ڊي.جي. ڪاليج  لٽرري اينڊ ڊبيٽنگ سوسائٽي

 

        سنڌ جي تاريخ ۾ هي واحد ڪاليج آهي، جنهن عالمن، اديبن، سائنسدانن، ڊاڪٽرن، سياستدانن سان گڏ، ان دؤر ۾ آءِ.سي.ايس. آفيسر پيدا ڪيا ۽ ٻين شعبن جا ڪامياب انسان ٿيا. انهن شاگردن جي ڪاميابيءَ ۾ هن ڪاليج  جي علمي ۽ ادبي سوسائٽين جو تمام وڏو ڪردار هو.  هن ڪاليج جا استاد انتهائي قابل ۽ پڙهيل ڳڙهيل هوندا هئا.  هو جديد علمن سان گڏ غير نصابي سرگرمين جي اهميت کان به واقف هئا. اهو ئي سبب آهي ته هنن  استادن ۽ شاگردن تي مبني علمي، ادبي ۽ سماجي جماعتون ۽ سوسائٽيون قائم ڪري، سنڌ جي ماحول ۾ هڪ نئين روايت جو بنياد وڌو. پرنسيپل جيڪسن جي دؤر ۾ پروفيسر پادشاهه جي دلچسپيءَ سبب، ڪاليج ۾ ٽي سوسائٽيون: ’ريڊنگ روم سوسائٽي‘، ’جيمخانه سوسائٽي‘ ۽ ’لٽرري ۽ ڊبيٽنگ سوسائٽي‘ قائم ٿيون. انهن سوسائٽين اڳتي هلي راندين سان گڏ سنڌي ادب، ثقافت ۽ ڊرامي جي حوالي سان انتهائي اهم ڪردار ادا ڪيو. ڪاليج جي شاگردن کي تعليم سان گڏ ادبي اظهار لاءِ به سازگار ماحول مهيا ڪيو ويو.(1)

جيمخانه سوسائٽي

       جيم خانه سوسائٽي شاگردن ۽ استادن جي گڏيل سهڪار سان هلندي هئي، جنهن ۾ خاص طور تي ڪرڪيٽ ۽ ٽينس راندين جي سکيا ۽ مقابلا ڪرايا ويندا هئا.

ريڊنگ روم سوسائٽي

        ريڊنگ روم سوسائٽي تحت شاگردن کي پڙهڻ جي عادت تي زور ڏنو ويندو هو ۽ خاص طور تي ريسرچ پيپر ۽ ميگزين پڙهڻ لاءِ ڏنا ويندا هئا. جن کي پڙهي، هو انچارج استادن جي سامهون بحث مباحثا ڪندا هئا. هن سوسائٽيءَ جون سرگرميون لارڊ ري لائبريريءَ ۾ منعقد ڪيون وينديون هيون.

لٽرري اينڊ ڊبيٽنگ سوسائٽي

        ڊي.جي. سنڌ ڪاليج جي شاگردن جو ادب ۽ تقريري مقابلن ۾ چاهه وڌائڻ لاءِ 1909ع ۾ ڊي .جي. ڪاليج جي استادن ۽ شاگردن پاران ’ڊي.جي. سنڌ ڪاليج لٽرري اينڊ ڊبيٽنگ سوسائٽي‘ قائم ڪئي وئي. سوسائٽيءَ جو مقصد شاگردن ۾ ادبي ذوق پيدا ڪرڻ ۽ انهن کي لکڻ، پڙهڻ ۽ تقرير جي فن کان واقف ڪرائڻ هو. اڳتي هلي، انهن شاگردن سياست ۽ ادب ۾ پنھنجو ڪردار ادا ڪيو. هن سوسائٽيءَ طرفان هفتيوار گڏجاڻيون ٿينديون هيون ۽ علمي ادبي بحث ڪرايا ويندا هئا.(2)

          هيءَ سوسائٽي، پوري صوبي ۾ سڀ کان وڌيڪ اهم سمجهي ويندي هئي، ڇو ته سوسائٽيءَ جي تعاون سان صوبائي سطح جا ليڪچر ۽ بحث ڪرايا ويندا هئا.  ان دؤر ۾، فلم، ڊرامي ۽ اسٽيج جي دنيا، سنڌ جي ماڻھن لاءِ هڪ قسم جو نئون تجربو هو. ان حوالي سان هيءَ سوسائٽي، سنڌي ادب ۾ نوان موضوع ۽ تجربا کڻي آئي. سوسائٽيءَ جو صدر ڪاليج جو ڪو پروفيسر هوندو هو ۽ سيڪريٽري ڪنهن  به شاگرد کي مقرر ڪيو ويندو هو. سوسائٽيءَ جي ليڪچرن ۽ بحثن ۾ هزارين ماڻهو حصو وٺندا هئا. سوسائٽيءَ طرفان مقابلن لاءِ هڪ هزار رقم تي مبني Students’ Quarters Fund قائم ٿيل هو.(3) هيءَ پهرين ادبي جماعت هئي، جنهن جي ڪاررواين جا تفصيل انهن ڏينهن جي اخبارن ۾ شايع ٿيندا هئا.

        هن سوسائٽيءَ ڪيترن ئي موضوعن تي شاندار بحث ۽ ليڪچر ڪرايا. جن ڏينهن ۾ سوسائٽيءَ  طرفان ’ائني بيسنت ڪپ ڊبيٽ‘ ۽ ’ڊورٿي جيتندرا داس ڪپ ڊبيٽ‘ ڪرائي هئي، ان ۾ ڪاليج جي شاگردن جي وڏي انگ سميت ٻاهرين شاگردن به حصو ورتو هو. هن سوسائٽيءَ  پاران ڪرايل ڪجهه ليڪچر هن ريت آهن:

·       سنڌ ڪاليج ڊبيٽنگ اينڊ لٽرري سوسائٽيءَ طرفان 4 آگسٽ 1909ع تي ليڪچر جو اهتمام ڪيو ويو. جنهن ۾ ڪراچيءَ جي ڪليڪٽر مسٽر ويب  ’سير و سفر‘ جي موضوع تي ليڪچر ڏنو .

·       سوسائٽيءَ طرفان 17 آگسٽ  1909ع ليڪچر جو اهتمام ڪيو ويو، جنهن ۾ پروفيسر ايف.لڊلو ’اهي بيماريون جيڪي قوم لاءِ هاڃيڪار آهن‘، جي موضوع تي ليڪچر ڏنو.

·       2  ڊسمبر تي اِي.ايم.پريٽ، سنڌ جي جوڊيشل ڪمشنر  ‘Ethics of War’  تي ليڪچر ڏنو.

·       9 ڊسمبر 1916ع تي، ڊاڪٽر  جي. فزگارلينڊ، ’هندستان جا نوجوان‘ جي موضوع تي ليڪچر ڏنو.

·       16 ڊسمبر 1916ع تي، فادر بروسون، The Nature of Beauty  جي موضوع تي ليڪچر ڏنو.

·       16 ڊسمبر 1920ع تي سوسائٽي جي اهتمام سان مرزا قليچ بيگ ’مسلم تاريخ جو هڪ ڳجهو سانحو‘ جي موضوع تي ليڪچر ڏنو، جنهن ۾ هن ڪربلا جي واقعي تي روشني وڌي، سندس ليڪچر ڪاليجي استادن ۽ شاگردن جي اڪثريت ٻڌو.

·       15 جنوري 1921ع تي  ليڪچر جو اهتمام ڪيو ويو، جنهن ۾ صاحب سنگهه شهاڻيءَ ’خيال ۽ آدرش‘ جي موضوع تي ليڪچر ڏنو.

·       22 جنوري 1921ع تي صاحب سنگهه شهاڻيءَ ’ٽئگور جي شاعريءَ‘ تي ليڪچر ڏنو.

·       27 جنوري 1921ع تي پروفيسر ڊبليو يو نڪولس ’راندين جو ڪردار تي اثر‘ جي موضوع تي ليڪچر ڏنو.(4)

·         5 فيبروري 1923ع تي ڊاڪٽر جي.ٽي.رينچ ’عورتون سياست ۾ حصو وٺن يا نه وٺن‘ جي موضوع تي ليڪچر ڏنو. جنهن  ۾ هن جو چوڻ ته عورتون سياست ۾ حصو نه وٺن. ڊاڪٽر جي. ٽي رينچ جي موضوع تي مباحثو ٿيو، بحث جي آخر ۾ ووٽنگ ڪرائي وئي، جنهن ۾  150 ووٽ عورت عورت سياست ۾ حصو وٺڻ تي پيا ۽ 35 ووٽ حق ۾ نه مليا.

·       4 آگسٽ 1928ع تي مسٽر اي.ٽي. گدواڻيءَ ’ڪاليداس‘ تي ليڪچر ڏنو.

·       4 آڪٽوبر 1928ع تي پروفيسر منگهارام ملڪاڻيءَ ’رابندر ناٿ ٽئگور‘  بابت ليڪچر ڏنو.

·       4 نومبر 1928ع تي، پروفيسر منگهارام ملڪاڻيءَ ’ڪجهه نئون ڪري ڏيکارجي‘ جي موضوع تي ليکڪچر ڏنو.

·       9  فيبروري 1930ع تي، پروفيسر ائنڊرين ڊيوئارٽ ‘George Guinevere Knight of the Air’ تي ليڪچر ڏنو“.(5)

·       16 جولاءِ 1946ع تي پي.ڊبليو. ڊي.جي. وزير خانبهادر محمد ايوب کهڙي جي صدارت هيٺ ڪاليج ۾ شيخ عبد المجيد سنڌيءَ، ماليات جي سابق وزير ’سنڌ جي سياست‘ جي موضوع تي ليڪچر ڏنو.

