته ”ڪنهن مهل بجلي گم ٿي وڃي، ته ميڻ بتي ٻارجو.“ ـــ ـــ بس، اهي اکر چئي، اسان جي جواب جو انتظار ڪرڻ کانسواءِ هليو ويو.

بئگ کولڻ تي منهنجي دل ڪانه ٿي. دهليءَ ۽ ڪلڪتي ۾ هندستانين جيڪو آڌرڀاءُ ڪيو هو، تنهن هونئن ئي دل ٺاري ڇڏي هئي! سو، جن ڪپڙن ۾ هئس، تن ۾ ئي بستري تي ليٽي پيس. ستت ننڊ وٺي وئي.

* * * *

صبح جو سج اڃا ڪونه اُڀريو هو جو ڪمري ۾ هلچل ڪري، جاڳي پيس.اکيون کوليم ته گورايي صاحب کي پريشان ڏٺم. چيائين ته ’صبح جي نماز قضا ڪونه ڪندو آهيان. پر، غسلخاني ۾ پاڻي ڪونهي.‘

مون کيس مشورو ڏنو ته ’هيٺ چوڪيدارن سان ڳالهه ڪري ڏس، ته ’ڇا ٿا چون.‘

گورايو صاحب هيٺ لهي ويو، ته سِرِڻ جيڏا وڏا به ڪارا ڪنانوَ روشندان جي لوهي شيخ تي اچي ويٺا. اول هڪڙي ۽ پوءِ ٻئي ڀوائتي نموني ۾ ”ٽان“ ”ٽان“ جا خوفناڪ آواز ڪيا. صبح مرداني سان اِهو منحوس منظر ڏسي، ڇرڪي ويس ۽ ”قُلَ“ پڙهڻ شروع ڪيم. ستت ئي سندن تشريف آوريءَ جو تعبير معلوم ٿي ويو: گورايو صاحب موٽيو ته اها ’بدخبري‘ اچي ٻڌايائين، ته: ”سڄي ريسٽ هائوس ۾ ڪاٿي به پاڻي ڪونهي ۽ شڪايت ڪرڻ لاءِ ڪا فون به ڪانهي.“

مون چيو ته ”پوءِ ڇا ڪريون؟“

چيائين ته ’ريسٽ هائوس‘ سان گڏوگڏ جيڪا عمارت آهي، سا ’ٿري اسٽار هوٽل‘ آهي.اُن ۾ هليا هلون. پئسا پاڻ کي کيسي مان ڀرڻا پوندا. پر، هت ٽِڪَڻَ مان فائدو؟ نه پاڻي نه فون باقي آهي بجلي، سابه الائي ڪيڏيءَ مهل بند ٿئي!“

مون پنهنجي بئگ کنئي ۽ گورايي صاحب پنهنجي ـــ ـــ ٻئي ڄڻا ڏاڪڻ تان بئگون گهليندا هيٺ ريسٽ هائوس جي اڳيان ميدان ۾ آياسين. سامهون چوڪيدر ويٺا هئا، پر، اسان جي ڪابه مدد ڪانه ڪيائون، بلڪ ائين چئجي، ته نهاريائون به ڪونه. ايتري ۾ هڪڙيءَ ٽئڪسيءَ مان ٻه ماڻهو اچي لٿا. اسان هڪدم ساڳيءَ ئي ٽئسڪيءَ ۾ پنهنجون بئگون کڻي رکيون ۽ ريسٽ هائوس جي گيٽ مان نڪري، پاسي واريءَ هوٽل جي گيٽ ۾ گهڙياسين. انهيءَ اچ وڃ ۾ ٽئڪسيءَ واري کي ٻه ٽي منٽ مَسَ لڳا هوندا. پڇيوسونس ته ”ڀاڙو گهڻو؟“

چيائين ته ”بس، سؤ رپيا ڏيو.“

اهو ٻڌي حيران ٿي وياسون! پر، پوءِ ٿڌو ساهه ڀري، ماٺڙي ڪري سؤ رپيا ڀري ڏناسون.

* * * *

هوٽل جو نالو غالباً ’هندستان انٽرنيسنل‘ هو. ڏاڍي سٺي هئي. سڄي Centrally Air-Conditioned هئي. فرش تي خوبصورت غاليچا وڇايل هئا، ته درين تي ريشمي پردا ڏنل هئا. اسان سامهون ڪلارڪ (Reception clerk) وٽ وياسون ۽ کيس چيوسون ته: ”ٻن ڄڻن لاءِ ڪمرو کپي.“

هن سلوار، قميص ۽ صدريءَ وارو لباس ڏسي، اسان کي سواليه انداز سان چيو: ”پاڪستاني؟“

”هائو“، اسان جواب ڏنس.

