ڊي.جي. ڪاليج جو سنڌي ٻوليءَ ۽ ادب جي ترقيءَ ۾ ڪردار

سنڌ ۾ ناٽڪ نويسيءَ جي اوسر:

        سنڌي ناٽڪ جا اهڃاڻ قديم دؤر کان موجود هئا، پر سنڌي ناٽڪ جو موجوده روپ انگريزن جي حڪمرانن آندو. خاص طور تي سنڌ ۾ رهندڙ انگريز اهلڪارن پنھنجي ذاتي وندر لاءِ ناٽڪ منڊليون قائم ڪيون. ان سلسلي ۾ ڊاڪٽر محمد يوسف پنهور مطابق، ”رائل ٿئيٽر برپا ٿيڻ کان پوءِ جيئن جيئن ناٽڪ ڏسڻ جو رجحان وڌيو، ته پوءِ چاهه پٽاندڙ آهستي آهستي ڊرئميٽڪ سوسائٽيون پڻ قائم ٿيڻ لڳيون هيون، جهڙوڪ: ’دي ڪراچي فرينڊ ان نيڊ سوسائٽي‘ (1882ع)، ’پيني ريڊنگس اينڊ ڊرئميٽڪ سوسائٽي‘ (1884ع)، ’ڊرئميٽڪ ڪلب آف گولسٽر رجمينٽ‘ (1884ع) ۽ ’فرسٽ بٽالين ڊبليو آر ڊرئميٽڪ ڪلب‘ (1885). ڊراما هنن ناٽڪ منڊلين جا لکيل هوندا هئا ۽ انهن جا اداڪار گهڻو ڪري انگريز فوجي آفيسر هوندا هئا.(1) اهڙيءَ طرح، پارسي ۽ گجراتي ڪمپنيون پنھنجا ناٽڪ کڻي اينديون هيون. انهن ۾’پارسي اوريجنل اوپيرا ڪمپني‘ ۽ ’روز ٽاورز ڪاميڊي ڪمپني‘ مشھور هيون. الله بخش”سرشار“عقيلي لکي ٿو ته ”سنڌ ۾ جيڪي ٻاهر کان ايندڙ ڪمپنيون ناٽڪ  اسٽيج  ڪرڻ اينديون هيون، سي  پاڻ سان گڏ  عارضي ۽ ٻيو ناٽڪن جو سامان  کڻي اينديون هيون. ٻاهر کان ايندڙ انهن ناٽڪ ڪمپنين ۾ پهرين ڊرئميٽڪ ڪمپني هڪ پارسي سيٺ پسٽنجي فرامجي 1877ع ڌاري بمبئي ۾ قائم ڪئي. هن جي مرڻ کان پوءِ اها ڪمپني ٽُٽي ٻه ڪمپنيون ٿيون. اصلي ڪمپنيءَ جو نالو ’اوريجنل ٿئيٽريڪل ناٽڪ ڪمپني‘ هو، جنهن جي ٽٽڻ تي خورشيد جي بالي والا ’وڪٽوريا ناٽڪ ڪمپني‘ ۽ ’ڪائوسجي کٽائو‘ ان جي مقابلي ۾ ’الفريد ٿئيٽريڪل ڪمپني‘ ڪڍي. ڪراچيءَ ۾ انهن ڪمپنين جون شاخون ’جمعدار جي ڪمپني‘، ’رازل جي ڪمپني‘ ۽ ’جميلا جي ڪمپني‘ ڊراما پيش ڪنديون هيون.(2)