        لٽرري اينڊ ڊبيٽنگ سوسائٽي جي ليڪچرن جي لسٽ تمام وڏي آهي،  جيڪا هن وقت اڻلڀ آهي. سوسائٽيءَ طرفان جيڪي ليڪچر ٿيندا هئا، انهن ۾ انگريزي ۽ سنڌي ٻئي زبانون استعمال ٿينديون هيون، پر انگريزيءَ تي وڌيڪ زور هوندو هو. هن سوسائٽيءَ جي هلائڻ وارن ۾ شروع ۾ پروفيسر پادشاه، بعد ۾ ان سوسائٽيءَ ۾ ٽي.ايل.واسواڻي، ايس.سي. شهاڻي، پروفيسر ايل.ايڇ.اجواڻي، پروفيسر ائنڊرين ڊيوئارٽ، آخوند نجم الدين ۽ ڪي ٻيا هئا. ڪجهه وقت کان پوءِ سوسائٽيءَ جو هيڊ ڪوارٽر حيدرآباد مقرر ڪيو ويو، جنهن جي ڪري هيءَ سوسائٽي ڊي.جي. ڪاليج مان پنھنجو اثر وڃائڻ لڳي.

        پاڪستان جي قيام کان پوءِ، خاص طور تي 1956ع کان پوءِ، ڊبيٽنگ سوسائٽيءَ کي هڪ دفعو ٻيهر سرگرم ڪيو ويو ۽ 1970ع واري ڏهاڪي تائين، هن سوسائٽيءَ پاڪستان سطح تائين تمام وڏا مقابلا ڪرايا، جنهن ۾ شاگردن جي حوصله افزائيءَ سان گڏ اعتماد ۽ ڄاڻ ۾ اضافو ٿيندو هو.

 

حوالا:

1.   مختيار احمد ملاح: ”اڻويهين صديءَ ۾ سنڌ جي تعليم جي ترقي“، سنڌ آرڪائيوز، حڪومت سنڌ، ڪراچي، 2019، ص 160، 161

2.  گل حسن ڪلمتي: ”ڪراچي سنڌ جي مارئي“ ، نئون نياپو، اڪيڊمي، ڪراچي (ٻيو ڇاپو)، 2014ع، ص 349

3.     Prof. L.H. Ajwani: “The Golden Jubilee of the Dayaram Jethmal Sind College, Karachi (1887-1937)”, The Educational Printing Press, Karachi, 1939, p. 129

4.  سنڌ جي تاريخ ۽ انگريزن جو قبضو سنڌي ماڻھن جون ڪوششون (مضمون)

http://sindhsuqleen.blogspot.com/p/blog-page.html)

5.  مختيار احمد ملاح: ”ادبي سوسائٽين جو سنڌي علم ۽  ادب جي ترقيءَ ۾ ڪردار“، ريکائون پبليڪيشن، ڪراچي، 2020ع، ص 250

 

سنڌ هسٽاريڪل سوسائٽي

ڊي.جي. ڪاليج جي ڪجهه پروفيسرن ۽ تاريخ ۽ ادب سان دلچسپي رکندڙ سندن هم خيال دوستن ارادو ڪيو ته سنڌ جي تاريخ، تهذيب، آرڪيالاجيءَ جي تحقيق جي سلسلي ۾ هڪ سوسائٽي قائم ڪجي. ان سلسلي ۾ سنڌ جي تعليم کاتي، ڪراچيءَ جي ڪليڪٽر  ۽ ٻين وس وارن سان رابطا ڪيا ويا. سنڌ هسٽاريڪل سوسائٽيءَ جو بنياد  16 مئي 1927ع تي پيو، پر سوسائٽي مارچ 1934ع ۾ ٿيل گڏجاڻيءَ ۾ حقيقي نموني سرگرم ٿي. جرنل جي پهرئين شماري ۾ سال 1934 دؤران هن تنظيم جي انتظامي ڪائونسل جي ميمبرن جي فهرست ڏني ويئي آهي. سوسائٽيءَ جو صدر, شاهه لطيف جي پارکو ۽  عالم,  ڊاڪٽر هوتچند مولچند گربخشاڻيءَ کي بڻايو ويو. عجب جي ڳالهه اها آهي ته ڊاڪٽر هوتچند مولچند گربخشاڻيءَ ۽  ڊاڪٽر ايڊرين ڊيوئارٽ  جو ڪوبه پيپر  سوسائٽيءَ جي جرنل ۾ شايع ٿيل نه آهي. بهرحال، مذڪوره انتظامي ڪائونسل هيٺين ريت هئي:

صدر : ڊاڪٽر هوتچند مولچند گربخشاڻي، ايم.اي، پي. ايڇ. ڊي

نائب صدر:  اي ايم چنا

اعزازي سيڪريٽري: ڊاڪٽر ايڊرين ڊيوئارٽ ، ايم.اي.، پي ايڇ ڊي

اعزازي جوائنٽ سيڪريٽري: اي.بي. آڏواڻي، ايم.اي ، ايل.ايل.بي.

لائبررين: وي بي وياس، بي. اي.(1)

ڪاروباري ڪاميٽيءَ ۾ ڀيرومل مهرچند آڏواڻي ۽ اين.ايم. بليموريا سميت 7 ميمبر هئا. اعزازي آڊيٽر خانبهادر جمشيد جي.ايس.سيٺنا هو. ان کان علاوه سوسائٽي جا ٻه اعزازي ميمبر پي.آر.ڪاڊيل ۽ فادر ايڇ هيراس هئا. ان انتظامي ڪاميٽيءَ کان پوءِ هر سال جنرل باڊيءَ جي  اليڪشن جي نتيجي ۾ اها جُڙندي ۽ تبديل ٿيندي رهندي هئي.(2)

ميمبر ۽ عهديدار

        ’سنڌ ھسٽاريڪل سوسائٽيءَ‘ جا ٽن قسمن جا ميمبر ھوندا ھئا. پھريون ’سرپرست‘ھوندو ھو جيڪو سال ۾ 500 روپيا ڏيندو ھيو. اڪثر ڪري سنڌ جا گورنر انهيءَ سوسائٽيءَ جا ’سرپرست‘ رھيا. ٻيو ’تاحيات ميمبر‘، جيڪي سال ۾ 100 روپيا ڏيندا هئا . ٽيون ’عام ميمبر‘ هوندا هئا، جيڪي سال تي 6 رپيا ڏيندا هئا.(3) ’هسٽاريڪل سوسائٽيءَ‘ جي سڀني  عھديدارن توڙي  ميمبرن جا نالا ڏيڻ ته مشڪل آھن، پر انهن منجهان ڪجهه نالا ھن ريت آھن: سر مانٽيگو ويب،سيد ميران محمد شاھه، مير بنده علي خان، فقير جي ڪائوسجي، اي.ايل.پرائيس، ڪي پناھ، سھراب ڪيٽرڪ، ڊاڪٽر ڊئارٽ، غلام رسول ڪيهر، حيدر بخش جتوئي، جي.ايم.سيد، حاتم علوي، بولچند راڄپال، ڀيرومل آڏواڻي، آسانند مامتورا، لالچند جڳتياڻي، سوڀراج نرملداس، روچيرام سڏاڻي، ڊاڪٽر دائودپوٽو وغيره.  مشھور ليکڪن کان سواءِ ڪراچيءَ، حيدرآباد، سکر ۽ شڪارپور جي ھاءِ اسڪولن جا ھيڊ ماستر ۽ ڪاليجن جا پرنسيپال انهيءَ سوسائٽيءَ جا ميمبر ھوندا ھئا. ھن سوسائٽيءَ کي سنڌ سرڪار جو تعليم کاتو 300 روپيه سالياني امداد ڏيندو ھيو، جيڪا آخر ۾ وڌائي 500 روپيه ڪئي وئي ھئي. ھن سوسائٽيءَ جو گڏيل ھندستان جي لرنيڊ باڊيز ۽ يونيورسٽيز سان واھپو ھوندو ھيو.

سنڌ ھسٽاريڪل سوسائٽيءَ جون گڏجاڻيون

        سوسائٽيءَ جي مختلف سالن ۾ جوڙيل ڪائونسل جي ميمبرن کي ڏسي ائين چئي سگھجي ٿو ته ان زماني ۾ ڪراچيءَ ۾ رهندڙ پڙھيا لکيا ھندو، پارسي ۽ مسلمان پڻ ان جا ميمبر ھئا. بھرحال ان وقت اتي رھندڙ يورپين يا ڏکڻ ايشيائي به انھيءَ سوسائٽيءَ جا سرگرم ميمبر هئا. سنڌ ھسٽاريڪل سوسائٽيءَ جون ماھوار انتظامي گڏجاڻيون به ٿينديون ھيون، پر سال ۾ ھڪڙو ڀيرو جنرل باڊيءَ جي گڏجاڻي ٿيندي ھئي، جنهن ۾ عھديدارن جي چونڊ ڪرڻ کان سواءِ گذريل سال جي ڪارڪردگي ۽ ايندڙ سال جي پروگرام جي رپورٽ منظور ڪئي ويندي ھئي. ھر ٽئين مھيني ھڪ ادبي گڏجاڻي ٿيندي ھئي جنهن ۾ محقق ميمبر پنھنجا تحقيقي مقالا پڙھندا ھئا، جيڪي پوءِ سوسائٽيءَ جي جرنل ۾ ڇپيا ويندا ھيا. اهڙيون گڏجاڻيون ڊي.جي. سنڌ ڪاليج ۾ منعقد ٿينديون هيون. 