چيائين ته ”بِلُ ڊالرن ۾ ڏيڻو پوندو.“

اسان چيو ته ”ٺيڪ آهي.“

پڇيائين ته ”گهڻا ڏينهن ٽڪندؤ؟“

اسان چيو ته ”ٽي چار ڏينهن.“

چيائين ته ”چڱو. چار سؤ ڊالر ايڊوانس ڏيو.“

گورايا صاحب گهر مان ڏهه هزاررپيا پاڪستاني کنيا هئا ۽ مون پنج هزار. حڪومت جڏهن پنهنجو ڪو سرڪاري وَفَدُ غير ملڪي دؤري تي موڪليندي آهي، تڏهن ملڪ، شهر ۽ دؤري جا ڏينهن حساب ڪري، وفد جي هر ميمبر کي ڪجهه ڊالر ڏيندي آهي. سو، اسان ٻنهي وٽ ملائي جملي پنج سؤ ڊالر هئا. رسيپشن ڪلارڪ کي پنج سؤ ڊالرن جو نوٽ ڏئي چيوسون ته ”کُليا ڪونهن“

ڪلارڪ نوٽ هٿ ۾ ورتو ۽ اسان کي رسيد ڏيئي چيو ته، ”جيڪو بل بڻيو. باقي رقم اوهان کي واپس ڪنداسين.“

اسان کانئس رسيد وٺي، لفٽ ۾ چڙهي، پنهنجي ڪمري ۾ آياسين. خدا جو شڪر ڪيوسون، جو هندستان سرڪار جي ’قيدخاني‘ مان آزادي ملي. پوءِ خبر پئي ته سارڪ ملڪن مان آيل ٻيا مڙئي مهمان، جن مان ڪي اسان کان اڳي ۽ ڪي پوءِ، ساڳئي ريسٽ هائوس ۾ ٽڪايا هئائون، سي به ڪلاڪ ٻه ته پاڻيءَ ۽ فون جو انتظار ڪندا رهيا. پر، جڏهن ڏٺائون، ته ماڳهن بجلي به بند ٿي وئي، ته اهي به ريسٽ هائوس ڇڏي هيڏي هوڏي هليا ويا. ميزبانن کي ڪابه ميار ڪانه ڏنائون. غالباً، کين پراڻو پهاڪو ياد هو ته: ”خان تنهنجي خاني، ٿي مانيءَ مان معلوم.“

’هندستان انٽرنيشنل هوٽل‘ جي ڪمري ۾ سڀ کان اول گورايا صاحب ۽ مون هٿ منهن ڌوتو ۽ پوءِ ’روم سروس‘ کي فون تي چاءِ جي ٻن ڪوپن جو آرڊر ڏنو. ليڪن، گورايي صاحب کي اوچتو ڪو خيال آيو، سو، چيائين ته، ”ڊالر ته ويا هوٽل وارن وٽ. خرچ لاءِ هاڻي پاڻ وٽ پنج پئسا به ڪونهن. تون پاڻ وارا پاڪستاني پنج هزار ڏي ته پنهنجن ڏهن هزارن سان ملائي، سڪي مٽائڻ واري مارڪيٽ مان بدلائي اچان.“ ـــ ـــ ائين چئي، هو چاءِ پيئڻ کانسواءِ ئي مارڪيٽ روانو ٿي ويو.

ڪلڪتي ۾ اسان جي پهرئين ڏينهن جو پهريون صبح ائين گذريو.

* * *

گذريل ويهن پنجويهن ورهين کان وٺي، روزمره جي زندگيءَ ۾، منهنجي عياشي آهي ننڊ مان اٿي، هٿ منهن ڌوئي، بيڊ ٽِي (Bed Tea) پيڻ ۽ اخبار پڙهڻ. گهر ۾ هجان، يا سفر ۾، اهو روزمره جي زندگيءَ جو نيم آهي.

”هندستان انٽرنيشنل“ هوٽل ۾، بيرر چاءِ جي ٽري کڻي ڪمري ۾ داخل ٿيو. منجهس بِلُو چائنا (Blue-china) ڪراڪريءَ جو عمدو ٽي سيٽ وڏي سليقي سان رکيل هو. مون به اوڏي ئي سليقي سان چاءِ ٺاهي. پهريون ئي ڍُڪُ ڀريم ته مزو اچي ويو ـــ ــ لپٽن جي ’دارجلنگ ـــ چاءِ‘ ته سچ پچ هندستان ۾ آهي. هت ته اسان صبح سان ”بيڊ ٽي“ (Bed-Tea) جي نالي ۾ حقي جو پاڻي پيندا رهون ٿا.

