Sindhi Adabi Board Online Library (Folk

ڪتاب: ڊي.جي.ڪاليج ڪراچيءَ جون تعليمي ۽ ادبي سرگرميون

صفحو:2

ڪرڻ جي ضرورت

انگريزن کان اڳ، سنڌ ۾ اسڪول ۽ ڪاليج يا يونيورسٽيون ڪونه هيون، پر پوري ملڪ ۾ مدرسا ۽ ڪي مڪتب هوندا هئا. ملڪي نظام فارسي ٻوليءَ ۾ هلندو هو. جڏهن ته تعليم ۾ فارسيءَ ۽ عربيءَ جو غلبو هوندو هو. ڪجهه مدرسا، ڪنهن ممڪن حد تائين سنڌي ميڊيم ڪتاب به پڙهائيندا هئا. اليگزينڊر هئملٽن 1699ع ۾ لاهري بندر کان ٺٽي آيو هو. هن ٺٽي جي علمي ۽ ادبي اهميت کي بيان ڪندي لکيو ته: ”ٺٽي جو شهر مسلم ادب جي تعليم جي لحاظ کان گهڻو مشھور آهي. هتي الاهيات ، فلسفو ۽ سياست جا علم پڙهايا ويندا آهن. ان لاءِ هتي اٽڪل چار سؤ (400) کان وڌيڪ ڪاليج (مدرسا) آهن، جتي نوجوان شاگرد تربيت حاصل ڪندا ۽ فيضياب ٿيندا رهندا آهن.⁽¹⁾

ٽالپرن جي دؤر ۾ به ديني توڙي دنيوي تعليم لاءِ مدرسا ۽ مڪتب قائم هوندا هئا. ڀيرومل مهرچند آڏواڻيءَ ان دؤر جي تعليم لاءِ لکيو آهي ته ”ميرن جي صاحبيءَ ۾ ڪيترن شهرن ۽ ڳوٺن ۾ مُلن ۽ آخوندن جا مڪتب هوندا هئا، جي انگريزن جي دؤر تائين هلندا آيا. هندو ڪامورن جا پُٽَ، مسلمان ڇوڪرن سان گڏ، انهن مڪتبن ۾ پڙهندا هئا. ڪي عاملَ پنھنجن اوطاقن ۾ آخوندن کي گهرائيندا هئا ۽ پاڙي جا عامل ڇوڪرا انهن اوطاقن ۾ پڙهندا هئا. اهي مُلا ۽ آخوندَ اڳي رڳو فارسي سيکاريندا هئا، پر پوءِ سنڌي به سيکارڻ لڳا. سنڌي مضمون فارسي آئيويٽا به لکندا هئا.⁽²⁾

ٽالپرن جي دؤر جي اعليٰ تعليم جي حوالي سان رچرڊ برٽن لکي ٿو ته، ”ٽالپرن جي دؤر ۾ به مدرسن ۾ عربيءَ سان گڏ سنڌي زبان ۾ پڻ تعليم ڏني ويندي هئي. اعليٰ تعليم لاءِ عربيءَ ۽ فارسيءَ جي تعليم جو رواج هو. مڪتب ۾ پهرين سال کان پوءِ جڏهن ٻار لکڻ ۽ پڙهڻ شروع ڪندو هو، تڏهن هن کي سڀ کان پهرين قرآن شريفُ سواءِ معنيٰ جي پڙهايو ويندو هو. هن عمر ۾ ٻار جي تربيت آهستي آهستي ٿيندي هئي. جڏهن هُو نون سالن جو ٿيندو هو، تڏهن هن کي مادري زبان يعني سنڌيءَ جي اڀياس لاءِ هڪ ڏاڪو اڳتي ٽپايو ويندو هو. ان لاءِ هيٺيون نصاب پڙهايو ويندو هو:

1- نور نامو: هي هڪ آسان ۽ مختصر منظوم ڪتاب آهي، جنهن ۾ انسان ذات جي پيدائش کان اڳ جي تاريخ بيان ٿيل آهي. هيءُ ڪتاب عبدالرحمان جو جوڙيل آهي. هن ۾ ڌار ڌار پيغمبرن جون چوڻيون ۽ اسلام جي پيغمبر ﷺ جن جي مختلف حديثن کي گڏ ڪيو ويو آهي.