ليڪچر پروگرام

        ’سنڌ هسٽاريڪل سوسائٽيءَ‘ جو اصل ڪم ماهوار ليڪچر ڪرائڻ هوندو هو. هر مهيني ڪنهن هڪ يا ٻن ميمبرن کان پيپر پڙهايا ويندا هئا، جيڪي ڊي.جي. سنڌ ڪاليج ۾ منعقد ٿيندا هئا. انهن گڏجاڻين ۾ عام پبلڪ کي اچڻ جي اجازت هوندي هئي. پيپر پڙهڻ کان پوءِ  سوال ۽ جواب ۽ بحث به ٿيندا هئا. ان کان پوءِ، اهي ليڪچر ، ’سنڌ هسٽاريڪل سوسائٽيءَ‘ جي جرنل ۾  شايع ٿيندا هئا.(4)

دي جرنل آف دي سنڌ هسٽاريڪل سـوسائٽـي

         هن سوسائٽيءَ جو شاندار ۽ لازوال ڪم ’دي جرنل آف دي سنڌ هسٽاريڪل سـوسائٽـي‘ (The Journal of the Sind Historical Society)  جاري ڪرڻ آهي. هن انگريزي جرنل جو پهريون پرچو مئي 1934ع ۾ ڇپجي آيو. پهرئين شماري جو ايڊيٽر اي.بي. آڏواڻي صاحب هو. ٻيو  پرچو آڪٽوبر  1934ع ۾ ڇپيو، ته آڏواڻيءَ سان گڏ اين. ايم. بليموريا جو نالو به ايڊيٽر طور شامل ڪيو ويو. آخري پرچو جلد اٺون، نمبر 3، جنوري  1948ع ۾ شايع ٿيو. هي شمارو ’ڊاڪٽر ايڇ. ايم.گربخشاڻي يادگار نمبر‘ ڪري ڪڍيو ويو.(5)

 

حوالا:

1.      The Journal of Sind Historical Society, May, 1934

2.     Website of Gul Hayat Institute : drpathan.com/index.php/about-us/gul-hayat-institute

3.     Dr. Mubarik Ali. “Writing the History of Sindh”, Daily Dawn dated  23rd November 2014

4.     مختيار احمد ملاح: ”ادبي سوسائٽين جو سنڌي علم ۽ ادب جي ترقيءَ ۾ حصو“، ريکائون پبليڪيشن، ڪراچي، 2020ع، ص 212

5.     انسائيڪلوپيڊيا- سنڌيانا (جلد پنجون)، سنڌي لئنگئيج اٿارٽي، حيدرآباد، 2012ع،  ص 218

 

سنڌ نيچرل هسٽري سوسائٽي

 

        سنڌ جي حيوانات ۽ نباتات تي، سڀ کان اول  انگريز عملدارن سوچيو. ڊاڪٽر دُر محمد پٺاڻ مطابق: ”31 مئي 1927ع تي سر مانٽيگو جي صدارت هيٺ فريئر هال، ڪراچيءَ ۾ فطرتي نظارن جي شوقينن جي گڏجاڻي ٿي، جنهن ۾’سنڌ نيچرل هسٽري سوسائٽي‘ ٺاهڻ جو فيصلو ڪيو ويو. انهيءَ ڏينهن تي 38 ماڻهو هن جماعت جا ميمبر ٿيا. ان سوسائٽيءَ اڳتي هلي سنڌ جي قدرتي وسيلن جي تاريخ بابت ڄاڻ تي ٻڌل معلومات کي جرنل جي شڪل ۾ پڌرو ڪيو. انهن ئي ڏينهن ۾ سنڌ ۾ ’سنڌ هسٽاريڪل سوسائٽيءَ‘ جو بنياد وڌو ويو هو.(1) جڏهن ته سرڪاري ڊائريڪٽري مطابق: ’سنڌ نيچرل هسٽري سوسائٽيءَ‘ جو قيام 31 مئي 1927ع تي  ان خيال کان عمل آندو ويو، ته  سنڌ جي فطرتي تاريخ جي مطالعي کي فروغ سان گڏ، ان جي مڙني رخن ۾ خالص سائنسي ۽ عملي طرح سان ٻوٽن ۽ جانورن جي تعارف ۽ ڄاڻ کي گڏ ڪري سگهجي. مسٽر ايف. ڊبليو هڊسن، سنڌ جو ڪمشنر سوسائٽيءَ جو پهريون صدر هو.(2)

سوسائٽيءَ جي انتظامي ڪاميٽي

             ’سنڌ نيچرل هسٽري سوسائٽيءَ‘ کي عملي طور قائم ڪرڻ جي سلسلي ۾ 10 آگسٽ1927ع  تي جنرل باڊيءَ جي ميٽنگ، ڊي.جي. سنڌ ڪاليج، ڪراچيءَ ۾ ڪوٺائي وئي،  جنهن ۾ هيٺيان عهديدار چونڊيا ويا.

1.      صدر: مسٽر ڊبليو. ايف هڊسن، سنڌ جو ڪمشنر

2.     نائب صدر: روپچند ٻيلارام، ايڊيشنل جوڊيشل ڪمشنر

3.     نائب صدر: هيريسن (لائڊ بيراج جو چيف انجنيئر)

4.     اعزازي سيڪريٽري: اي.اي. فلائن

5.     اعزازي سيڪريٽري: مسٽر سي. چيٽرجي.(3)

هيءَ   سوسائٽي، سالن جا سال هلي، ۽ ان جا عهديدار تبديل ٿيندا  رهيا.

سنڌ نيچرل  ھسٽري سوسائٽيءَ جون گڏجاڻيون

        سوسائٽيءَ جي مختلف سالن ۾ جوڙيل ڪائونسل جي ميمبرن ۽ جرنل ۾  شايع ٿيل مواد مان معلوم ٿئي ٿو ته ان جا ميمبر گهڻو ڪري انگريز عملدار،  ان زماني ۾ ڪراچي ۾ رهندڙ پڙھيا لکيا ھندو، پارسي ۽ چند مسلمان پڻ ان جا ميمبر ھئا. سوسائٽي جون ماھوار انتظامي گڏجاڻيون ٿينديون ھيون، پر سال ۾ ھڪڙو ڀيرو جنرل باڊي جي گڏجاڻي ٿيندي ھئي جنهن ۾ عھديدارن جي چونڊ ڪرڻ کان سواءِ گذريل سال جي ڪارڪردگي ۽ ايندڙ سال جي پروگرام جي ايجنڊا منظور ڪئي ويندي ھئي. ھر ٽئين مھيني ھڪ گڏجاڻي ٿيندي ھئي. اهڙيون گڏجاڻيون ڊي.جَي. سنڌ ڪاليج  ڪراچي ۾ منعقد ٿينديون هيون.(4)

        هن سوسائٽيءَ  ٽماهي  رسالو ”دي جرنل آف دي سنڌ نيچرل هسٽري سوسائٽي“ جي نالي سان جاري ڪيو، جيڪو اڪثر ڪري ڪراچي ’ڊيلي گزيٽ پريس‘ مان شايع ڪيو ويندو هو. ايم.ايڇ . پنهور مطابق: ” سوسائٽيءَ 1933ع کان هڪ جرنل شايع ڪرڻ شروع ڪيو، پر ان جا صرف ٻه واليوم 1933ع ۽ 1934ع  شايع ٿي سگهيا. انهن مان هر هڪ جا چار نمبر ۽ 50 صفحن تي پکڙيل هئا.(5) ’دي جرنل آف دي سنڌ نيچرل هسٽري سوسائٽيءَ‘ جي جرنل جو پهريون جلد اين .ايم بليموريا جو  ايڊٽ ڪيل هو، جيڪو نيچرل هسٽري سوسائٽيءَ جو خزانچي ۽ جنرل سيڪريٽري  به هو ۽ کيس ساڳيا عهدا سنڌ هسٽاريڪل سوسائٽيءَ ۾ به مليل هئا. جڏهن ته ٻيو جلد، سي. چيٽرجي، اعزازي سيڪريٽريءَ جو ايڊٽ ڪيل هو.

 

حوالا:

1.      Website of Gul Hayat Institute : drpathan. com/ index. php/about-us/gul-hayat-institute

2.     Directory of Educational, Scientific, Literary and Cultural Organizations in India, Manager of Publications, 1948,p.199

3.     مختيار احمد ملاح: ”ادبي سوسائٽين جو سنڌي علم ۽ ادب جي ترقيءَ ۾ حصو“، ريکائون پبليڪيشن، ڪراچي، 2020ع، ص 203

4.     ساڳيو حوالو، ص 202

5.     M. H. Panhawar: “Source Material on Sind”, Institute of  Sindhology, Jamshoro, 1977, p.321

 

 

ڊي.جي. ڪاليج  انڊين مجلس

 

ڊي.جي. سنڌ ڪاليج   ۾ نه صرف سنڌ جا استاد ۽ شاگرد هوندا هئا،  پر پوري هندستان مان مختلف مذهبن ۽ خطن جا شهري به استاد، پروفيسر ۽ شاگرد هوندا هئا. انهن جون ٻوليون، ريتون، رسمون ۽ عقيده پڻ الڳ هوندا هئا. پر ڪاليج ۾ پرسڪون ماحول ۽ ادبي ۽ ثقافتي ڪردار خوب نڀائڻ جي واسطي، هنن سيپٽمبر 1919ع ۾ ڊي.جي. سنڌ ڪاليج جي استادن ’انڊين مجلس‘ نالي جماعت، ڪاليج اندر قائم ڪئي. جنهن جو پهريون سيڪريٽري آر.ايڇ اجواڻي هو.(1) هن قسم جي جماعت، هندستان جي مختلف رهواسين آڪسفورڊ يونيورسٽيءَ ۾ به قائم ڪئي هئي، ڊي.جي. ڪاليج جي استادن، ان طرز تي هڪ مجلس هتي پڻ قائم ڪئي. هن مجلس جا عهديدار سنڌي توڙي غير سنڌي پروفيسر  گڏيل سڏيل هوندا هئا. هڪٻئي سان ثقافتي ۽ سماجي شين ڏي وٺ جو بهترين پليٽ فارم هوندو هو.