ڊي.جي. سنڌ ڪاليج ايميچوئر  ڊرئميٽڪ سوسائٽي

          سنڌ ۾ ناٽڪ منڊليون قائم ٿيون، هتي علمي ادبي سوسائٽيون قائم ٿيون. اهڙيءَ طرح، سنڌي اسٽيج  ڊرامي جي شروعات به  ڊي.جي. ڪاليج کان ٿي. ڊي.جي. ڪاليج جي ادبي ڪردار ۽ ڊرامن جي ترقيءَ جي سلسلي ۾ پروفيسر لعل سنگهه اجواڻيءَ لکيو آهي ته: ”سنڌين جي اوج، تعليم توڙي سنڌي نثر ۽ ناٽڪ نويسيءَ جي ترقيءَ ۾ ڪراچي ڊي.جي. سنڌ ڪاليج جو اهم ڪردار آهي. هي ڪاليج پنھنجي قيام 1887ع کان 1921ع تائين سنڌ پرانت ۾ اوچ تعليم جو واحد  ادارو هو. 1937ع ۾ هن ڪاليج جي شاگردن جو تعدادُ، سنڌ جي ڪاليجن ۾ پڙهندڙن جي ڪل تعداد کان به وڌيڪ هو. ويهين صديءَ ۾ ڊي.جي سنڌ ڪاليج  جي شاگردن سنڌي نثر ۽ ناٽڪ جي اوسر  ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو ، ڇو ته گهڻو ڪري سڀ سنڌي گريجوئيٽ هن ڪاليج جي پيدائش هئا. پنھنجي قيام جي پهرين ويهن سالن ۾، يعني 1887ع کان 1907ع واري عرصي ۾ هي ڪاليج نثر ۽ ناٽڪ جي ترقيءَ ۾ مددگار ٿيو.(3)

ڏيارام ڄيٺمل سنڌ ڪاليج اميچوئر ڊرئميٽڪ سوسائٽيءَ جو قيام  

          ان دؤر ۾ ڊي.جي. ڪاليج علمي ۽ غير نصابي سرگرمين جو مرڪز  بڻجي چڪو هو، جتي سنڌ جي شاهوڪار  ماڻھن جا ٻار اعليٰ تعليم حاصل ڪندا هئا. انهن ڏينهن ۾ ڪاليج ۾ هڪ لائبريري ۽ هاسٽل جي اڏاوت لاءِ پئسا گهربل هئا. هُنن ڪاليج  جي نئين عمارت ۾ منتقل ٿيڻ کان پوءِ شاگردن جو تعداد وڌڻ ڪري هاسٽل جوڙڻ جي سلسلي ۾ ڪاليج جي سامهون خالي پيل ميدان تي هاسٽل اڏڻ جي تجويز ڏني ۽ رقم جي سلسلي ۾ صلاح ڏني، ته رقم جو بندو بست به ڪاليج جي وائيس پرنسيپل پروفيسر پادشاهه ڪيو. هنن 15 هزار روپين جي رقم ديوان ڏيارام گدو مل جي وڏي ڀاءُ ديوان ميٺارام کان حاصل ڪئي ۽ خيرپور جي مير صاحب پڻ  5 هزار روپيا چندو ڏنو، ڪجهه چندو ڏيارام گدومل پاڻ ۽ سندس دوستن به ڏنو، پر هاسٽل جي اڏاوت لاءِ اها رقم اڻپوري هئي. ان وقت ڪاليج ۾ پروفيسر  بي. جي  پادشاهه، جيڪو ڪاليج جي غير نصابي سرگرمين سان  لاڳاپيل  هو  ۽ ڪاليج جو پرنسيپل پروفيسر جيڪسن، جيڪو خود به ڊراما نويس ۽ اداڪار  هو ۽  انگريزن پاران قائم ڪيل ڊرئميٽڪ  سوسائٽين ۾ ڪم ڪندو هو، تن ڪاليج جي  باقي اسٽاف سان ويهي رٿ جوڙي، ته ڇو نه وڌيڪ رقم حاصل ڪرڻ  لاءِ ڊرئميٽڪ سوسائٽي قائم ڪئي وڃي، جنهن سان ڊراما اسٽيج ڪري ٽڪيٽ تي ڏيکاريا وڃن. اها رٿ سڀني کي پسند آئي. پر هتي اسٽيج ڊرامي جو رواج ڪونه هو ۽ اهو به ٽڪيٽ تي ڏيکارڻ جو بلڪل نئون تجربو هو.

سنڌ ڪاليج ايميچوئر  ڊرئميٽڪ سوسائٽيءَ جي انتظامي ڪاميٽي

          سنڌ ڪاليج ايميچوئر ڊرئميٽڪ سوسائٽيءَ جو افتتاح 13 مارچ 1894ع تي پرنسيپل جي آفيس ۾ ڪيو ويو، جنهن ۾ ڪاليج جي استادن ۽ ميمبرن شرڪت ڪئي.(4) سوسائٽيءَ جا هي عهديدار چونڊيا ويا:

صدر :          ڊاڪٽر  جان موسسز جيڪسن

نائب صدر:             پروفيسر  بي. جي  پادشاهه

ميمبر:         ڪنول سنگهه پوهومل ملڪاڻي، ڏيئلمل دولترام، اچلسنگهه ماڻڪ سنگهه آڏواڻي، جوتسنگهه هري سنگهه آڏواڻي  ۽ ڪي ٻيا شامل هئا.  