2- مخدوم محمد هاشم ٺٽويءَ جون تصنيفون: مخدوم صاحب جا ڪتاب، جهڙوڪ: ”فرائض الاسلام“، ”وصيت نامو“، ”ذبح شڪار عرف راحـﺔ المومنين“، ”بياض هاشمي“، ”تفسير عم“، ”زاد الفقير“، ”تهذيب الاصلاح“، ”فتح الڪلام“ ۽ ”حيات القلوب“.

3- نظم ۽ نثر ۾ آکاڻيون: جهڙوڪ: ”سيف الملوڪ“ ۽ ”ليليٰ مجنون“ وغيره. سڀ کان اهم ڪتاب ”حڪايات الصالحين“ آهي، جيڪو عبدالحڪيم نالي ڪنهن عالم عربيءَ مان سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪيو هو. هن ڪتاب ۾ جيڪي مضمون آيل آهن، اهي هي آهن: سوانح عمريون ۽ اسلامي دؤر جي مشھور درويشن جون چوڻيون وغيره.

4- لاڏاڻو : هن ڪتاب ۾ پاڻ سڳورن ﷺجن جي وفات جو بيان آهي. هي ڪتاب ميان حبيب الله جي ڪتاب ”حبيب السير“ جو ترجمو آهي.

5- معراج نامو: هن ڪتاب ۾ نبي ڪريم ﷺ جن جي معراج تي وڃڻ واري واقعي جو ذڪر آهي.

6- سؤ مسئلا: هي هڪ ننڍو ڪتاب آهي، هن ڪتاب ۾ ڄاڻايل آهي ته ڪيئن عبدالحڪيم نالي هڪ فقير، روم جي بادشاهه جي ڌيءَ سان سؤ سوالن جي جواب ڏيڻ واري شرط کٽڻ ڪري شادي ڪئي.⁽³⁾

ٽالپرن جي دؤر ۾ سنڌ جي تعليم، هندستان جي شهرن جي ڀيٽ ۾ پوئتي پيل هئي. هتي ڪوبه سائنسي علم نه پڙهايو ويندو هو. سنڌ جي تاريخ ۾ ڪي سائنسدان نه ٿا ملن. فقط اديب، شاعر ۽ ڪي آخوند آهن، جن سنڌي ٻوليءَ جو تحفظ ڪيو. ٽالپرن جي دؤر ۾ تعليم جي پستيءَ جي سلسلي ۾ مشھور سنڌي سياح الطاف شيخ لکيو آهي ته، ”حيرت جي ڳالهه اها آهي ته انگريزن 1843ع ۾ سنڌ فتح ڪئي . ان کان اڳ هُو سؤ سال کن سنڌ جي ڀر وارن علائقن راجستان، گجرات، يو.پي، مهاراشٽرا وغيره ۾ موجود هئا، پر سنڌ جي حاڪمن ميرن کي اهو ڪڏهن به خيال نه آيو ته ان قسم جا اسڪول، شفا گهر، ريلوي وغيره جو بندوبست سنڌ ۾ به کڻي ڪجي، جنهن سان عوام کي فائدو ٿيندو. ائين ته ٿائلينڊ (سيام) ۾ ته ڪڏهن به انگريزن يا يورپين جو راڄ نه رهيو، پر تنهن هوندي به اتي جي راجائن انگريزن جي انهن ادارن کي بهتر سمجهي عوام جي فائدي لاءِ پنھنجي ملڪ ۾ کوليا، جيڪي اڄ ڏينهن تائين هلندا اچن ۽ اڄ به اسان جي ملڪ جا انجنيئر پوسٽ گرئجوئيشن لاءِ بئنڪاڪ وڃن ٿا. ڀوپال رياست ۾ نواب مردن بدران سؤ سال کن نواب بيگمات جي حڪومت رهي. عورتون ٿي ڪري هنن پنھنجيءَ رياست جي ماڻھن جي سُک لاءِ ڇا ڇا نه ڪيو! مٺي پاڻي مهيا ڪرڻ لاءِ ڍنڍون، اسپتالن ۽ اسڪولن کان علاوه ريل جو نظام قائم ڪيائون، جيڪو انگريزن انڊيا جي ڀر وارن شهرن بمبئي، مدراس، ڪلڪتي وغيره ۾ ڪيو هو. ۽ اها به حيرت جي ڳالهه آهي ته تعليم جي معاملي ۾ سنڌ جي هندن وري به گهڻي دلچسپي ورتي ۽ نه فقط تعليم حاصل ڪئي، پر تعليمي ادارا به کوليا.⁽⁴⁾