”هندستان انٽرنيشنل“ وارن چاءِ سان گڏ روزانه Statesman به موڪلي هئي. سندس خبرن جو ڪو معيار هو ـــ ــ ڄڻ ته ماڻهو مئنچيسٽر گارجين (Manchester Gardian) پڙهي رهيو آهي. ايڊيٽوريل واري صفحي تي هڪ ’فيچر آرٽيڪل‘ ڏسي، ڇرڪ نڪري ويو‘ لکندڙ جو نالو هو ملڪ راج آنند.

جڏهن تيرهن ورهين جي عمر ۾، نوشهري فيروز جي مدرسي هاءِ اسڪول ۾ داخلا ورتي هئم، تڏهن انگريزيءَ زبان پڙهائيندڙَ استاد، مسٽر اظهار ڪاظميءَ کان پهريون دفعو اهو نالو ٻڌو هئم. چيائين ته ”هندستان جو اهو هاڪارو ليکڪ، جنهن جي انگريز به ساراهه ڪندا آهن. سندس هڪ مشهور انگريزي ناول آهي: ’ڪولهي‘. پر، اڻلڀ آهي، گهڻي وقت کان ملي ڪونه ٿو.“

مان هاءِ اسڪول منجهان نڪري، حيدرآباد ۾ ڪاليج ۾ داخل ٿس. اتان وري ڪراچيءَ آيس، جتي ڏهاڪو سال پوءِ، هڪ وڏي ’بين الاقوامي صنعتي نمائش‘ لڳي. دوستن سان گڏ نمائش گهمڻ ويس. هندستان جي اسٽال تي ڪتابن وٽ وڃي بيٺس. اڃا جو ڏسان، ته سامهون بڪ شيلف تي ’ڪولهي‘ رکيو آهي. اسٽال جي مئنيجر سان وڃي مليس. ڏاڍيون منٿون ڪيونمانس پر چيائين ته، ”وڪري لاءِ ڪونهي.“

دوست اسٽال مان گهمي ڦري آيا، ته مون حفيظ شيخ سان ڳالهه ڪئي. حفيظ ۽ ٻيا دوست هندستاني اسٽال گهمندا رهيا. ٻاهر نڪتا، ته هاسٽل پهتاسين، هرڪو پنهنجي ڪمري ۾ هليو ويو. دير سان، حفيظ منهنجي ڪمري ۾ آيو. ڪوٽ جي کيسي مان ’ڪولهي‘ ڪڍي مون کي ڏنائين. مون کانئس ڪونه پڇيو ته ”توکي ڪيئن ڏنائين؟“

گهڻا گهڻا سال پوءِ، ”ڪولهي“ مون وٽان ڪير کڻي ويو. ڪيئن، ڪڏهن ۽ ڇو، اهو هاڻي ياد ڪونهيم. پر، ارمان اڃا اٿم.

1955ع ۾”ون يونٽ“ ٺهيو ته حفيظ لاهور هليو ويو، جتي A.P.P ۾ ملازم ٿيو. سڪندر مرزا ون يونٽ کي ’اسٽيم رولر‘ ڪوٺيو هو. اسٽيم رولر وڏي آفت آهي. هلندو آهي ته ڏاڍوڌڌڪو ٿيندو آهي. جيڪا به شيءِ اڳيان ايندي اٿس، سا ريزه ريزه ٿي ويندي آهي. ون يونٽ ننڍن صوبن جو حال به اهو ٿي ويو. سنڌ ۾ ڪوٽڙي براج مان جيڪي زمينون نڪتيون، سي ايوب خان پنهنجن چمچن کي ورهائي ڏنيون. پر، کين ڪونه وڻيون، ڇو ته ڪلراٺيون نڪري پيون. سو، هنن روهڙيءَ جي ڀرسان ”دُبَر“ نالي ٻيلو ڪپرائي، اتان زرخيز زمينون ڪڍي، ورهائي کنيون. زمينن جي اصل وارثن سنڌن کي ڪنهن کنگهيو به ڪونه، ڇو ته سنڌي ماڻهو آهن ڪڙٻ جا ڪانا. سو، کين سختيءَ سان چٿڻ لاءِ اسٽيم رولر جي ضرورت اسڪندر مرزا کي ڪڏهن بهڪانه پئي. البت، خانِ قلات، احمد يار خان جي خلاف اسٽيم ـــ رولر، چڱيءَ طرح استعمال ڪيائين. ــــ ـــ غريب جو جُهڳو ئي جَهڻِ ڪيائين.