هن جماعت جون هنگامه خيز گڏجاڻيون ٿينديون هيون ۽ هڪٻئي جون رسمون ۽  ثقافتي شيون ونڊيون وينديون هيون. ڪاليج جا پروفيسر، هڪٻئي سان چانهه جون پارٽيون رکندا هئا. ڪاليج جي ٽيچنگ اسٽاف پاران کاڌي پيتي جون محفلون مچايون وينديون هيون ۽ پاڻ ۾ رانديون ڪرڻ، ٿيئٽر، فوٽو گرافي ۽ آرٽ  وغيره جي شين جو نماءُ ڪيو ويندو هو.(2)

حقيقت ۾ هن قسم جون محفلون، پوريءَ سنڌ ۾ شايد گهٽ ٿينديون هجن، جتي مختلف زبانن ۽ ڌرمن جا ماڻهو ويهي پاڻ ۾ علم ۽ ادب جون ڪچهريون ڪن، آرٽ ۽ تصويرن جو ڏيکاءُ ڪن. هڪٻئي سان پنھنجا ثقافتي کاڌا گڏجي کائين. پنھنجي پنھنجي سياسي ۽ مذهبي عقيدي کي پٺتي رکي، هم آهنگيءَ سان رهن. ڊي.جي. ڪاليج جي هيءَ تنظيم، سنڌ جي تاريخ  ۾ صوفي قدرن ۽ مذهبي رواداريءَ جو بهترين مثال آهي.

حوالا:

1.      “Sindh Gazttee Karachi” dt: 29.7.1920  p.5

2.     Prof. L.H. Ajwani: “The Golden Jubilee of the Dayaram Jethmal Sind College, Karachi (1887-1937)”, The Educational Printing Press, Karachi, 1939, p. 137

بزم مشاعره ڊي.جي. سنڌ ڪاليج، ڪراچي

 

انگريزن جي دؤر ۾ مشاعرن جو تمام گهڻو رواج هوندو هو. ان سلسلي ۾ مختلف شهرن، ادارن ۽ جماعتن ۾ ’بزم‘ قائم ڪيل هئا، جيڪي مختلف ’طرحن‘ تي مشاعرا ڪرائيندا هئا. بزم مشاعره جي وڌندڙ چهچٽي سنڌ جي ڪاليجن کي به متاثر ڪري ڇڏيو ۽ ڪاليجن ۾ به مشاعرن جون بزمون قائم ٿيڻ لڳيون.   1925ع  ۾ ڊي.جي. سنڌ ڪاليج ڪراچيءَ ۾ به بزمِ مشاعره قائم ڪئي وئي. جنهن جو مقصد هو شاگردن ۾ شاعريءَ جو چاهه پيدا ڪرڻ ۽ کين شاعريءَ  جي فن کان واقف ڪرڻ. ڊي.جي سنڌ ڪاليج جي مشاعرن ۾ ڪاليج جي شاگردن سان گڏ ڪراچي شهر جا سمورا اديب ۽ شاعر دلچسپي وٺندا هئا.(1)

مشاعري جي طرحن تي سنڌ جا شاعر به پنھنجا غزل ڏياري موڪليندا هئا، جيڪي مشاعري ۾ پڙهيا ويندا هئا. بزم مشاعره ڊي- جي سنڌ ڪاليج جون ڪي طرحون هي هيون.

1. ڪهڙي ڪهڙي تنهنجي هيٺان اي فلڪ فرياد آ.

                        (ڊسمبر 1925ع)

هن مشاعري ۾ ڪراچيءَ کان علاوه، ٻين شهرن جي شاعرن شرڪت ڪئي، جن ۾ حاجي محمود ”خادم“، ميان غلام سرور ”فقير“ ۽ ڪشچند ”بيوس” موجود هئا.

2. دل گهريو زاهد ٿيان، پر مون کان مستوري نه ٿي. 

                        (جنوري 1926ع)

هن مشاعري ۾ ڪراچيءَ کان علاوه، ٻين شهرن جي شاعرن پڻ شرڪت ڪئي.

3. صلح جو ھي وقت آ، يا موقعو تڪرار جو.

             (مارچ 1935ع)

هنن مشاعرن جي وڌيڪ معلومات ملي نه سگهي آهي.  ڇو ته ڪٿي به رڪارڊ محفوظ نه رهيو  آهي.

سنڌي ساهت سڀا، ڪراچي

 

        ڊي.جي. ڪاليج ۾ صرف  ڪاليج جي استادن ۽ شاگردن جو ادبي تنظيمون نه هيون، پر هي ڪاليج شهر جي ٻين اديبن جي تنظيمن جو به محور هو. سنڌي ٻولي ۽ ادب جي واڌاري، سنڌي ٻوليءَ جي مرڪزي لائبريري ٺاهڻ ۽ ٻين ادبي مقصدن لاءِ 15 ڊسمبر 1929ع تي وديارٿي سماگ جي هڪ گڏجاڻي ۾ ’سنڌي ساهت سڀا‘ قائم ڪئي ويئي. آسانند مامتورا ان جو باني هو. ناول نگار ۽ ڪھاڻيڪار آسانند مامتوراءِ بنيادي طور تي هڪ استاد هو. ’سنڌ سڀا‘ جي  قيام جي سلسلي ۾ ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ لکي ٿو ته، ”ڪراچي وديارٿي سماگ جي چيئرمين آسانند جي مامتورا؛ سنڌي ادب سان دلچسپي رکندڙ صاحبن جي ڪانفرنس ڊي.جي. سنڌ ڪاليج ڪراچيءَ ۾ ڪوٺائي؛ جنهن ۾ پرنسيپل ايس.سي. شهاڻي، جي.اين گوڪلي، اين.اي. غلام علي، ڊاڪٽر گربخشاڻي، مسٽر ڄيٺمل پرسرام، پروفيسر اين . اي ڦيرواڻي، مسٽر جي.ايم.سيد ۽ ٻين شرڪت ڪئي.’سنڌ وديارٿي سماگ‘ جي صدر پرنسيپل جي.اين گوڪلي ڪانفرنس جو افتتاح ڪيو. ڪجهه بحث مباحثي کان پوءِ ايسوسيئشن ٺاهي وئي،  جنهن جو نالو ’سنڌي ساهت سڀا‘ رکيو ويو.(1)سنڌي ساهت سڀا جا پهريان عهديدار ۽ ميمبر هن ريت مقرر ٿيا:

پرنسيپل ايس-سي شهاڻي___________     پريزيڊنٽ

ڊاڪٽر هوتچند گربخشاڻي___________     وائيس پريزيڊنٽ

علامه دائود پوٽو_________________ وائيس پريزيڊنٽ

لعل چند امر ڏنو مل_______________       جوائنٽ سيڪريٽري

مسٽر عبدالخالق_______________   جوائنٽ سيڪريٽري

آسانند مامتورا________________   خزانچي

ميمبر:

مٿين عهديدارن کان سواءِ اين.اي غلام علي، محمد صديق ميمڻ، ڄيٺمل پرسرام، جي.ايم.سيد، نادر بيگ مرزا، امداد علي قاضي، ڀيرومل مهرچند، روچيرام سڏاڻي، پروفيسر شيوارام ڦيرواڻي، ٽي-ايم آڏواڻي ۽ منگهارام ملڪاڻي ميمبر منتخب ٿيا.(2)

              1933ع ۾ ’سنڌي ساهت سڀا‘ جي اهميت کي ان وقت وڌيڪ مڃتا ملي، جڏهن 15 اپريل 1933ع تي شڪارپور ۾ ’سنڌي ساهت سميلن‘ منعقد ڪئي وئي هئي، جيڪا ”سنڌو“  رسالي جي ايڊيٽر مسٽر  بولچند وسومل راجپال جي ڪوششن جو نتيجو هئي. هن آڪٽوبر 1932ع جي شماري ۾ ’سنڌي ساهت سميلن جي ضرورت‘ جي عنوان سان ايڊيٽر نوٽ لکيو. جنهن کي سڄي سنڌ ساراهيو . ڪراچيءَ ۾ ان معاملي تي ڊي.جي.  ڪاليج جي ’سنڌي ساهت سڀا‘ ۾ ان تي  تمام گهڻو بحث ٿيو ۽ فيصلو ڪيو ويو ته ، ان ۾ حصو ورتو ويندو. ڄيٺمل پرسرام، رسالي جي ايڊيٽر مسٽر راجپال  کي خط لکيو، جيڪو رسالي جي  حوالي طور آيو، جنهن ۾ هن لکيو هو ته ’سنڌي ساهتيه سميلن‘ جي عظيم ضرورت آهي ۽ انهيءَ ڪم کي راس ڪرڻ لاءِ ’سنڌو‘ هن وقت قدم کڻي سا پڻ خوشيءَ جي ڳالهه آهي. قوم جي عمارت جو مکيه ٿنڀو آهي علم ادب. ٻيون ٻوليون ان ڏس ۾ گهڻو واڌارو ڪري رهيون آهن، رڳو سنڌي ٻولي پٺتي رهجي ويئي آهي. منهنجي راءِ آهي ته اوهين اهو سميلن بيشڪ شڪارپور ۾ سڏايو ۽ آواز ڪريو ته مڙيئي ساهتيه جا شائق اچي گڏ ٿين، ويچار ڪن ۽ رٿون رٿين. سنڌ کي هڪ باقانون ’سنڌي ساهت سڀا‘ (Academy of Sindhi Literature) جي ضرورت آهي. پروفيسر گربخشاڻي، مسٽر لعلچند جڳتياڻي، مسٽر دائود پوٽي ۽ ٻين جي محنت سان مٿين سڀا ڪراچيءَ ۾ قائم ٿيل آهي ۽ ڪجهه ڪم پئي ڪيو آهيس. منهنجي راءِ آهي ته اوهين انهن مڙني بانيڪارن کي هاڪاريو ته هو سميلن ۾ انهيءَ سڀا جو پڪو پايو اچي وجهن......هندو ۽ مسلمان مڙيئي سنڌيءَ جا عاشق ڪٺا ٿي هن  ڪم کي لڳي وڃن ته گهڻي ڪلهين ڇپر کڄي پوندو. منهنجي توهان سان هن ڪم ۾ سورهن ئي آنا همدردي آهي.“(3)

        ڊي.جي. سنڌ ڪاليج جي پروفيسر، ڊاڪٽر گربخشاڻيءَ هن سميلن ۾ شرڪت نه ڪئي هئي، تنهن هوندي به ايندڙ مدي لاءِ کيس صدر چونڊيو ويو هو، جڏهن ته خزانچي پروفيسر ڦيرواڻيءَ کي چونڊيو ويو. ان کانسواءِ سنڌ جي جن 100 اديبن تي مشتمل ڪاروباري ڪاميٽي جوڙي وئي هئي، ان ۾ ڊي.جي. ڪاليج جي استادن، شاگردن ۽ سنڌي ساهت سڀا جي ميمبرن جي اڪثريت هئي.