          هن  سوسائٽيءَ جي ميمبرن ۽ عهديدارن جون مستقل گڏجاڻيون ٿينديون هيون ۽ فيصلا ورتا ويندا هئا ۽ وقت به وقت نوان عهديدار پڻ چونڊيا ويندا هئا. مثال طور، 28 مئي 1917ع واري گڏجاڻيءَ ۾ ريجهومل ايڇ. بي آڏواڻي، پروفيسر شهاڻي، منگهارام ملڪاڻي کي مختلف عهدن تي چونڊيو ويو ۽ فيصلو ڪيو ويو ته ڪراچيءَ ۽ حيدرآباد ۾ مرزا قليچ بيگ جو ڊرامو ”فيروز دل افروز“ ڏيکاريو ويندو.

سنڌ ڪاليج ايميچوئر  ڊرئميٽڪ سوسائٽيءَ طرفان پهريون ناٽڪ

        سوسائٽيءَ پاران 25 مارچ 1894ع تي پهريون ڊرامو ڄيٺانند کلڻداس ڀريائيءَ* جو لکيل ”نل دمينتي“ پيش ڪيو ويو. ان ناٽڪ لاءِ سڄي شهر جي معززن کي دعوت ڏني وئي، جنهن جي ڏسڻ لاءِ ٽڪيٽ مقرر ٿيل هئي. ڄيٺانند کلڻداس جو ناٽڪ  ”نل دمينتي “ مها ڀارت تان ورتل ڪھاڻيءَ  تي مبني هو. هندو ڏند ڪٿا ۾ هن ڪھاڻيءَ کي وڏي اهميت حاصل آهي. پروفيسر منگهارام ملڪاڻي لکي ٿو ته، ”ڄيٺانند جو هيءُ ناٽڪ عبارت ۽ ٻوليءَ جي لحاظ کان هڪ سٺو ڊرامو آهي ۽ اسٽيج تي ڪافي ڪامياب ويو. عجب آهي ته سنڌي ناٽڪ جي تاريخ ۾ هيءُ هڪڙو ئي ڊرامو هو، جنهن ۾ فقط هڪڙو رواجي راڳ وڌل هو، جو درگاداس آڏواڻيءَ دمينتيءَ جو پارٽ ڪندي ڳايو هو. هن ناٽڪ ۾  راجا نل جو پارٽ هيرانند سنتوڪرام وڪيل ڪيو هو. ستجڳ جو سجانسنگ جڳتياڻيءَ ۽ ڪلجڳ جو ڪنولسنگ ملڪاڻيءَ ادا ڪيا.(5)

        ڊي.جي. ڪاليج، سماجي ڊرامن جي جاءِ تي  ڌرمي ناٽڪن جو رواج وڌو. شايد ان دؤر ۾ شاهوڪار هندو لوڪ ڌرمي موضوعن ۾ وڌيڪ دلچسپي رکندو هو. هن سوسائٽيءَ، ڌرمي موضوعن تي  ليلارام سنگ وطڻمل جا مشھور ناٽڪ جهڙوڪ: ”هرشچندر“ (1900ع)،”موهن تارڪا“، ”سورجن راڌا“، ”رامائڻ“ (ٻن حصن ۾1898ع) ۽ ”دروپدي“  پيش ڪيا. سندس پهريون ناٽڪ مهاڀارت تان ورتل ڊرامو ”هرشچندر“ هو، جيڪو سال 1895ع ۾ لکيائين. هن ناٽڪ ۾ جيتوڻيڪ سنسڪرت الفاظ استعمال ٿيل آهن، انهيءَ هوندي به مقفيٰ وڻندڙ لکڻي هئڻ سبب هيءُ هڪ سٺو ناٽڪ آهي.”موهن تارڪا“ اصلوڪو ناٽڪ آهي، جيڪو سال 1896ع ۾ لکيائين، هيءُ هڪ سٺو سماجي ناٽڪ آهي. هن ناٽڪ ۾ هڪ بيوه جي مکيه مسئلي کي پيش ڪيو ويو آهي. ”سورجن راڌا“ سندس اصلوڪو ناٽڪ آهي، جيڪو 1897ع ۾ لکيو ويو. هن ۾ مذهب مٽائڻ يعني هندوءَ مان مسلمان ٿيڻ جي مسئلي کي کنيو ويو آهي. ڊي.جي. سنڌ ڪاليج  ايميچوئر  ڊرئميٽڪ   سوسائٽيءَ  پاران  هيءُ ناٽڪ 1895ع ۾ پيش ڪيو ويو . انهيءَ  ناٽڪ جو ڪتاب به ڇاپيل صورت ۾ موجود آهي.  هيءُ ناٽڪ ڇهن چهچٽن ۾ 106 صفحن تي مشتمل آهي. ان ناٽڪ جا مڪالما راڳن ۽ ڪافين ۾ ڏنل آهن.