ون يونٽ جي ڏينهن ۾ سنڌ جا سرڪاري ملازم خاص طرح وڏي آزار ۾ هئا. هر ڪم لاءِ کين لاهور جي آفيسن ۾ ڌڪا کائڻا ٿي پيا. هڪ سال بورڊ جي گرانٽ جاري ڪرائڻ لاءِ مان به لاهور ويس. ڊپٽي سيڪريٽريءَ مون کي پورا پندرهن ڏينهن پنهنجيءَ آفيس جي ٻاهران پٽيوالي سان گڏ بيهاريو. توڙي جو مان به بورڊ جو ڊپٽي سيڪريٽري هئس.وري به سندس پٽيوالي کي ڪهڪاءُ آيو، پاڻ اسٽول تان اُٿيو ۽ مون کي ويهڻ لاءِ ڏنائين.

ٻئي سال به وري مون کي بورڊ جي گرانٽ لاءِ لاهور وڃڻو پيو، جتي حفيظ سان ميل ملاقات ٿي.چيائين ته،”اڄ شام ’الحمراء‘ ’آرٽس ڪائونسل‘ ۾ هلنداسين، جو اُتي ليڪچر آهي. ائين به چيائين ته شاهه ايران ۽ سندس ملڪہ لاهور به اچي رهيا آهن، سو، سندن استقبال لاءِ وڏيون تياريون ٿي رهيون آهن. ملڪہ فرح ديبا کي خوش ڪرڻ ڪاڻِ ’الحمرا‘ آرٽس ڪائونسل ۾ ’فينسي ڊريس‘ ۽ ’فوڪ ڪاسٽيومس‘ جي نالي ۾ Beauty Parade ٿي رهي آهي. اُتي به ليئو پائينداسين.

شام جو اسان ٻئي ڄڻا، الحمراء آرٽس ڪائونسل پهتاسين. ڪائونسل جي سڄي عمارت بجليءَ جي رنگارنگي بلبن جي جهرمر ۾ ٻهڪي رهي هئي. منجهس SHOW ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ اسان جي اڳيان، عين ان مَهَلَ، ’فوڪ فرينڊشپ‘ هوائي جهاز جيڏي ڊگهيءَ موٽرڪار مان هڪ امير گهراڻي جي خاتون اچي لٿي. سندس سونهن متعلق ايترو عرض ڪرڻ ئي ڪافي ٿيندو ته:

وه آئي اور پهر چراغون مين روشني نه رهي

سبز رنگ جي ريشمي ساڙهيءَ ۾ ڪا حُورَ آسمان مان ڌرتيءَ تي لهي آئي هئي. سندس ديدار کان پوءِ Beauty Parade ڏسڻ بي معنيٰ ڳالهه هئي. سو، اسان ’سڌو الحمراءَ‘ جي ليڪچر هال ۾ هليا وياسين، تقريباً ٽي سؤ ماڻهو موجود هئا. سڀ لاهور جي اعليٰ طبقي مان آيا هئا. اسان سندن پاسي سان پريس گئلريءَ ۾ وڃي ويٺاسين، ڇو ته حفيظ. A.P.P جو نمائندو هو. پندرهن ويهن منٽن کان پوءِ اعلان ٿيو ته ’سابق گڏيل هندستان جو ممتاز دانشور، ملڪ راج آنندُ ليڪچر ڏيندو.‘

ملڪ راج آنندُ روسٽرم وٽ آيو. مون کيس وڏيءَ اُڪير سان ڏٺو. خاڪي رنگ جوبند گلي سان ڪوٽ ۽ پينٽ هئس. عمر پنجاهه پنجونجاهه ورهيه مُنهنَ مهانڊي ۽ رنگ روپ جي لحاظ کان خواجه فريد جي ٻوليءَ ۾ ائين چئجي ته: ”ميڏا سانولڙا.“

انگريزيءَ ۾ ليڪچر شروع ڪيائين. اڌ منو ڪلاڪ ڳالهايائين. پر، سندس ڳالهائڻ ۾ ڪو تاثير هو!

مون زندگيءَ ۾ ٻن ماڻهن جون تقريرون ٻڌيون آهن، جي وساري نه سگهندس: هڪ علامه آءِ. آءِ. قاضي ۽ ٻيو ملڪ راج آنندُ. سندس تقرير دوران سڄي هال ۾ ‘Pin Drop Silence’ هئي. ماڻهن تي ڄڻ ته جادو ٿي ويو آهي. مون پنهنجن اکين سان پهرينءَ قطار ۾ ويٺل ڪن ماڻهن کي ٿڌا ساهه ڀريندي ڏٺو. ڪن جون ته اکيون آليون ٿي ويون. ملڪ راج آنندَ جي تقرير جو موضوع هو:

”اُهو لاهور، جنهن ۾ مون ۽ اقبال پنهنجو ننڍپڻ گذاريو.“

هن سڪ سان لاهور جي اُنهن گلين ۽ ميدانن جو ذڪر ڪيو، جن ۾ پاڻ ۽ اقبال ننڍپڻ ۾ رانديون رونديون ڪندا هئا.