        ’سنڌي ساهت سڀا‘ جو ٻيو جنم  تڏهن ٿيو، جڏهن 1940ع ۾ ڊاڪٽر دائود پوٽي مروج  سنڌي اعرابن ڏيڻ جو طريقي کي 35 سالن جي استعمال کان پوءِ رد ڪري، هڪ دفعو ٻيهر جهونو عربي نمونو اختيار ڪيو. ڊاڪٽر دائودپوٽي جي مخالفت ۾، ڄيٺمل پرسرام جي صدارت هيٺ ’سنڌي ساهت سڀا‘ قائم  ڪئي. ان سلسلي ۾ ڊاڪٽر جيٽلي لکيو آهي ته، ”ڊاڪٽر  دائودپوٽي سنڌي لفظن جي هجيئن ۾ جيڪا ڦيرڦار ڪئي ۽ سنڌي ٻوليءَ جي عبارت کي جنهن طرح عربي  فارسي رنگ  ڏيڻ شروع ڪيو، ان جي ڄيٺمل پرسرام ۽ سندس ساٿين سخت مخالفت ڪئي. ڄيـٺمل  9 ڊسمبر 1940ع تي  حيدرآباد  سنڌ ۾ ’سنڌي ساهت سڀا‘  برپا ڪئي. پاڻ انهيءَ جو پريزيڊنٽ بڻيو ۽ موتيرام لڇيرام بٽاڻي ان سڀا جو سيڪريٽري مقرر ٿيو. انهيءَ سڀا طرفان هنن  وقت به وقت چونپڙيون شايع ڪري، سنڌي عوام کي سجاڳي پيدا ڪرڻ جو ڪم شروع ڪيو.(4) هن سڀا ۾ ڄيٺمل پرسرام کان علاوه، پروفيسر ڪي. ايڇ ناگراڻي، ڌرمديو جيٽلي، ديوان ڏيارام وسڻمل، منوهر داس ڪوڙومل ۽ ڪي ٻيا شامل هئا. اڳتي هلي، منوهر داس ڪوڙومل ’سنڌ ساهت سڀا‘ جو آنرري سيڪريٽري بڻيو. ’سنڌي ساهت سڀا‘ پنھنجي مخالفانه پروپئگنڊا لاءِ انگريزيءَ ۽ سنڌي ۾ ست چوپڙيون (Pamphlet) ڇپائي عام ماڻھن ۾ تقسيم ڪيون، جن جي لکندڙن ۾ ڄيٺمل پرسرام، ديوان ڏيارام وسڻمل ۽ منوهر داس ڪوڙومل (سنڌي)، ۽ پروفيسر ڪي. ايڇ ناگراڻي ۽ ڌرمديو جيٽلي، ديوان لوڪناٿ جيٽلي (انگريزي) شامل هئا. 

        سنڌ ساهت سڀا ناتال ۾ 28 ، 29  ۽ 30 مارچ 1941ع تي ڪراچيءَ ۾ هڪ ساهت سملين ڪوٺايو.  سميلن جو روح روان ڄيٺمل پرسرام هو. هن ۾ ڊي.جي. ڪاليج جي استادن ۽ شاگردن وڏي پيماني تي حصو ورتو. سنڌي ٻوليءَ، ساهت ۽ سڀيتا جي واڌاري لاءِ، سميلن پاران 26 ڄڻن جو مرڪزي بورڊ قائم ڪيو ويو، جنهن تي عملي ڏس ۾ ڪوشش وٺڻ جو ڪم رکيو ويو. مرڪزي بورڊ جا ميمبر هئا:  1.  ڪوي ڪشنچند ”بيوس“، 2. ڄيٺمل پرسرام، 3 ڀاڳچند چترسنگهه، 4. آسانند مامتورا، 5. رام موٽواڻي، 6. بولچند راجپال، 7. پروفيسر بي.ايڇ. ناگراڻي، 8. پروفيسر شيوارام ڦيرواڻي، 9. هربخش هڱوراڻي، 10. ديو سڀاڻي، 11. چندو لال جئسنگهاڻي، 12 ڏيارام ميرچنداڻي، 13 پروفيسر شامداس واسواڻي، 14. پروفيسر هاسانند بٺيجا، 15. پروفيسر لوڪومل  ڪيسواڻي، 16. موتيرام ايس. رامواڻي، 17 پروفيسر منگهارام ملڪاڻي، 18. ڪشنچند جيٽلي، 19. تاراچند گاجرا، 20. هريسندر روپچند، 21. پروفيسر هاسانند جادوگر، 22. گورڌن وزيراڻي، 23. پروفيسر رام پنجواڻي، 24. ميلارام واسواڻي، 25. لوڪامل چيلارام ۽ 26 جهامنداس ڀاٽيا.(5)

        هن سميلن ۾ ڪيترائي  ٺهراءَ بحال ڪيا ويا، جن مان ڪي هي آهن: هيءُ سميلن بمبئي يونيورسٽيءَ  تي زور ٿو آڻي، ته جيئن بمبئي پرڳڻي جون ٻيون ٻوليون بي.اي. (آنرس) ۽ ايم.اي. لاءِ رکيون ويون آهن، تيئن سنڌي به انهن امتحانن لاءِ رکي وڃي.

(1)  هيءُ سميلن، سنڌي ساهت، اتهاس ۽ سڀيتا  جي ڪتاب گڏ ڪرڻ واسطي، ساري سنڌ لاءِ  هڪ مرڪزي پستڪاليه (لائبريري) جي ضرورت محسوس ٿو ڪري ۽ ڪراچي ميونسپالٽيءَ  کي عرض ٿو ڪري، ته وڪٽوريا ميوزيم ۾ سنڌي ٻوليءَ ۾ لکيل ڪتابن ۽ سنڌ تي ٻين ٻولين ۾ لکيل ڪتابن جو هڪ مڪمل پستڪاليه برپا ڪري. سميلن جو برپا ڪيل مرڪزي بورڊ اهڙيءَ ڪوشش ۾ ميونسپالٽيءَ   سان هر طرح پنھنجو سهڪار ڪندو.

(2) هن سميلن جو رايو آهي،  ته سنڌي ساهت جي واڌاري ، ’سنڌي ساهت منڊل‘ برپا ڪيو وڃي، جنهن دؤران سنڌ ۾ امر مُهر  پستڪاليه جاري  ڪرڻ جي هرڪا ڪوشش ڪئي وڃي. جيئن سنڌي ڪتابن ڇپائيندڙ جو مجموعو ٺاهي، ڪتابن جي پڌرائي ڪرڻ جي تجويز تيار ڪري، ڪارائتن مضمونن ۽ ڪتابن ڇپائڻ لاءِ انعام ڏنو وڃي.

(3) هيءُ سميلن، انهيءَ  جو آهي ته سنڌي آئيويٽا  ۾، ڪن حالتن ۾، هڪ آواز  کان وڌيڪ حرف يا آواز ٻيون نشانيون آهن، جو نه صرف شبد وديا  علم  آواز جي قاعدن  جي برخلاف آهن، پر سکندڙن لاءِ مونجهاري ۽ دقت جو وڏو ڪارڻ آهن. انهيءَ ڪري، هيءُ سميلن سنڌ سرڪار کي استدعا ٿو ڪري، ته انهيءَ مونجهاري ۽ دقت کي دؤر ڪرڻ لاءِ  ۽ آئيويٽا کي وگياني اصولن  تي بيهارڻ لاءِ، هڪ سنڌي ودوانن ۽ علم آواز جي ڄاڻن جي ڪاميٽي مقرر ڪري.

(4) هيءُ سميلن سنڌ سرڪار کي استدعا ٿو ڪري، ته سرڪار، سنڌ جي تعليم کاتي کي هدايت ڪري، ته ڪوبه ڪتاب، اسڪولن ۾ درسي ڪتاب، لائبريري ڪتاب يا انعامي ڪتاب نه ٺهرايو وڃي، جيستائين  اها خاطري نه ڪئي وڃي ته ڪتاب ۾ اهڙي ڪابه ڳالهه ڪانهي، جنهن مان سنڌ جي جدا جدا جاتين جي وچ  ۾ نفاق ۽ ناسازي  پيدا ٿيڻ جو امڪان هجي ۽ جي ڪو اهڙو نفاق ڪندڙ ڪتاب منظور ڪيل هجي، ته ڌيان  ڇڪائڻ تي  يڪدم منسوخ ڪيو وڃي.(6)

        سنڌي ساهت سڀا، ڪراچيءَ پاران ڪي مشاعره به ڪرايا ويا، ان سلسلي ۾ 28، 29 ۽ 30 مارچ 1941ع تي ڊي.جي. ڪاليج ڪراچيءَ ۾ ڪشنچند ”بيوس“ جي صدارت ۾ مشاعرو ٿيو، مشاعري جي مصرع طرح هن ريت هئي:

”مورتي تنهنجي کي من مندر ۾ استاپن ڪندس.(7)

حوالا:

1.      ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ:”ڪراچي ضلعي جو سنڌي ادب جي ترقيءَ ۾ حصو“، (پي.ايڇ . ڊي، مقالو) سنڌ يونيورسٽي ڄام شورو، ص. 459

2.     ساڳيو حوالو، ص 448

3.     ماهوار ”سنڌو“، شڪارپور: آڪٽوبر 1932ع، ص 323_ 325

4.     ڊاڪٽر مرليڌر جيٽلي: ”ٻوليءَ جو سرشتو ۽ لکاوٽون“، اکل ڀارتيه سنڌي ساهتيه ودوت پرشد، دهلي، 1999ع، ص 184.