        هيءَ سوسائٽي ويهن سالن تائين حيدرآباد ۾ به هر سال ناتال جي موڪلن ۾ ٽي ڊراما رچائيندي هئي، جتي ٻن راتين ۾ نئون ڊرامو ۽ وچين رات جو گذريل سال وارو ڊرامو پيش ڪندي هئي. اهو دؤر  سنڌ ۾ جديد تعليم جي لحاظ کان انتهائي نئون هو. ۽ ان کان اگر ڪو ئي ڊرامي جو روپ هو، ته اهو انتهائي ڌرمي معاملن تائين محدود هو ۽ رام ليلا ۽ ڪرشن ليلا وغيره کيڏيا ويندا هئا. سنڌ ڪاليج ايميچوئر  ڊرئميٽڪ  سوسائٽيءَ، جيڪي شروع ۾ ڊراما اسٽيج ڪيا، اهي عام ماڻھن جي نفسيات ۽ قسمت جي معاملن کي پيش ڪندڙ هئا. ڊرامن کي اسٽيج ڪرڻ کان سواءِ، ڪتابي صورت ۾ به شايع ڪيو ويندو هو.

          هن ڊرئميٽڪ سوسائٽيءَ کي مرزا قليچ بيگ مذهبي موضوعن کان آزاد ڪيو. مرزا قليچ بيگ کي ’سنڌي ناٽڪ جو علمبردار‘ ۽ ’سنڌي ناٽڪ جو شيڪسپيئر‘ چيو وڃي ٿو. جڏهن مرزا صاحب 1880ع ۾ پهريون ڊرامو ”ليلا مجنون“  لکيو هو، ته ان وقت سنڌ ۾ ڪابه ناٽڪ سوسائٽي موجود ڪانه هئي. پر اها مرزا قليچ بيگ جي تخليقي عمل جي قوت هئي، جو اوڻويهين  صديءَ ۾ ئي سنڌي ناٽڪ بي انتها ترقي ڪئي. هن سماجي ڊرامن کي اسٽيج تي آندو ۽ شيڪسپيئر جي ڊرامن جا ترجما ڪري اسٽيج تي آندا، جيڪي تمام گهڻا مشھور ٿيا. ان جو هڪ سبب اهو به هو، ته اهي ڊراما شاگردن جي ڪورس  تي به رکيل هئا.مرزا قليچ بيگ، هن ڪاليج جي لاءِ  ڪيترائي  وڏا توڙي ننڍا ڊراما لکيا ۽ پيش ڪيا،  جن مان هي مشھور هئا: ”شڪنتلا“،”لوڀي ۽ ٺوڳي“، ”انڪوائري آفيسر“، ”حسنا دلدار“، ”نيم طبيب خطره جان، نيم ملا خطره ايمان“، ”شاهه ايليا“، ”شيخ چلي ۽ اڱڻ مسخرو“، ”فيروز دل افروز“، ”شمشاد مرجانه“،“شهزادو بهرام“ وغيره اهم آهن.