1843ع ۾ انگريزن جي قبضي کان پوءِ سنڌ جون واڳون سر چارلس نيپئر سنڀاليون. هُو برٽش آرميءَ ۾ جنرل هو. هن کي سنڌ جو پهريون گورنر جنرل مقرر ڪيو ويو. هن حيدرآباد بجاءِ ڪراچيءَ کي سنڌ جو تختگاهه بنايو ۽ جوڙجڪ واسطي سنڌ کي ان وقت ٽن ضلعن ۾ ورهايو، جن ۾ ڪراچي، حيدرآباد ۽ شڪارپور شامل هئا. 1847ع ۾ چارلس نيپئر پنھنجي عھدي تان رٽائر ٿيو ۽ برطانيه روانو ٿي ويو. ھن جي روانگيءَ سان ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ سنڌ کي بمبئي پريزيڊنسيءَ سان ملائي ڇڏيو. ان وقت بمبئيءَ جو گورنر سر جارج رسل ڪلرڪ هو. هن سنڌ حڪومت جي گذارش تي اپريل 1848ع ۾ واضح طور تي اعلان ڪيو ته سنڌ ۾ سرڪاري زبان سنڌي ھوندي. ھن سمورن آفيسرن کي ھدايت ڪئي ته ھو ارڙھن مھينن ۾ سنڌي سکي وٺن. ھن چيو ته: ”اسان کي گھرجي ته اسان سرڪاري ڪاروبار لاءِ ملڪي ٻوليءَ (سنڌي) کي متعارف ڪرايون. مون کي سمجهه ۾ نٿو اچي ته اسان جا روينيو ۽ انصاف کاتي جا آفيسر (چاھي سندن کاتن ۽ ڪچھرين جو ڪم ڪھڙي به نموني ڇو نه مقرر ڪيو وڃي) فارسي يا انگريزيءَ جھڙي ھڪ ڌاري ٻوليءَ ذريعي ڪيئن اثرائتي نموني ڪم ھلائي سگهندا. آفيسرن کي ارڙھن مھينن جو وقت ڏجي ٿو ته سنڌي زبان جو امتحان پاس ڪري وٺن.⁽⁵⁾ سنڌي ٻوليءَ جي نفاذ سان سنڌ ۾ سنڌي ٻوليءَ ۾ تعليم لاءِ سرڪاري سطح تي سرگرميون شروع ٿي ويون. 1852ع ۾ بمبئي حڪومت، سنڌ جي تعليم لاءِ ڏهه هزارن جي سالياني بجيٽ منظور ڪئي. مارچ 1853ع ۾ اها رقم ڪراچيءَ جي ڪليڪٽر جي ڊسپوزل (اختيار) تي رکي ويئي. بمبئيءَ جي سرڪار جي منظوريءَ سان سنڌ ۾ اسڪول کلڻ شروع ٿي ويا ۽ شروع ۾ استاد به بمبئي سرڪار جي منظوريءَ سان هندستان جي مختلف شهرن مان گهرائي رکيا ويندا هئا. اهڙيءَ طرح سنڌ جي تعليم جي ترقيءَ لاءِ ايجوڪيشنل انسپيڪٽر جي مقرري به بمبئيءَ مان ٿيڻ لڳي.