5.     موتيرام سترامداس رامواڻي: ”ڄيٺمل پرسرام ۽ سندس لکيتون“، شاردا پرڪاشن، بمبئي1991ع، ص 56

6.     ساڳيو حوالو، ص 61

7.     ڊاڪٽر اياز حسين قادري: ”سنڌي غزل جي اوسر“ (ڀاڱو پهريون)،انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي ڄام شورو، سال 1982ع، ص 364

سنڌي ادبي سرڪل، ڪراچي

 

 1936ع ۾ ننڍي کنڊ ۾ ترقي پسند تحريڪ جي شروعات ٿي، جنهن ۾ منشي پريم چند صدارتي خطبو ڏنو هو. سنڌي ادب پڻ ان تحريڪ جي اثر هيٺ رهيو. سجاد ظهير پنھنجي ڪتاب ”روشنائي“ ۾ لکيو آهي ته، ”سنڌ مان ٻن ڄڻن: محمد امين کوسي ۽ قادر بخش نظاماڻيءَ ان ۾ شرڪت ڪئي هئي.“(1) هڪ ته ملڪ اندر سياسي شعور چوٽ تي چڙهيل هو ۽ ملڪ کان ٻاهر ترقي پسند تحريڪن جو اثر سنڌ تائين پهچڻ لڳو. شيخ ”راز“ لکيو آهي ته: ”ترقي پسند اديبن اردو ادب ۾ هڪ وڏو مقام پيدا ڪيو ۽ اردو شاعريءَ جي هيئت، اسلوب ۽  فڪر  ۾ ڪيترائي جاذب ۽ خوشگوار  تجربا ڪيا، جن گهڻو ڪري ملڪ جي نئين نسل کي انتهائي متاثر ڪيو. سال 1943ع ۾، سنڌ جي پڙهيل ڳڙهيل نوجوان طبقي ان جو اثر قبول ڪيو. مان ان زماني ۾  ڪراچيءَ ۾ ڪاليج ۾ پڙهندو هوس، ۽ اسان جي مختصر ادبي حلقي ۾ جديد ادب جو خاص مقام هو. اردو ادب جي جديد تخليقن  ۽ تحريرن  اسان تي ڪافي اثر ڇڏيو. نارائڻ شيام، ڏيارام منشاراماڻي، شيخ راز ۽ شيخ اياز جي جديد ادب سان گهڻي دلچسپي هئي ۽ اسان جي پوري سنگت  جديد رجحانن  جو بخوبيءَ مطالعو  ڪيو هو. اسان جديد ادب جو ڪافي ذخيرو  ڪٺو ڪيو ۽ اسان جو گهڻو وقت بحث ان نئين ادب جي بحث مباحثي ۾ گذرندو هو. ساڳئي سال، اهل ذوق نوجوانن جي مدد سان ڪاليج ۾ ’سنڌي ادبي سرڪل‘ جو بنياد رکيو ويو. ان کان اڳ ڪاليج ۾ ڪا سنڌي ادبي جماعت ڪانه هئي، حالانڪ اردو ۽ گجراتي جماعتون  ادبي سرگرمين ۾ پيش پيش هيون.(2)

        ان کان اڳ مذڪوره ڪاليج ۾ سنڌي شاگردن جون ادبي گڏجاڻيون ته منعقد ٿينديون هيون، پر باضابطه ادبي جماعت ڪونه هئي. انهيءَ سرڪل جي بنياد پوڻ کان پوءِ، سنڌي ادب ۾ جدت پسند تحريڪ جو آغاز ٿيو. هن سرڪل ۾ سامراج جي کلي عام مخالفت ڪئي وئي. ان ادبي محاذ ۾ ڪجهه شاگردياڻيون به شامل هيون، جن ۾ سندري ٽهلراماڻي ۽ روشن آرا مغل اهم آهن. سنڌي ادبي سرڪل جي قيام ۾ شيخ عبدالرزاق ”راز“، شيخ اياز، ڊاڪٽر هوتچند مولچند گربخشاڻي ۽ پروفيسر رام پنجواڻيءَ جو هٿ هو. سنڌي ادبي سرڪل جا عهديدار هي هئا:

پروفيسر رام پنجواڻي_________     روح روان

ڊاڪٽر گربخشاڻي __________               صدر

شيخ عبدالرزاق ”راز“_________       سيڪريٽري

سنڌي ادبي سرڪل ۾ ڏينهن ڏينهن ميمبرن جو اضافو ٿيندو رهيو. ان سلسلي ۾  خاص طرح سوڀو گيانچنداڻي، شيخ اياز، ارجن شاد، شيخ عبدالرزاق  ”راز“، رام پنجواڻي، گوبند مالهي، نارائڻ شيام، ڪيرت ٻاٻاڻي، ڊاڪٽر هرو مل سدا رنگاڻي ۽ منگهارام ملڪاڻي سرگرم حصو وٺندا هئا.ھن سرڪل جا ميڙ جناح ڪورٽس ۽ ميٺارام هاسٽل تي  ٿيندا هئا. ڊاڪٽر انور فگار هڪڙو لکي ٿو ته، ’سنڌي ادبي سرڪل‘ جو پهريون صدر ڊاڪٽر هوتچند مولچند گربخشاڻي هو ۽ سيڪريٽري شيخ عبدالرزاق ’راز‘ کي مقرر ڪيو ويو. مگر پهرين ادبي محفل ۾ ڊاڪٽر گربخشاڻي پنھنجي مصروفيتن سبب پاڻ ان عهدي تان دستبردار ٿي، رام پنجواڻيءَ کي سرڪل جو صدر مقرر ڪيو هو. سرڪل پاران جيڪي به شاعريءَ جون محفلون  منعقد ٿينديون هيون، انهن ۾ شاعرن جي پيش ڪيل ڪلام تي نقادن پاران نڪته چيني به ڪئي ويندي هئي. گويا ائين چئي سگهجي ٿو ته ’سنڌي ادبي سرڪل‘ سنڌي ٻوليءَ جي پهرين ادبي جماعت هئي، جنهن  ۾ تنقيدي نشستون منعقد  ٿيون. شاعريءَ جون محفلون سرڪل جو هڪ مشغلو ليکيو ويندو هو. ٻيو مشغلو افسانه نويسي ۽ مضمون نگاري هو، جنهن ۾ شاگردن جي معاونت پروفيسر رم پنجواڻي ڪندو هو. چوٿون مشغلو هو شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ جو شعر. هن مشغلي ۽ مجلس کي ’شاهه ڪلاس‘ به چيو ويندو هو، جنهن ۾ مختلف عالمن کان لطيف جي شعر جي مختلف فني ۽ فڪري پهلوئن تي ليڪچر ڪرايا ويندا هئا. انهن ليڪچرن ۾ ڪاليج جي استادن کان علاوه، علامه آءِ. آءِ. قاضي، اي. ڪي بروهي ۽ لال سنگهه اجواڻي جا ليڪچر يادگار  هئا.(3)

        مشاعرن جي يادگيريءَ جي  سلسلي ۾ شيخ اياز لکي ٿو ته، ”1945ع ۾ مان ۽ منهنجو دوست عبدالرزاق ’راز‘ ڊي.جي. سنڌ ڪاليج ۾ قائم ڪيل سنڌي سرڪل ۾ ويندا هئاسين. جتي مون پنھنجو نظم ’او باغي! او راج دروهي! ڀارت ۾ بلوي جا باني!‘ پڙهيو هو، ته ٻڌندڙ حيران ٿي ويا هئا. اهو نظم پوءِ ’لهرون‘ جي نالي سان سرڪل جي ڪتاب ۾ ڇپيو هو. پروفيسر رام پنجواڻيءَ  اُن کي ڪيئي ڀيرا پنھنجي مٺڙي آواز ۾ گهڙي تي ڳاتو هو. انهيءَ سرڪل ۾ منهنجي نارائڻ شيام سان واقفيت ٿي“.(4)

’سنڌي ادبي سرڪل‘، سامراج جي خلاف تحريڪ سان گڏوگڏ صحتمند ادب پيدا ڪرڻ جي پهرين ڪوشش ورتي. هيءَ پهرين ادبي تنظيم هئي، جنهن ۾ ڪاليج جو ڇوڪريون به حصو وٺنديون هيون. ان سلسلي ۾ شيخ ”راز“ لکي ٿو ته: ”طالبات به ان تحريڪ ۾ حصو ورتو ۽ اهي ’سرڪل‘ جون سرگرم ميمبر بڻجي ميدانِ عمل ۾ آيون.  اسان جو زور پنھنجي ماحول ۽ ماضيءَ جي معاشي ۽ معاشرتي ڪمزورين طرف  رهيو، ۽ ’سامراج سامراج‘ جي خلاف  ادبي جدوجهد جي تحريڪ جو آغاز ٿيو، جو  ان کان اڳ سنڌ ۾ ناپيد هو. اهڙن نظرين  تي هر سياسي مڪتبه فڪر جي نوجوانن جو اتفاق هو. بداخلاقيءَ، فحاشيءَ ۽ عريانيءَ جهڙن موضوعن کان گهڻي قدر گريز ڪيو ويو، تنھنڪري اسان جي نئين ادب  جي آغاز وقت اهڙن رجحانن جي داخلا گهڻو ڪري ممنوع  رهي. جيئن ته  هيءَ تحريڪ آمرانه، سرمائيدارانه ۽ جاگيردارانه نظام جي خلاف هئي، ان ڪري هر طبقي انهيءَ جي همت افزائي ڪئي. اهو گويا سنڌي ادب جو پهريون متحده محاذ هو ۽ جديد صحتمند ادب پيدا ڪرڻ جي پهرين ڪوشش هئي.(5)