          مرزا قليچ بيگ،  روسي زبان جي مشھور ڊراما نگار گوگول جي مزاحيه ڊرامي (The Government Inspector) جو سنڌي زبان ۾ ”انڪوائري آفيسر“ جي نالي سان ترجمو ڪيو.هن ناٽڪ ۾ غلط فهميءَ جي بنياد تي ٻهراڙيءَ جي سرڪاري ڪامورن ۽ هڪ اخباري خاطيءَ جي وچ ۾ ٿي گذريل واقعات، جيڪي هونئن غير متوقع ڏيکاريل آهن. ڪامورا اخباري خاطيءَ کي سرڪار جو مخفي ”انڪوائري آفيسر“ سمجهي هراسجي وڃن ٿا ۽ پريشانيءَ جي حالت ۾ پنھنجي پنھنجي ظلمن ۽ غلط ڪمن ڪارين جو  اقرار ڪن ٿا ۽ ڪوشش ڪن ٿا ته ”انڪوائري آفيسر“ کي ڏيکاريو وڃي ته سڀ ٺيڪ ٺاڪ آهي ۽ انتظام ۾ ڪٿي ڪابه خرابي نه آهي.”انڪوائري آفيسر“ کي خوش ڪرڻ جي ڪوشش ۾ پاڻ ڦرائي ويهن ٿا. آخر ۾ مٿن صحيح حقيقت ظاهر ٿئي ٿي ته آيل همراه ڪامورو نه هو، تڏهن کين پشيماني ٿئي ٿي.(6) 

         ”حسنا دلدار“، شيڪسپيئر جي مشھور ڊرامي “Merchant of Venice”  جو ترجمو آهي ، جنهن کي مرزا قليچ سال 1897ع ۾ ترجمو ڪيو ۽ ان ڊرامي کي سنڌ ڪاليج ڊرئميٽڪ سوسائٽيءَ طرفان ڪاميابيءَ سان اسٽيج تي پيش ڪيو ويو. هي ڊرامو سيرت جي موضوع تي آهي. ڊرامي ۾ سنڌي ماحول کي پيش ڪيو ويو آهي ۽ ڪردار خواهه مقصديت پڻ سنڌي ماحول جي جهلڪ کي ظاهر ڪن ٿا. هن ڊرامي ۾ اهو ڏيکارو ويو آهي  ته وياج خور  جي پيسي جي پوڄا سندس تباهي ٿي آڻي ۽ عاشق دلدار جي درياءَ دلي کيس سياڻي ۽ بردبار معشوقه حسنا سان ميلاپ ٿي ڪرائي. مرزا صاحب جي هن ڊرامي جي باري ۾ پروفيسر منگهارام ملڪاڻي لکي ٿو ته، ”قليچ بيگ هن ناٽڪ جو ڏيهي زندگيءَ ۾ الٿو اهڙي ته ڪاريگريءَ سان ڪيو هو، جو بنهه اصلي پئي لڳو. هي ناٽڪ جڏهن پهريون ڀيرو اسٽيج تي آيو هو، تڏهن ڪيترن هندو بزرگن کي ڏاڍي ٽامڻي لڳي هئي. انهيءَ جو ڪارڻ هو ته Shylock وياج خور کي مرزا صاحب يهوديءَ مان ڦيرائي، هريداس مارواڙي بڻائي ڇڏيو هو ۽ ڪرستان واپاريءَ  Antonioکي لالا منسک لعل بڻائي اهڙيءَ ريت پيش ڪيو هئائين، جو هو  هندو رڳو نالي ۾ ٿي لڳو، سندس دوستي مسلمان دلدار (Bassanio) سان هئي ۽ هن جو اٿڻ ويهڻ مسلمانن سان ٿي ٿيو. انهيءَ سمي جي هندن واري ڪٽر ڇوت ڇات منجهس هئي ڪانه. اهڙيءَ طرح سان مرزا صاحب هن رومانوي ناٽڪ مان هندو- مسلم ميلاپ جو ترقي پسند مطلب ڪڍي ورتو ۽ يهودي- عيسائي نفاق وارو اصلوڪو مطلب ڪڍي ڇڏيائين.(7) مرزا قليچ بيگ وليم شيڪسپيئر جي مشھور ڊرامي ”ڪنگ ليئر“ (King Lear) جو الٿو ”شاهه ايليا“جي عنوان سان 1900ع ۾ ڪيو. هن ڊرامي ۾ سيرت جي هيڻائيءَ جي موضوع کي کنيو ويو آهي. هن ناٽڪ جو مضمون ڏکن ڏاکڙن سان ڀريل آهي.