هن لاهور جي باغن ۽ بستانن جو ذڪر ڪيو: جن مان ڪو شالامار هو، ته ڪو چمن زار هو، ڪو لاله زار هو، ته ڪو سبزه زار هو: پر، مڙني ۾ گلاب ۽ رابيل جا گل ٽڙندا هئا.

هن اُنهن انسانن جو به ذڪر ڪيو، جيڪي سمورن گلن کان وڌيڪ سهڻا ۽ سرها هئا: سندن هڪڙيءَ ئي مٺيءَ مُرڪ سان ڪيئي چوڏهينءَ جا چنڊ اُڀري ايندا هئا.

ملڪ راج آنند، اقبال جا شعر پڙهيا، ۽ ايڏي ته سوز سان پڙهيا، جو ٻڌندڙن ۽ خود سندس اکين مان ڳوڙها ٽمڻ لڳا. محفل ۾ هيجان برپا ٿي ويو.

جڏهن ڌيرج ۾ آيو، ته عِلم ۽ قلم جي تقدس جو ذڪر ڪيو، لفظَ جي حُرِمَتَ جو ذڪر ڪيو. ڪتابن ۽ ڪتخانن جو ذڪر ڪيو. اديبن ۽ شاعرن جو ذڪر ڪيو، اخبارن ۽ اخبار نويسن جو ذڪر ڪيو. انسان جي عظمت ۽ تهذيب ۽ تمدن جو ذڪر ڪيو.

هن انگريزن کان آزاديءَ جي تحريڪن جو ذڪر ڪيو، جيڪي لاهور مان اُڀريون هيون ۽ جن ۾ پاڻ به جوانيءَ ۾ بهرو ورتو هئائين. اُهو ذڪر اهڙي ته جذباتي انداز ۾ ڪيائين، جو بُتَ جي لونءَ لونءَ ڪانڊارجي وئي. مون کي ته اياز ياد اچي ويو:

مون ڳاتا گيت بغاوت جا، مون لاٿا زنگ ضميرن جا

جڏهن ڳالهائي بس ڪيائين، ته حالي ته سناٽو ڇانئجي ويو ۽ پوءِ وڏڦڙي وانگر تاڙين جا ڦهڪا هئا. وڏڦڙي جا وسڪارا هئا. مِينهن جي لهرن مٿان لهرون هيون. جڏهن تاڙين جي گونج پوري ٿي، ته سڀ زالون ۽ مرد نهايت احترام سان اُٿي بيٺا، ۽ ملڪ راج آنند کي ادب سان جُهڪي سلام ڪيائون.

هن پس منظر ۾، ورهين کان پوءِ ڪلڪتي جي ”اسٽيٽسمن“ ۾ سندس مضمون ڏٺم، ته گذريل ڏينهن ياد آيا ۽ دل ڀرجي آئي.اکراکر ڪري مضمون پڙهيم. ڪو مضمون هو؟

’موتين جي مالها هئي!‘

* * * *

اخبار پڙهي اُٿيس، ته ڪمري جي ٻاهران کڙڪو ٿيو. دروازو کوليم، ته ٽيهن ٻٽيهن ورهين جو هڪ ”ڪلين ـــ شيو“ نوجوان، هاف سليوز بشرٽ ۽ پينٽ ۾ منهنجي سامهون بيٺو هو. پاڻ ئي مون ڏانهن هٿ وڌائي چيائين ته ”ڪليم الدين“

مون ساڻس هٿ ملائي چيو ته: ”غلام رباني آگرو“

پڇيائين ته، ”اوهان جو ٻيو ساٿي ڪاٿي آهي؟“

مون کيس چيو ته، ”اڄ ’سارڪ سيمينار‘ جو افتتاح آهي. اُن جو پروگرام معلوم ڪرڻ ويو آهي.“

مان ۽ ڪليم الدين ڪرسين تي اچي ويٺاسين، ته بيرر چاءِ جا ٿانوَ کڻڻ آيو. چيائين ته، ”سر، ناشتو آڻيان؟“

مون ازراه اخلاق، مسٽر ڪليم الدين کي چيو ته ”اوهان ناشتي ۾ شريڪ ٿيندا؟“

انگريزيءَ ۾ چيائين ته، ”هائو، خوشيءَ سان.“

بيرو ناشتو کڻي اچي، اُنهيءَ کان اڳ دروازي تي وري کڙڪو ٿيو. مون دروازو کوليو، ته قد جو ڊگهو، بُت جو ٿلهو، رنگ جو ڪارو، مٿي جي وارن مان تيل پيو ڳڙيس ۽ پاڻَ سڄو پگهر ۾ شل، پيرن ۾ رٻڙ جي چپل، بت تي ميري قميص ۽ هيٺ ميري ڌوتي پاتل هڪ بدشڪل شَخِصُ بيٺو هو.