ان دؤر ۾ سرڪاري پاليسي، جيڪا ميڪائلي جا منٽس (macaulay’s minutes) جي نالي سان مشھور هئي، ان مطابق هندستان ۾ 7 مارچ 1835ع تي انگريزي ٻوليءَ کي باقاعده رائج ڪيو ويو. جنهن جو مقصد اهو هئو ته يورپ جي ادب، سائنسي علمن ۽ عيسائيت کي سڄي هندستان ۾ هٿي ڏجي. ان مقصد لاءِ مختلف شهرن ۾ مشنري اسڪول قائم ڪيا ويا. سر ميڪائلي پنھنجي منٽس ۾ چيو ته: هُو هن قوم کي رنگ ۽ نسل ۾ هندستاني، ۽ ذهني ۽ روحاني طور تي برطانوي ڏسڻ چاهي ٿو. هن انگريزيءَکي ننڍي کنڊ ۾ رائج ڪرڻ لاءِ دليل ڏيندي چيو هو ته، ”انگريزي زبان حڪمرانن جي زبان آهي، ان ڪري ان کي ڪهڙي نموني به نافذ ڪيو وڃي.“⁽⁶⁾ ان کان پوءِ، سر چارلس ووڊ جو مراسلو نافذ ٿيو، جنهن مطابق:

1. هر صوبي ۾ هڪ تعليم جو کاتو کوليو وڃي .

2. لنڊن يونيورسٽيءَ جي طرز تي، هندستان جي وڏن شهرن، جهڙوڪ بمبئي، ڪلڪتي ۽ مدراس ۾ يونيورسٽيون کوليون وڃن.

3. گهٽ ۾ گهٽ هر ضلعي ۾ هڪ اسڪول قائم ڪيو وڃي.

4. منسلڪ خانگي اسڪولن کي گرانٽ ڏني وڃي.

5. هندستاني ماڻھن کي سندن مقامي ٻوليءَ ۾ تعليم ڏني وڃي.⁽⁷⁾

آخرڪار 1854ع ۾ سر چارلس ووڊ جي مراسلي سان ملڪ ۾ انگريزيءَ کي باقاعده رائج ڪرڻ لاءِ هڪ نوٽيفڪيشن جاري ڪيو ويو، جنهن ۾ ابتدائي درجي کان وٺي يونيورسٽيءَ جي سطح تائين تعليم جي همه گير اسڪيم يا خاڪو پيش ڪيو ويو.

سنڌ تي قبضي کان اڳ ئيِ انگريزن جون سنڌ ۾ مشنري سرگرميون شروع ٿيل هيون. پر مڪمل قبضي کان پوءِ هنن سنڌ ۾ مشنري مقصدن لاءِ اسڪول کولڻ ۽ ڪتاب شايع ڪرڻ جو منصوبو رٿيو ۽ سڀ کان پهريون مشنري اسڪول 1846ع ۾ ڪراچي شهر ۾ ڪليڪٽر ڪئپٽن پريڊيءَ کوليو. اڳتي هلي، 1853ع ۾ سنڌ ۾ ٽي سنڌي ميڊيم سرڪاري اسڪول: ڪراچي، حيدرآباد ۽ شڪارپور ۾ قائم ڪيا ويا. جڏهن ته ٿوري عرصي ۾ مختلف شهرن ۾ خانگي ۽ سرڪاري اسڪولن جو ڄار وڇائجي ويو.

1855ع ۾ Bombay Board of Education کي ختم ڪري، هڪ ڊائريڪٽر جي نگرانيءَ ۾ Department of Public Instruction قائم ڪيو ويو ۽ ڊويزنن ۽ ضلعن جي تعليم جا اختيار ايجوڪيشنل انسپيڪٽرن جي حوالي ڪيا ويا. سنڌ ۾ پهريون ايجوڪيشنل انسپيڪٽر بي ايڇ.ايلس هو. سنڌ ۾ تعليم کاتي جي انسپيڪٽر جا اختيارَ موجوده تعليم جي سيڪريٽريءَ جي برابر هوندا هئا. هو سڄيءَ سنڌ ۾ تعليمي پاليسين کي پيش ڪرڻ ۽ نافذ ڪرڻ جا پابند ۽ ذميوار هوندا هئا.