        ان کان سواءِ هن سوسائٽيءَ ڏيئومل گاگنمل جو ”رام بنواس“، شيوا سنگ اجواڻيءَ جو ”ڪشٽ“، ڀيرومل مهرچند جو ”حرص جو شڪار“، ۽ ”بزازين جو ناٽڪ“، لوڪسنگ وطڻمل جو ”نشائن کي نصيحت“ ۽ ڪوڙيمل چندن مل جو ”سنگ جو پرسنگ“ ڊراما پڻ رچايا. هن ڊراما سوسائٽيءَ جا مشھور هدايتڪار ڪنول سنگ ملڪاڻي ۽ هيرانند ڀوڄراج آڏواڻي هئا. جڏهن ته معروف اداڪارن ۾: درگاداس آڏواڻي، هيرانند سنتوڪرام (وڪيل) سجاڻسنگهه جڳتياڻي، بجاسنگهه آڏواڻي، حشمتراءِ لوڪ سنگهه، ڄيٺمل موتيرام لعلواڻي، خوشيرام ساڌواڻي، ڊاڪٽر چوئٿرام، جوتسنگهه آڏواڻي، ٽيئومل (پرمانند ميوارام جو ننڍو ڀاءُ) موتيرام گدواڻي، موهن شهاڻي، وشنو هيراننداڻي، هيرانند ڀوڄراج آڏواڻي، ڏيئل مل لعلواڻي، تيجو مل شهاڻي (بعد ۾ پرنسيپل  ٿيو) لالچند امرڏنو مل، پهلاجراءِ ڪرپلاڻي ، جهمٽ مل ڀاوناڻي، موتي جهانگياڻي، گيانچند ٿڌاڻي، دريانومل سدارنگاڻي، ڌرمداس ڇٻلاڻي، ڀاڳسنگهه آڏواڻي، منگهارام ملڪاڻي ۽ ٻيا شامل  هوندا هئا.

        ڊي.جي. سنڌ ڪاليج ڊرئميٽڪ سوسائٽي ويهن سالن تائين ڪراچي ۽ حيدرآباد ۾ ناٽڪ پيش ڪيا. اهو چئي سگهجي ٿو ته ان عرصي دؤران سنڌي ناٽڪ سنڌ جي پڙهيل لکيل طبقي جي سرپرستيءَ هيٺ ترقيءَ جون منزلون طي ڪيون. اهڙيءَ ريت چندا گڏ ڪري ميٺارام هاسٽل جوڙائي وئي، جنهن جو افتتاح بمبئيءَ جي گورنر لارڊ نارٿ ڪوٽ 1900ع ۾ ڪيو. 1914ع ۾ هن سوسائٽيءَ جو پهريون دؤر ختم ٿيو. ان سلسلي ۾ پروفيسر لعل سنگهه اجواڻي لکي ٿو ته: ”جيستائين ناٽڪ جو واسطو آهي، پروفيسر جي. بي. پادشاهه جي 1894ع ۾ برپا ڪيل ’ڊي.جي. ڪاليج ايميچوئر ڊرئميٽڪ  سوسائٽي‘ اسٽيج جي مد نظر سنڌي ناٽڪ جو پايو وڌو ۽ لکيل ناٽڪن کي گهڻو  همٿايو. 1894ع کان 1914ع جي عرصي ۾ ڪاليج جي ڊرئميٽڪ  سوسائٽيءَ گهٽ ۾ گهٽ 15 ناٽڪ ڪيا ۽ ڇپايا. ليڪن اها سوسائٽي پهرين مهاڀاري  لڙائيءَ جي اثرن کان بچي نه سگهي ۽ ٽٽي وئي“.(8)