ڪليم الدين جي جيئن ئي مٿس نظر پيئي، ته واڪو ڪري چيائينس ته ”حرامزادا، توکي مٿي اچڻ جي اجازت ڪنهن ڏني؟ تنهنجي ڊيوٽي هيٺ هوٽل جي دراوزي وٽ آهي.“

اهو ’خوبصورت خطاب‘ ملڻ کانپوءِ اهو شخص اتان ئي پوئين پيرين واپس وريو.

اِتي، مون کان ڇرڪ نڪري ويو‘ دل ۾ چيم ته، ”مار، اسان ته شڪي ۽ ڏوهاري ماڻهو آهيون. ڪي ’هسٽري شيٽر‘ آهيون. هِتِ نظربند آهيون! هندستان جي بيدار مغز سرڪار، پنهنجن جاسوسن ۽ پوليس عملدارن کي اسان تي ڪرڙِي اکرکڻ جو حڪم ڏنو آهي. هڪڙو جاسوسُ اسان جي مٿان ڪمري ۾ وهاريو اٿس، ته ٻيو وري هوٽل جي دروازي تي، ته متان دهشت انگيز ڪارروائي ڪري، اوچتو ڀڄي وڃو.

انهيءَ پس منظر ۾ ڪليم الدين جي ڪمري ۾ گهڙڻ شرط پهريون پهريون سوال به سمجهه ۾ اچي ويو ته ”اوهان جو ٻيو ساٿي ڪٿي آهي؟“

ايتري ۾ گورايا صاحب ڪمري ۾ داخل ٿيو. مان کيس ڪجهه چوان ئي چوان، تنهن کان اڳ ڪليم الدين چيس ته، ”اوهان ڪاڏي ويا هئا؟“

گورايا صاحب اطمينان سان جواب ڏنس ته، ”سارڪ ـــ سيمينار جي سلسلي ۾ معلومات وٺڻ ويو هئس.“

ڪليم الدين اسان وٽ ويٺو رهيو، تان جو منجهند جي مانيءَ لاءِ اُٿياسين. ڪليم الدين به ڊائننگ هال ۾ گڏيو هليو ۽ اسان سان گڏجي ماني کاڌائين. اسان ماني کائي ڪمري ۾ موٽياسين ته هو پنهنجيءَ آفيس کي اسان جي اُنهيءَ ڏينهن جي سرگرمين جي رپورٽ ڏيڻ ويو.

* * * *

شام جو ’ڪلا مندر‘ ۾ سيمينار جو افتتاح هو. هندستان جي پرڏيهي معاملن جو اسٽيٽ منسٽر نٽور سنگهه، ’مکيه مهمان‘ هو. سندس وڏي رعب تاب هو. سارڪ ملڪن مان آيل اسان مڙني نمائندن کي به ساڻس گڏ اسٽيج تي وهاريائون.

’ڪلا مندر‘ جو ليڪچر هال، هزار ٻارهن سو ماڻهن لاءِ ٺهيل هو. پر، مون مٿان اسٽيج تان جلسي جا ماڻهو ڳڻيا، ته ڪُلُ هڪ سؤ ڇويهه ٿيا. اهو انگ البت مايوس ڪندڙ هو. پر، اسان هاڻي انهيءَ ڳالهه تي هري ويا هئاسون، ته ڪلڪتي ۾ ڪنهن به ڳالهه جو صحيح بندوبست ڪونهي: بس، نالو وڏو آهي!

ڪجهه دير کان پوءِ، اسٽيج سيڪريٽري اٿيو ۽ مکيه مهمان مسٽر نٽور سنگهه کان اجازت وٺي روسٽرم تي اعلان ڪرڻ لاءِ تيار ٿي بيٺو ته امالڪ، بجلي گم ٿي وئي!