هن سرڪل، سنڌي ناٽڪ جي حوالي سان به نواڻ پيدا ڪئي. ان زماني ۾ ڊاڪٽر گربخشاڻي پرنسيپل هو ۽ غريب شاگردن جي فنڊ ۾ اضافي لاءِ ڪي پروگرام ۽ ناٽڪ اسٽيج ڪرائڻ پيو چاهي. سندس سوچ هئي ته هاڻي  نيڪي ۽ بديءَ وارن ناٽڪن جو دؤر نه رهيو آهي، ان ڪري شاهه لطيف جي آکاڻين کي نئين انداز ۾ پيش ڪري سنڌيت جي پرچار ڪجي. ڊاڪٽر قاسم راڄپر  لکي ٿو ته، ”شاهه جي شاعريءَ جي بنياد تي سنڌيءَ ۾ لوڪ ناٽڪ لکڻ جي پختي روايت سدا حيات پروفيسر رام پنجواڻيءَ وڌي. هن 1941ع ۾ ڊي.جي. سنڌ ڪاليج جي پرنسيپل ڊاڪٽر گربخشاڻيءَ جي چوڻ تي ڪاليج جي غريب شاگردن جي مالي سهائتا لاءِ هڪ ناٽڪ ’مومل راڻو‘ لکي اسٽيج تي آندو. جنهن جون هدايتون ڪاليج جي استادن هيرانند ۽ منگهارام ملڪاڻيءَ ڏنيون. هن ناٽڪ ۾ ’مومل‘ جو ڪردار ڪاليج جي شاگردياڻيءَ مئنا واسواڻيءَ ادا ڪيو هو، جنهن شاهه جا بيت ۽ وايون سُريلي آواز ۾ ڳايون. ’راڻي‘ جو ڪردار ڪملا ڪرپلاڻي ءَ مرداڻي انداز ۾ ڪيو. رُڪَ آڏواڻي ’سومل‘ بڻي. رام پنجواڻيءَ شاهه جي شاعريءَ جي روشنيءَ ۾ ٻيو ناٽڪ لوڪ داستان ’عمر مارئيءَ‘ تي ’پکي ۽ پدمڻي‘ جي نالي سان لکيو، جيڪو 1943ع ۾ ڪاليج جي شاگردياڻين پنجواڻي صاحب جي ’سنڌي سرڪل‘ جي پليٽ فارم تان سندس ئي هدايتڪاريءَ ۾ ڪري ڏيکاريو.  جنهن ۾ عمر جو ڪردار مئنا ۽ مارئيءَ جو ڪردار ڪملا ٿڌاڻيءَ ادا ڪيو هو. هن ناٽڪ ۾ رام پنجواڻيءَ ڀڳت جي روپ ۾ ڀٽائيءَ جي شاعري موهيندڙ انداز ۾ ڳائي هئي.(6)

اهي سلسلا هلندا رهيا ته ٽن سالن جي عرصي ۾ پبليڪشن جو سلسلو شروع ٿيو. جديد ادب تي مشتمل سرڪل جو پهريون ڪتاب  1945ع ۾ ”لهرون“ ڇپيو. ڪتاب جو مرتب شيخ عبدالرزاق ’راز‘ هو.  هن ڪتاب ۾ شاعري، مضمون ۽ افسانا شامل ڪيا ويا ويا هئا. جن ستن شاعرن جي شاعري ڏني وئي، انهن ۾ شيخ اياز، نارائڻ شيام، سڳن آهوجا، شيخ راز، سنتو درياڻي لعل، محمد نعيم صديقي ۽ سندري ٽهلراماڻي هئا. هر هڪ شعر جي مٿان شاعر بابت مرتب جو رايو ڏنل هو. جڏهن ته پروفيسر رام پنجواڻيءَ جو مضمون ”شعر ۾ انقلاب“ ۽ پروفيسر نارائڻ داس ڀمڀاڻيءَ جو ”شاهه ۽ سامي“ ۽ ممتاز جعفريءَ جو ”احساس“ جي عنوان سان ڏنل هئا. افسانن ۾ لڇمڻ راجپال جو ”او ساقي“،  ڊي. ڪي. منشاراماڻيءَ جو ”گهوٽ راجا“ اهم آهن.

سنڌي ادبي سرڪل، صرف ڪاليج تائين محدود هئي. مگر ان جي سرگرمين جي اثر ڪري 1945ع ۾ گوبند مالهي ۽ سوڀي گيانچنداڻيءَ ’ترقي پسند منصفين جي انجمن‘ جو بنياد وڌو. بهرحال، ’سنڌي ادبي سرڪل‘  1947ع تائين فعال رهي ـ ان وقت ختم ٿي ويئي، جڏهن شيخ عبدالرزاق ’راز‘ ۽ شيخ اياز تعليم مڪمل ڪري ڪاليج ڇڏيو. ان کان پوءِ مٿان وري ورهاڱو ٿيو.

 

حوالا:

1.      غلام رباني آگرو: ”سنڌي ادب تي ترقي پسند تحريڪ جو اثر“، سنڌي ادبي بورڊ، 2013ع

2.     شيخ عبدالرزاق راز: ”سنڌي ادب ۽ جدت پسند تحريڪ“، ماهوار ”نئين زندگي“، ڪراچي، مارچ 1970ع، ص 33

3.     ڊاڪٽر انور فگار هڪڙو: ”سنڌي ادب ۾ ترقي پسند فڪر جي پهرين تنظيم: سنڌي ادبي سرڪل“، ماهوار ”نئين زندگي“، حيدرآباد.

4.     شيخ اياز : ”ساهيوال جيل جي ڊائري“، ثقافت کاتو حڪومت سنڌ ڪراچي: 2010ع:  ص 427. 428

5.     شيخ عبدالرزاق ”راز“: ”سنڌي ادب ۽ جدت پسند تحريڪ“ ماهوار ”نئين زندگي“،  ڪراچي، مارچ، 1970ع، ص 33

ڊاڪٽر قاسم راڄپر: ”شاهه جي شاعريءَ جي پس منظر ۾ لکيل سنڌي ناٽڪ“، ڇماهي ”ڪلاچي“، شاهه عبداللطيف چيئر، ڪراچي يونيورسٽي، ڊسمبر 2015ع

 

ترقي پسند اديبن جي انجمن

 

سنڌي ادب ۾ ترقي پسند لاڙا ڊگهي عرصي کان موجود هئا. جنهن جي بنياد تي ڊي.جي. سنڌ ڪاليج ڪراچيءَ جي استادن ۽ شاگردن گڏجي پهريائين ’سنڌي ادبي سرڪل‘ جو بنياد وڌو هو.  ان دؤر ۾ ڊي.جي. ڪاليج جا استاد توڙي شاگرد، مغربي ادب ۽ هندستان جي مختلف ٻولين جي ترقي پسند ادب جو مطالعو ڪري چڪا هئا. ترقي پسند تحريڪ جي سلسلي ۾ سڀ کان پهرين جيڪب آباد ۾ ’پريم سڀا‘ نالي جماعت قائم ٿي، ان کان پوءِ ڊي.جي. سنڌ ڪاليج ۾ ’سنڌي ادبي سرڪل‘ قائم ڪيو ويو. هي سرڪل ڪاليج اندر قائم ڪيو ويو هو. ڪاليج کان ٻاهر 1945ع ۾ گوبند مالهيءَ ۽ سوڀي گيانچنداڻي جي سرڪردگيءَ هيٺ ’انجمن ترقي پسند مصنفين‘ جو بنياد پيو. انجمن کي ڪامياب بنائڻ لاءِ ڊي.جي. سنڌ ڪاليج جي استادن ۽ شاگردن کي انجمن ۾ شامل ڪيو ويو، جيڪي انجمن جي گڏجاڻين ۾ ڪثرت سان حصو وٺندا هئا.

شيخ عبدالراز ”راز“، هن انجمن جي قيام جي حوالي سان لکيو آهي ته: ”سال 1945ع ۾، گوبند مالهي ۽ سوڀي گيانچنداڻيءَ جي سرڪردگيءَ هيٺ، ’ترقي پسند مصنفين جي انجمن‘ جو بنياد  رکيو ويو. گوبند مالهيءَ ان انجمن کي ڪامياب بنائڻ لاءِ شاگردن جو سهارو ورتو. کيس اسان جي سنگت کان سواءِ ٻيو ڪوبه نظر  ڪونه آيو. ان انجمن ۾ ڪاليجي شاگردن  ۽ استادن جي اڪثريت  رهي. ان ۾ چار پنج  غير ڪاليجي به هئا، جن جي ادبي حيثيت پڻ مشڪوڪ هئي. گوبند مالهيءَ ۽ سوڀي ۾ خاطر خواهه ادبي شعور هو. اسان جي ادبي گڏجاڻي هر جمعي تي مقرر ڪئي وئي ۽ اسان بلا ناغي ان نشست ۾ شرڪت ڪرڻ لاءِ بندر روڊ تي انجمن جي آفيس پهچي ويندا هئاسين. جيتوڻيڪ گوبند مالهي، سوڀو گيانچنداڻي ۽ ڪيرت ٻاٻاڻي وغيره  جو مارڪسزم طرف لاڙو هو، تنهن هوندي به هنن ٻن سالن جي عرصي ۾ ڪڏهن به پنھنجن نظرين کي اسان تي مڙهڻ جي ڪوشش ڪانه ڪئي. شيخ اياز، نارائڻ شيام جو ڪانگريس ڏانهن لاڙو هو، ۽  مان (شيخ عبدالرزاق ”راز“ ) مسلم ليگي نظرئي  جو حامي هوس. اهڙيءَ طرح، متضاد فڪر رکندڙ نوجوانن هٿ هٿ ۾ ڏيئي، جديد ادبي تحريڪ کي ڪامياب بنائڻ جي ڪوشش ڪئي.(1) جڏهن ته ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ لکي ٿو ته ”هيءَ انجمن ڪاليجي استادن ڊاڪٽر هرو مل سدارنگاڻي ۽ پروفيسر منگهارام ملڪاڻي، شاگردن جهڙوڪ نارائڻ شيام، شيخ اياز، شيخ عبدالرزاق ”راز“ ۽ مارڪس وادي  ليڊرن ڪامريد سوڀي گيانچنداڻي، گوبند مالهي ۽ ڪيرت ٻاٻاڻيءَ وغيره جهڙن ڌڙن تي مشتمل هڪ ’ٽمورتي انجمن‘ هئي، جنهن ورهاڱي تائين سنڌي ٻولي ۽ علم تي اثر وڌو. 1947ع ۾ هن انجمن طرفان ’پرهه ڦٽي‘ نالي سان نئين ادب تي مشتمل هڪ ضخيم ڪتاب شايع ڪيو ويو.“(2)