مارچ 1856ع تائين سنڌ ۾ 31 اسڪول قائم ٿي چڪا هئا، جن ۾ ٻه انگريزي اسڪول (ڪراچي ۽ حيدرآباد)، هڪ نارمل اسڪول (ڪراچي) ۽ هڪ انجنيئرنگ اسڪول (ڪراچي) شامل هئا. ٻئي سال 34 اسڪول قائم ٿي چڪا هئا ، جن ۾ 1527 شاگرد تعليم حاصل ڪري رهيا هئا.⁽⁸⁾

1857ع ۾ انگريزن جي خلاف بغاوت شروع ٿي وئي. ان سلسلي ۾ ڊاڪٽر غلام محمد لاکو لکي ٿو ته، ”برطانوي هند جي تاريخ ۾ 1857ع جو سال اهميت رکي ٿو. سال جي پهرين اڌ حصي ۾ انگريزن خلاف بغاوت ٿي، جنهن جو خاص اثر اتر ۽ وچ هندستان ۾ ڏسڻ ۾ آيو. ڪجهه مؤرخ ان جدوجهد کي آزاديءَ جي جنگ سان تعبير ڪن ٿا. انگريزن ان هلچل کي نهايت بي رحميءَ سان چيڀاٽيو. ان ويڙهه کان پوءِ ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ جي حڪومت ختم ٿي ۽ برطانوي راڄ هندستان کي سڌو پنھنجي حڪومت هيٺ آندو. ان سان گڏ مغل سلطنت به پنھنجي انجام تي پهتي. لارڊ ڪئننگ ان وقت هندستان جو گورنر جنرل هو. ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ جي حڪومت ٿيڻ بعد انگريزن پاران وائسراءِ جو تقرر عمل ۾ آيو. لارڊ ڪئننگ کي وائسراءِ مقرر ڪيو ويو. ستت ئي پوءِ انگريز سرڪار هندستان ۾ يونيورسٽيون کولڻ جو فيصلو ڪيو. سن 1857ع ۾ بمبئي، مدراس ۽ ڪلڪتو يونيورسٽيون وجود ۾ آيون. بمبئي يونيورسٽي 18 جولاءِ 1857ع تي ليجسليٽو ڪائونسل آف انڊيا جي پاس ڪيل ائڪٽ موجب وجود ۾ آئي. سنڌ جيئن ته بمبئي پريزيڊنسيءَ ۾ شامل هئي، ان ڪري خود بخود پاڻ تعليمي حوالي سان بمبئي يونيورسٽيءَ جي دائره ڪار ۾ شامل ٿي وئي.⁽⁹⁾

1863ع ۾ لوڪل فنڊ جوڙي زمين تي ٽين پتي سيس يا في لاڳو ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ويو، جيڪا تعليم تي خرچ ڪئي وئي. جنهن جي نتيجي ۾ سنڌ ۾ تمام گهڻا اسڪول کلي ويا. 1864ع ۾ سنڌ ۾ مجموعي طور تي چار هاءِ اسڪول، ٽي مڊل اسڪول، ڇاونجاهه ورنيڪيولر اسڪول ۽ هڪ نارمل اسڪول هو. سڀني اسڪولن ۾ شاگردن جو تعداد 2440 هو. ان کوٽ جو وڏو سبب سنڌي پڙهائيندڙ استادن جي کوٽ هئي. 1864ع ۾ ڪراچيءَ ۽ حيدرآباد جي اسڪولن کي هاءِ اسڪول جو درجو ڏنو ويو ۽ کين اجازت ڏني وئي ته بمبئيءَ ۾ ٻارن کي ميٽرڪ جي امتحانن لاءِ موڪلين. 1864-1865ع ۾ ڪراچي هاءِ اسڪول جي حاضري 151 هئي ۽ حيدرآباد هاءِ اسڪول جي 126 هئي. پر هنن ٻنھي اسڪولن کان حيدرآباد جو انگريزي اسڪول وڌيڪ اهم هو. هڪ ته اتي پرنسيپل مقرر ٿيل هو ۽ ٻيو ته اتي سنڌي شاگردن جو تعداد وڌيڪ هو. ڪراچيءَ جي ڀيٽ ۾ حيدرآباد ۾ سنڌي شاگردن جو تعداد وڌيڪ هوندو هو. ان دؤر ۾ ڊائريڪٽر پبلڪ انسٽرڪشن حيدرآباد لاءِ چيو هو ته، ”مون کي اميد آهي ته حيدرآباد، سنڌ جي تعليم لاءِ اهو ئي ڪم ڪندو، جيڪو دڪن لاءِ پو نا ڪري رهيو آهي.⁽¹⁰⁾