گهگه اوندهه ۾ ڪا دير ته هرڪو وائڙن وانگر ويٺو رهيو. تنهن کان پوءِ ماچيس جي تيلي ٻري ۽ ميڻ بتيءَ جو ڪجهه سوجهرو ٿيو. نيٺ، جڏهن بجليءَ جي اميد ڪانه رهي ته اسٽيج سيڪريٽريءَ وڏي واڪي اعلان ڪيو ته ’سارڪ ملڪن جا نمائندا ائين ئي روسٽرم تي اچي ڳالهائين.‘

اسان وڏي واڪي ته ڳالهائي ڪونه ٿي سگهياسون. لاچار، هر ڪنهن ٻه ٽي جملا ڳالهايا. ڪلاڪ کن ۾، ’افتتاحي جلسو‘ ختم ٿي ويو.

ٻاهر نڪتاسين، ۽ اتي وياسين، جتي ميزبانن جي چوڻ موجب، سارڪ ملڪن جي نمائندن جي مسٽر نٽور سنگهه سان ملاقات ڪرڻ ۽ گڏجي چاءِ پيئڻ جو انتظام ٿيل هو. پر، ڪاريءَ وارا ڪک هئا. اهو ڏسي، هرڪو حيران ٿيو، پر، آخر پنهنجي مُنهن روانو ٿيو. اسان به ماٺڙي ڪري، ٽئڪسي ڪري هوٽل ۾ پهتاسين ۽ رات جي ماني کائي سمهي پياسين.

* * * *

صبح جو اُٿياسين، ناشتو ڪيوسون، ته گورايي صاحب چيو ته ”مان سيمينار جي اڄوڪي پروگرام جا تفصيل وٺي اچان ٿو“ ـــ ـــ ايتري ۾ ڪليم الدين اچي ٺڪاءُ ڪيو.

مان ۽ ڪليم الدين خاموشيءَ سان ويٺا رهياسين. جڏهن ويهي ويهي ڏاڍو ڪڪ ٿيس، ته خيال مٽائڻ لاءِ، دريءَ جي شيشي مان آڱر سان اشارو ڪري، ڪليم الدين کي چيم ته، ”اها گنبذ واري عمارت ڪهڙي آهي؟“

چيائين ته، ”وڪٽوريا ميوزيم. ڇو اڳي اوهان ڪلڪتي ڪونه آيا آهيو؟“

مون چيو ته، ”اسان ته اڳي هندستان ئي ڪونه آيا آهيون.“

چيائين ته، ”اوهان جو خيال هجي، ته مان سڀاڻي اوهان کي ميوزيم گهمائي اچان.“

مون سندس شڪريو ادا ڪيو. گورايو صاحب موٽي آيو. اسان ٽنهي وري منجهند جي ماني گڏجي کاڌي. ڪليم الدين موڪلائي، پنهنجي آفيس ڏي ويو. ٻئي ڏينهن، هو مون کي ۽ گورايي صاحب کي ساڻ وٺي، ميوزيم گهمائڻ هليو. جڏهن ميوزيم ڏسي، ڪمري ۾ موٽي آياسين ته گورايي صاحب چيو ته، ”ڪيڏي نه حيرت جي ڳالهه آهي ته هندستان سرڪار جنهن شخص کي اسان تي چوڪسي رکڻ لاءِ مقرر ڪيو آهي، سو ئي ڦري هاڻي اسان جو رهبر ٿيو آهي، (بلڪ اڳتي هلي واهرو ٿيو).“

گورائي صاحب چيو ته، ”ڪليم الدين ۽ اسان به ساڳيو انگُ ته فقط هڪڙو ئي آهي: ٽئي ڄڻا مسلمان آهيون، هونئن، هن جي ٻولي، لباس روزمره جو کاڌو خوراڪ، اٿيءَ ويٺيءَ جون ريتيون رسمون، ڄمڻ جو هنڌُ، ۽ وطن ـــ ـــ سَڀُ اسان کان مختلف آهن.“

* * * *

’وڪٽوريا ميوزيم‘ هڪ شاهڪار آهي. غالباً جڏهن ’پرنس آف ويلس‘ برٽش انڊيا ۾ آيو هو، تڏهن اُن جو افتتاح ڪيو هئائين. ميوزيم کي چڱيءَ طرح ڏسڻ لاءِ ڏينهن کپن. منجهس لاتعداد ’نواردات‘ رکيل آهن. پر، هڪ ڪٻاٽ تمام غير ـــ معمولي هو. منجهس ٻه خانا هئا. ٻنهي تي واگڻائي رنگ جو ڪيمخابي ڪپڙو وڏيءَ نفاست سان وڇايل هو.