سوسائٽيءَ جو ٻيو دؤر

          مراد علي مرزا هن سوسائٽيءَ جي ٻيهر  شروعات جي سلسلي ۾ مرزا قليچ بيگ جي حوالي سان لکيو آهي ته، ”عجب  جي ڳالهه آهي ته ان زماني ۾ اهي ڊراما نه ذاتي نفعي خاطر لکيا ويندا هئا ۽ نه وري  ذاتي فائدي لاءِ اسٽيج ڪيا ويا. ڊراما نويس  ۽ اداڪار  ڪنهن نه ڪنهن نيڪ مقصد کي آڏو رکي ڊراما لکندا هئا ۽ انهن ۾ رول ڪندا هئا. ان ڏس ۾ ڪيترا ئي مثال ملن ٿا. سن 1911ع ۾ ڊي.جي. سنڌ ڪاليج ڊرئميٽڪ سوسائٽي ڪراچي پٺتي پئجي وئي هئي. ان کي وري جيئارڻ لاءِ پروفيسر منگهارام ملڪاڻي، جيڪو ان وقت  ڪاليج ۾ بي.اي. جو شاگرد هو ۽ شاگردن طرفان ڪاليج جي ڊرئميٽڪ  سوسائٽيءَ جو رڪن پڻ هو، سو ڪراچيءَ مان ڪهي ٽنڊي ٺوڙهي حيدرآباد ۾ مرزا قليچ بيگ وٽ آيو، ته ڪو ڊرامو ڏيو ته اسٽيج  ڪريون. پروفيسر ملڪاڻيءَ جي لکڻ مطابق: مرزا صاحب کيڪار ڪري، ”شهزادو بهرام“ ڊرامي جو دستخطي نسخو ڪڍي منهنجي حوالي ڪيو، ته ڀلي وڃي ڇپايو ۽ ڪري ڏيکاريو ۽ سوسائٽيءَ کي زنده رکو.“(9)  1925ع ۾ ڪاليج جي سالياني جلسي ۾ خانچند درياڻيءَ جو ننڍو ڊرامو ”سچي سڪ“ پيش ڪيو ويو، جنهن جو هدايتڪار هو ڪاليج جو پروفيسر منگهارام ملڪاڻي ۽ اداڪار ڪاليج جا شاگرد هئا.”پروفيسر منگهارام ملڪاڻي، ڊي.جي. سنڌ ڪاليج (ڪراچي) ۾ پهرين فيلو ۽ ليڪچرر ۽ پوءِ پروفيسر ٿيو. ڊي.جي. سنڌ ڪاليج ۾ کيس پنھنجي پسند جو سبجيڪٽ ڊراما انگريزيءَ ۾ پڙهائڻ جي لاءِ مليس. انهيءَ سان گڏ 1924ع ۾ پرنسيپل صاحب سنگهه کيس ڪاليج جي ناٽڪ سوسائٽي وري شروع ڪرڻ لاءِ چيو، جيڪا ڪن سببن جي ڪري بند ٿي ويئي هئي. منگهارام اها ٻيهر شروع ڪئي ۽ چار سال ڪاميابيءَ سان هلائي، ڪيترائي ڪامياب ناٽڪ پيش ڪيائين.(10)

         تنهن کان پوءِ ڪاليج جي پرنسيپل تيجومل شهاڻيءَ جي اتساهه ڏيارڻ تي منگهارام ملڪاڻيءَ 1928ع ۾ سنڌ ڪاليج ۾ نئين ناٽڪ سوسائٽي برپا ڪئي، جنهن ۾ خانچند درياڻيءَ جو لوڪ ڪھاڻيءَ تي ٻڌل ”مومل منڙو“ ناٽڪ رچايو ويو. هن ناٽڪ جو هدايتڪار منگهارام ملڪاڻي هو ۽ مکيه اداڪار هئا: مُڪند لالا، موتي جڳتياڻي، چندن ميرچنداڻي ۽ ڪشنو جڳتياڻي. هن نئين ناٽڪ سوسائٽيءَ جي برپا ٿيڻ کان ڏهه سال پوءِ 1939ع ۾ سنڌ ڪاليج ۾ پرنسيپل  شهاڻيءَ جي رٽائر ڪرڻ واري جلسي تي شيڪسپيئر جي مشھور ناٽڪ “Midsummer Night’s Dream” تان ورتل ”دلسوز داستان“ جي نالي سان پيش ڪيو ويو. هن ناٽڪ جي هدايتڪاري خود ليکڪ منگهارام ملڪاڻيءَ ڪئي، جڏهن ته اداڪار ڪاليج جا شاگرد هئا.