استادن واري سکيا واري ’نارمل اسڪول‘ کي ڪراچيءَ مان کڻي ِ حيدرآباد آڻي، ’ٽريننگ ڪاليج‘ جو درجو ڏنو ويو. ”سنڌ گزيٽيئر“ موجب، ”انهن اُپائن جو نتيجو اهو نڪتو ته 65-1864ع ۾ صوبي ۾ چار هاءِ اسڪول، ٽي مڊل اسڪول ۽ 56 پرائمري اسڪول کُوليا ويا. انهن ۾ شاگردن جو تعداد 2440 ٿي ويو.“⁽¹¹⁾

1872ع ۾ سول سروس جو ملازم اِي. ايم. فَلٽن سنڌ ۾ پهريون مڪمل تعليمي انسپيڪٽر مقرر ٿيو. جنهن سنڌ ۾ تعليم عام ڪرڻ لاءِ ڪيترائي اُپاءَ ورتا، پر اهي اڃا اڻپورا هئا. هُن تعليم جي عملدارن لاءِ الڳ آفيسن جي ڪوشش ڪئي ۽ اسڪولن جي نئين درجا بندي ڪئي. هن صاحب اسڪولن کي ٽن حصن ۾ ورهايو:

1. مٿيان ڪلاس، جيڪي ستين درجي تائين تعليم ڏيندا.

2. هيٺيان ڪلاس، جيڪي چوٿين درجي تائين تعليم ڏيندا.

3. ڳوٺاڻن اسڪولن جون شاخون، جن ۾ صرف لکڻ، پڙهڻ ۽ حساب سيکاريا ويندا.

هُن جي پاليسن سان تعليم ۾ ڪجهه سڌارو آيو ۽ 1875ع تائين سنڌ ۾ ڇوڪرين جا به ويهه اسڪول کلي چڪا هئا. انهيءَ سال سرڪاري طور مڃيل اهڙن ادارن جو تعداد 230 ٿي ويو، جن ۾ 14,299 شاگرد تعليم حاصل ڪري رهيا هئا. ڏيهي مڪتبن جي سرڪاري امداد جو سلسلو به تيز ڪيو ويو.

1882ع ۾ سنڌ جي تعليم تي هڪ يادداشت نامو جاري ٿيو. ان ۾ ٻڌايو ويو ته: ”ڪنهن به شڪ شبي جي چئي سگهجي ٿو ته سنڌ ۾ تعليم جي حالت خراب آهي. هتي ستن ڄڻن کان وڌيڪ اڃا گريجوئيٽ ٿي نه سگهيا آهن، ڪو به سند يافته سول انجنيئر ڪونه ٿيو آهي، صرف هڪ قانون جي ڊگري پاس ڪندڙ آهي. ميٽرڪ پاس ڪندڙ شاگردن جو تعداد 1862ع کان 1863ع تائين 130 کان مٿي نه آهي.“⁽¹²⁾