هن انجمن جي تحريڪ جو اثر گهڻو ڪري شاعريءَ ۽ ڪھاڻيءَ تي پيو. ’انجمن ترقي پسند مصنفين‘ جي ڪوشش سان سنڌي ادب تي اثر پيو، ۽ هيٺين رجحانن جنم ورتو.

1. شاعريءَ ۾ رومانيت ۽ شعريت کي فراريت تي ترجيح ڏني وئي.

2. سياسي ۽ انقلابي حرڪات کي پيش ڪيو ويو.

3. شاعريءَ ۾ ابهام کان وڌيڪ اشاريت تي زور ڏنو ويو.(3)

هنن رجحانن سبب جديد شاعريءَ کي اهميت ملي. شاعرن جي حيثيت ۾ تبديلي آئي. آزاد نظم، هائيڪو، گيت ۽ ڪن ٻين صنفن کي انجمن جي بانين متعارف ڪرايو. هن سلسلي ۾ سڀ کان پهريان قدم شيخ اياز ۽ شيخ عبدالرزاق ”راز“ ۽ نارائڻ شيام کنيو. ٽنهي صاحبن ’انجمن ترقي پسند مصنفين‘ جي اثر هيٺ ڪراچيءَ جي گڏجاڻين ۾ اهڙي قسم جا مختصر گيت، مختصر نظم ۽ آزاد نظم لکڻ شروع ڪيا. اياز جو پهريون نظم ’او باغي‘ هو، جنهن ۾ رومانيت بجاءِ آزادي، جوش ۽ نيڪ ولولو ڪار فرما هو. ساڳيءَ ريت نعيم صديقيءَ نظم ’پڇڙ تارا‘ لکيو، جيڪو هيٺ ڏجي ٿو:

بي راهه روي ۽ گمراهي، سمجهن ٿا

                            ان کي آگاهي

 رک به نه رهندي، هاءِ تباهي

                  بار الاهي آخر ڇاهي.

پنھنجي ئي پستيءَ جا اشارا

                                            هو پڇڙ تارا

هن انجمن 1947ع ۾ ”پرهه ڦٽي“ نالي جديد ادب تي مشتمل ضخيم ڪتاب ڇپايو. ورهاڱي کان پوءِ، هن انجمن جي گهڻن ميمبرن جي لڏڻ سبب، اها بند ٿي وئي.

حوالا:

1.      شيخ عبدالرزاق راز: ”سنڌي ادب ۽ جدت پسند تحريڪ“ ماهوار ”نئين زندگي“ ڪراچي، مارچ، 1970ع، ص 34

2.     ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ: ”ڪراچي ضلعي جو سنڌي ادب جي ترقيءَ ۾ حصو“، (پي.ايڇ . ڊي، مقالو) سنڌ يونيورسٽي ڄام شورو، ص. 459

3.     شيخ عبدالرزاق ”راز“: ”سنڌي ادب ۽ جدت پسند تحريڪ“ ماهوار نئين زندگي ڪراچي، مارچ، 1970ع، ص 33، 34

باغي منڊل

 

        ترقي پسند ۽ سياسي ادب جي پسمنظر ۾ ڊي.جي. ڪاليج جي ڪجهه اڳوڻن شاگردن ۽ استادن جهڙوڪ  موهن پنجابي، شيخ اياز، امرلعل پنجواڻي، ڪيرت ٻاٻاڻي ۽ ٻين گڏجي 1947ع ۾ ”باغي منڊل“جي نالي سان هڪ ادبي ادارو قائم ڪيو، جنهن جي آفيس، ڪاليج جي ڀرسان فريئر روڊ ڪراچيءَ ۾ هئي.  هن اداري پاران پهريون ڪتاب، شيخ اياز جي ڪھاڻين جو مجموعو ”سفيد وحشي“ جي نالي سان 1947ع ۾ شايع ڪيو ويو، جنهن جي ابتدا ۾ شيخ اياز جو هڪ حقيقت افروز مهاڳ ڏنل آهي. 1947ع ۾ ساڳئي اداري شيخ اياز جو ترتيب ڏنل ”اسان جي سنڌ“ شايع ڪيو، جنهن ۾ موهن پنجابي، شيخ اياز، امرلعل پنجواڻي، ڪيرت ٻاٻاڻي ۽ ٻين جون ڪھاڻيون شامل هيون.(1) هن منڊل سنڌي ادب ۾ ترقي پسند ادب کي فروغ ڏيڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو. ڪتاب ”اسان جي سنڌ“ ۾ شيخ اياز جيڪو فڪري مهاڳ لکيو آهي، ان کي پڙهي، سندس ان وقت جي ادبي، سماجي، اقتصادي ۽ قومي شعور کي داد ڏيڻو پوي ٿو.

        ’باغي منڊل‘ جي سهاري هيٺ ساڳئي سال ۾ ٻيو رسالو ”سوشلسٽ پاڪستان“ نڪتو هو، جنهن ۾ بهترين آکاڻي هئي جيوت نرياڻيءَ جي ”هٿ نه لاءِ“ ۽ ان ۾ هڪ ڳوٺاڻي مسلمان جا ڪراچيءَ جي شهر ۾ آزمودا نهايت مذاقي نوع ۾ بيان ڪيل هئا. ساڳئي منڊل جي ”سفيد وحشي“ (1947) مجموعي ۾ شيخ اياز جي حسن پرستيءَ واري آکاڻي ”رولو“ ڏنل هئي، جا هن نوجوان انقلابي لکندڙ جي سٺين ڪھاڻين مان هڪ هئي.(2)

حوالا:

1. انسائيڪلوپيڊيا سنڌيانا (جلد پهريون)،سنڌي لئنگئيج اٿارٽي،  حيدرآباد،2009ع، ص 383

2.      پروفيسر منگهارام ملڪاڻي: ”سنڌي نثر جي تاريخ“ (ڇاپو ٽيون)، روشني پبليڪيشن حيدرآباد ، 1993ع، ص 65

 

ڪلا ٻاري

        ڪراچيءَ ۾ آرٽس ڪائونسل وارو ڪم، سڀ کان اول ڊي.جي. ڪاليج کان ملي ٿو، جيڪو  بعد ۾’سرڻاگتي منزل‘ ڏانهن منتقل ڪيو ويو. ان ڏس ۾ گل حسن ڪلمتي لکي ٿو ته، ”ڪچهري روڊ تي ڏيارام گدومل شهاڻيءَ هڪ ڳاڙهي سرن جي عمارت ٺاهرائي، جنهن کي ’سرڻاگتي منزل‘ جو نالو ڏنو: جنهن جو مطلب آهي سُر، سنگيت ۽ فن واري جاءِ. پٿر جي هيءَ ٽي ماڙ عمارت 1937ع ۾ ٺهي مڪمل ٿي ۽ اها ڪراچيءَ جي پهرئين عمارت آهي، جيڪا زلزلو پروف آهي. هن بلڊنگ جي هڪ وڏي هال ۾ قديم لائبريري اڄ به موجود آهي.“(1) سرڻاگتي بلڊنگ ورهاڱي کان اڳ ڪراچيءَ ۾ آرٽس ڪائونسل وانگر هو. عمارت ۾ ’ٽيگور آرٽس اسڪول‘ جا ڪلاس به هلندا هئا. رابندر ناٿ ٽيگور، جڏهن ڪراچي آيو هو، جمشيد مهتا ۽ ڊي.جي. ڪاليج جي استادن، شاگردن ۽ ڪراچيءَ جي معززن سندس ميزباني ڪئي هئي.

ان دؤر جي نوجوان شاعر، نرمل جيوتاڻيءَ پاران قائم ڪيل ’ڪلا ٻاري‘ ’ڊي.جي. ڪاليج‘ ۾ قائم ڪئي وئي هئي، جنهن جو مقصد فن کي اڳتي وڌائڻ هو. هن جاءِ ۾ پينٽنگ ۽ مجسما سازي به سيکاري ويندي هئي. ان کي بعد ۾ 1933ع ۾ سرڻاگتي منزل ۾ قائم ڪيل ’ٽيگور آرٽس اسڪول‘ ڏانهن منتقل ڪيو ويو. نرمل جيوتاڻيءَ جي ٺاهيل ’ڪلاٻاري‘ پاران سرڻا گتي ۾ پينٽنگ ۽ مجسمه سازي سيکارڻ کان سواءِ آرٽسٽن، رنگ ۽ برش جي پوڄارين جو مرڪز هو. ٽيگور آرٽس اسڪول پاران ڊرامن ۽ اسٽيج جي فنڪارن کي سکيا ڏني ويندي هئي، جيڪي شهر ۾ اسٽيج ڊراما ڪندا هئا.