ڊي.جي. ڪاليج سرسوتي منڊلي، ڪراچي:

        1942ع ڌاري پروفيسر رام پنجواڻيءَ، ڄيٺانند ناگراڻي ۽ سندس سؤٽ ڪشنچند ناگراڻيءَ جي سرجوشيءَ سان ڊي.جي. سنڌ ڪاليج جي شاگردن ۽ استادن ”ڊي.جي. ڪاليج سرسوتي منڊلي“ قائم ڪئي وئي. هن گروپ طرفان ڄيٺانند ناگراڻيءَ جا گامٽو سلسلي وارا مزاحيه ڊراما: ”گامٽو ايڊيٽر“، ”گامٽو بئريسٽر“، ”گامٽو ڊاڪٽر“، ”گامٽو فلم ڪمپني“، ”گامٽو ايم. ايل.اي“، ”گامٽو گھوٽ“ وغيره پيش ڪيا ويا، جيڪي ليکڪ پاڻ رام پنجواڻيءَ جي سهڪار سان اسٽيج تي پيش ڪندو هو ۽ انهن ڊرامن جا خاص اداڪار به ڄيٺانند ناگراڻي ۽ رام پنجواڻي هوندا هئا.(11)

        1947ع تائين ڊي.جي. سنڌ ڪاليج سنڌي ادب، ڊرامن ۽ غير نصابي سرگرمين جو محور رهيو. سنڌ جا خاص طور هندو سنڌي اديب، شاگرد، استاد ۽ ڪيترائي مسلمان استاد ۽ شاگرد انهن سرگرمين ۾ شامل هئا. ڊرامي جي صنف اسٽيج توڙي ڪتابي صورت ۾ ترقيءَ جا ڏاڪا تيزيءَ سان پار ڪري رهي هئي. ڊي.جي. ڪاليج جا ڊراما عام ڊراما  ڪونه هئا، ڇو ته ڊي.جي. ڪاليج اڄ جي سنڌ جي ڪنهن به يونيورسٽيءَ کان تعليم ۽ غير نصابي سرگرمين ۾ اعليٰ ۽ معياري هو. ان جا ڊراما لکندڙ عام ڪونه هئا، پر ان دؤر جا انتهائي پڙهيا ڳڙهيا اديب، پروفيسر ۽ شاگرد هئا. هُو سنڌي سماج جي خوبين ۽ مسئلن کان به واقف هئا، ته انگريزي ٻوليءَ سميت پوري يورپ جي ڊرامي جي ترقيءَ کان به واقف هئا. هُو صرف لکندا ڪونه هئا، پر ڊرامن جي باري ۾ ليڪچر پڻ ڪرائيندا هئا.(12)

حوالا:

1.     ڊاڪٽر محمد يوسف پنهور: ”سنڌي ناٽڪ جي تاريخ“، انسٽيٽوٽ آف سنڌالاجي، ڄام شورو، 1992ع، ص 18

2.    الله بخش عقيلي ”سرشار“: ”سنڌي ادب ۾ ناٽڪ نويسي“، ماهوار ”نئين زندگي“، ڪراچي، اپريل 1954ع

3.       لعل سنگهه اجواڻي (ترجمو: هيرو شيوڪاڻي): ”سنڌي ادب جي تاريخ“، سنڌي ساهت گهر، حيدرآباد، 2007ع، ص 244، 245

4.    Commissioner in Sind Record,  Regarding D.J. College

5.     پروفيسر منگهارام ملڪاڻي: ”سنڌي نثر جي تاريخ”، روشني پبليڪيشن، حيدرآباد، 1993ع، ص 112

6.    مختيار احمد ملاح: ”سنڌي ڊرامي جي مختصر تاريخ “، ثقافت کاتو، حڪومت سنڌ، ڪراچي، 2010ع، ص 138

7.    پروفيسر منگهارام ملڪاڻي: ”سنڌي نثر جي تاريخ”، روشني پبليڪيشن، حيدرآباد، 1993ع، ص 115،116

8.     لعل سنگهه اجواڻي (ترجمو: هيرو شيوڪاڻي): ”سنڌي ادب جي تاريخ“، سنڌي ساهت گهر، حيدرآباد، 2007ع، ص 246، 247

9.    مراد علي مرزا: ”قلم جنين هٿ ۾“، ثقافت کاتو، حڪومت سنڌ ڪراچي، 2014ع، ص 97، 98

10. يوسف سنڌي: ”سنڌي ادب هڪ سئو سنڌي اديب“،سچائي اشاعت گهر، دڙو، 2011ع، ص 421

11.  ڊاڪٽر محمد يوسف پنهور: ”سنڌي ناٽڪ جي تاريخ“، انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي، ڄام شورو، 1992ع، ص  40

12. مختيار احمد ملاح: ”سنڌي ڊرامي جي مختصر تاريخ “، ثقافت کاتو، حڪومت سنڌ، ڪراچي، 2010ع، ص 137، 138

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