سنڌ ۾ اسڪول کلي رهيا هئا، پر تعليم تمام محدود هئي. انهيءَ زماني ۾ ميٽرڪ جي امتحان لاءِ بمبئيءَ وڃڻو پوندو هو. سنڌي شاگردن لاءِ اها نهايت ڏکي ۽ مشڪلات ڀري ڳالهه هوندي هئي ته هُو بمبئيءَ پرائي ديس وڃي، جان جوکي ۾ وجهي امتحان ڏئي اچن. بمبئيءَ ۽ ڪراچيءَ جي وچ ۾ سامونڊي رستي جو مفاصلو اٽڪل پنج سؤ ميل هو. سامونڊي توڙي خشڪيءَ جو سفر مشڪل هوندو هو. انهيءَ ڪري سنڌي شاگرد ستين درجي تائين تعليم حاصل ڪري وڃي نوڪري ڪندا هئا. ميٽرڪ جو امتحان ڏيڻ دل گڙدي جي ڳالهه هوندي هئي. مسلمان سنڌي شاگردن کي هن دؤر ۾ اڃا اهڙي تعليم جو خيال نه آيو هو، البت ڪي هندو شاگرد تيار ٿي بمبئيءَ وڃي پهتا. 1857ع ۾ بمبئي يونيورسٽيءَ جي قيام کان ويندي سنڌ ڪاليج (بعد ۾ ڊي.جي. سنڌ ڪاليج) جي قيام تائين سنڌ جي تيرهن شاگردن ايلفنسٽن ڪاليج ۾ پڙهي بمبئي يونيورسٽيءَ ۾ امتحان ڏنو. انهن ۾ (1) چوهڙ مل ڪندن مل پنجابي- 1865ع، (2) آلو مل ٽيڪمداس ڀوڄواڻي- 1867ع، (3) ميرزا صادق علي بيگ- 1872ع، (4) ٽيڪچند اوڌنداس واسواڻي- 1875، (5) ڏيارام گدو مل شهاڻي- 1878ع، (6) هرچند راءِ وشنداس ڀارواڻي- 1882ع، (7) ٽهلرام کيمچند وزيراڻي- 1884ع، (8) بولچند ڪوڏومل جڳتياڻي- 1884ع، (9) هيرانند کيم سنگهه آڏواڻي- 1886ع، (10) مٿرا داس جواهري- 1886ع، (11) همت سنگهه گج سنگهه آڏواڻي- 1886ع، (12) دلپتراءِ روچيرام لالواڻي- 1886ع، ۽ (13) وزير مل اُتمچند لالواڻي- 1887ع شامل آهن.“⁽¹³⁾

ان دؤر جي سفر جي سلسلي ۾ ڀيرومل مهرچند لکيو آهي ته ”1852ع کان وٺي، ڪوٽڙيءَ کان ملتان تائين جهاز ويندا هئا. پندرهين ڏينهن، هڪ جهاز ڪوٽڙِيءَ مان ڇٽندو هو، جو ٽپال کڻي ملتان ويندو هو. چارلس نيپئر جي وقت ۾، بمبئيءَ جي ٽپال مهيني مهيني ويندي هئي، پر پوءِ بارٽل فريئر جي ڏينهن ۾ مهيني ۾ ٻه دفعا وڃڻ لڳي. ملتان کان پوءِ خشڪيءَ رستي ٽپال ويندي هئي. جن شاگردن کي سندن مائٽ سمنڊ رستي بمبئي وڃڻ جي موڪل نه ڏيندا هئا، سي ڪوٽڙيءَ کان جهاز رستي، اول ملتان ويندا هئا. ملتان ۾ آگ گاڏي هئي، پر اها به رڳو لاهور ۽ امرتسر کان دهليءَ تائين ويندي هئي. بمبئيءَ- بڙودا سينٽرل انڊيا ريلوي چالو ٿي هئي، پر انهيءَ پاسي آگ گاڏيون، پهريائين رڳو بمبئيءَ کان احمد آباد تائين اينديون وينديون هيون، جيئن ’هندستان جي امپيريل گزيٽ‘ ۾ ڄاڻايل آهي. هن پاسي وڏو اهنج هو، ته دهليءَ کان وٺي احمد آباد تائين، ريل جو رستو هاڻوڪي وانگر ٺهيل ڪونه هو. پُڇائن مان معلوم ٿئي ٿو ته دهليءَ کان، عام طرح، ماڻهو ڇڪڙن ۾ چڙهي، واٽ تي جيپور، اجمير ۽ ٻين هنڌ منزلون هڻندا، پالپور ويندا هئا ۽ اتان آگ گاڏيءَ ۾ چڙهي بمبئي پهچندا هئا.“⁽¹⁴⁾

جنهن تيزيءَ سان سنڌ جي شهري آبادي وڌي رهي هئي ۽ ڪاروبار وڌي رهيو هو، انهن حالتن ۾ سنڌ ۾ خاص طور تي ڪراچي شهر ۾ هڪ ڪاليج جو قيام اڻٽر ٿي پيو هو. 1878ع ۾ ڪراچي شهر ۾ ميٽرڪ جي امتحان جي سهولت ڏني وئي، جنهن سان شاگردن لاءِ سهنج ٿي پئي. بمبئي وڃڻ جا ڪشالا دور ٿي ويا. مگر گريجويشن جي تعليم لاءِ بمبئيءَ ۾ وڃي رهڻو پوندو هو.