ڪٻاٽ جي هرهڪ خاني ۾ هڪ هڪ تلوار رکيل هئي. مٿئين خاني ۾ميسور جي حڪمران، حيدر عليءَ جي تلوار رکيل هئي: جوهردار ۽ چمڪدار. هيٺئين خاني ۾ وري سندس پٽ، ٽيپو سلطان جي تلوار رکيل هئي: اُها به حيدر عليءَ جي تلوار وانگر جوهردار ۽ چمڪدار هئي. پر، اُنهيءَ کي، ڄاڻي واڻي، اڌ مان ڀڃي، ٻه ٽڪر ڪري رکيو ويو هو.

مان اهو ڏکوئيندڙ منظر ڏسي، آلين اکين سان ٻاهر نڪري آيس.

* * * *

ڪلڪتي ۾ ڏسڻ جون جايون ته گهڻيون ئي هونديون. پر، وڪٽوريا ميوزيم کان پوءِ اسان کي  ٻي ڪابه عمارت ڏسڻ جي سَڌَ ڪانه ٿي.

هاڻي، روزمره جو معمول اِهو ٿي ويو، ته صبح جو گورايا صاحب سيمينار جو پروگرام معلوم ڪرڻ هليو ويندو هو ۽ يارهين بجي ڪليم الدين مون وٽ هوٽل جي ڪمري ۾ پهچي ويندو هو. منجهند جو ماني ٽيئي ڄڻا ڊائننگ هال ۾ گڏجي کائيندا هئاسون.

هڪڙي ڏينهن مانيءَ جي ٽيبل تي ويٺا هئاسون، ته مون ڪليم الدين کي آڱر سان اشارو ڪري چيو ته ”اهو آهي اسان جو ميزبان، جيڪو ڪلڪتي ايئرپورٽ تي اسان کي وٺڻ آيوهو.“

ڪليم الدين اٿيو ۽ وٽس ويو، کيس آڻي، اسان سان گڏ ٽيبل تي وهاريائين ۽ لنچ  ۾ شريڪ ڪيائين.جڏهن ماني کائي بس ڪئيسون، ته کيس وٺي وڃي ڪائونٽر تي بيهاريائين ۽ چيائينس ته، بُل ادا ڪر. ”کانئس بل پياري، وري اسان وٽ وٺي آيو ۽ اسان جي اڳيان چيائينس ته،

”تو هنن مهمانن کي دعوت نامي ۾ لکيو آهي، ته اوهان جي اوٽ موٽ جو خرچ ۽ رهائش جو انتظام اسان تي آهي. پر، هنن ۽ ٻين مهمانن جي رهائش جو تو جيڪو ’حسن انتظام‘ ڪيو آهي. تنهن جي ته توکي سربستي خبر آهي. ريسٽ هائوس ۾ فون ڪانهي، بجلي ڪانهي ۽ پاڻي ڪانهي. ـــ ـــ البت، ساهه کڻڻ لاءِ هوا آهي.“

ميزبان اهڙو ڪڇي جهڙي ڀِتِ!

ڪليم الدين چِڙَ مان چيس ته، ”هت هوٽل ۾ ته هي پنهنجي خرچ تي رهيل آهن. پر، ٻڌاءِ ته جڏهن ڪلڪتي مان موٽي دهليءَ ويندا، ته ڪاٿي رهندا؟“

ميزبان ميسڻو ٿي چيس ته ”سامهون واريءَ ٽيبل تي جيڪا عورت ويٺي آهي، سا هندستان جي پارليامينٽ جي ميمبر آهي. اُها دهليءَ ۾ هنن جي هر طرح پرگهور لهندي.“

ڪليم الدين چيس ته، ”هينئر ئي هل ۽ ساڻس ڳالهه ڪر.“

ٻيئي ڄڻا اُٿي ويا پارليامينٽ جي ميمبر وٽ، جنهن ڳالهه ٻڌي، ميزبان کي ڇڙٻ ڏئي چيو ته، ”اوهان جي معاملن ۾ منهنجو ڇا وڃي؟“

اهو ٻڌي، ڪليم الدين ميزبان کي اسان وٽ وٺي آيو ۽ چيائينس ته ڪَنَ کولي منهنجي ڳالهه ٻُڌُ:

”سڀاڻي شام تائين تو هنن ٻنهي غير ملڪي مهمانن کي واعدي موجب ڪرايي جي ادائگي نه ڪئي، ته مان توتي رپورٽ ڪندس ته تنهنجي سارڪ ملڪن جي سيمينار ۾ ڪابه دلچسپي ڪانهي. تو ته انهيءَ بهاني سان هندستان سرڪار کي به ٺڳيو آهي، بلڪ خانگي ڌرين کان به چندي ۾وڏي رقم ورتي آهي. دراصل، تون پروفيشنل پيداگير آهين.“

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8  9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