مٿي بيان ڪيل شاگردن جي اهنجن، تڪليفن ۽ اعليٰ تعليم جي رنڊڪن، سنڌ جي عالمن، اڪابرن ۽ سماجي ورڪرن کي سوچڻ تي مجبور ڪيو، ته سنڌ ۾ هڪ بهترين ڪاليج هئڻ گهرجي.

حوالا

1. ڊاڪٽر محمد علي مانجهي: ”مشھور سياح هيملٽن جي نظر ۾ سنڌ“، (مقالو)، ”سنڌي ٻولي“- تحقيقي جرنل، سنڌي ٻوليءَ جو بااختيار ادارو، حيدرآباد، اپريل- جون 2013ع، ص 98،99

2. رچرڊ برٽن: ”سنڌ ۽ سنڌو ماٿريءَ ۾ وسندڙ قومون“، (مترجم: محمد حنيف صديقي)، سنڌي ادبي بورڊ، حيدرآباد، 1986ع، ص 123، 124

3. ڀيرومل مهرچند آڏواڻي: ”سنڌ جي هندن جي تاريخ“، روشني پبليڪيشن، ڪنڊيارو، 2006ع،ص 122

4. الطاف شيخ: ”سکر جو آڳاٽو درسگاهه سينٽ ميري“، ”ڪاوش مڊ ويڪ“ ميگزين حيدرآباد، 21 مئي 2014ع

5. Mukhtiar Ahmed Mallah: “The Development of Sindhi Language and Script during early English Period”, Sindhi Language Authority, Hyderabad, 2017,p.5

6. Wikipedia the free Encyclopedia

7. Same

8. Hamida Khuhro: “The Making of Modern Sindh”, Oxford University Press, 1999,p.256

9. ڊاڪٽر غلام محمد لاکو: ”بمبئي يونيورسٽي ۽ سنڌي ٻولي“، ڇماهي ”سنڌي ادب“- جرنل، انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي، ڄام شورو، 2006ع

10. Mansfield, Commissioner in Sindh, quoted by J.G Moore, Educational Inspector , 1864-65, Para 27

11. E. H. Aitken: “The Gazetteer of the Province of Sindh”, Government "Mercantile" Steam Press, 1926

12. Memorial to the Education Commission from Inhabitants of Karachi, 5 November 1882,p.36

13. ڀيرومل مهرچند آڏواڻي: ”سنڌ جي هندن جي تاريخ“، روشني پبليڪيشن، ڪنڊيارو، 2006ع ،ص 126

14. ڀيرومل مهرچند آڏواڻي:”آڳاٽن شاگردن جا اهنج“، (مضمون)، ماهوار ”سنڌو“ ڪراچي، فيبروري 1946ع، ص 107

ڊي .جي ڪاليج جي قيام لاءِ ورتل ڪوششون

انگريز سرڪار جو سنڌ ۾ ڪاليج کولڻ جو ڪوبه ارادو نه هو. سندن خيال هو ته مقامي ماڻھن کي ميٽرڪ تائين محدود ڪري کين ننڍيون ننڍيون نوڪريون ڏنيون وڃن. تعليم جي چاهه ۾ سنڌي سٻاجهڙا اهنج ۽ تڪليفون سهي به سامونڊي ۽ خشڪيءَ جي دشوار رستن کي پار ڪري، امتيازي نمبرن ۾ ڊگريون حاصل ڪرڻ لڳا. ان سلسلي ۾ آرٽس، سائنس، قانون، ميڊيڪل ۽ انجنيئرنگ جون سندون شامل هونديون هيون. ٻئي طرف انهن اهنجن ۽ تڪليفن کي سنڌ جي هڏ ڏوکي انسانن ڏسي، ڪاليج کولڻ لاءِ مهم شروع ڪري ڏني. هنن گڏجاڻيون ڪيون، سرڪار کي درخواستون ڪيون ۽ انجمنون قائم ڪيون. ان سلسلي ۾ سندن هيٺيون ڪوششون اهم آهن:

سنڌ سڀا جو قيام ۽ ڪاليج لاءِ ڪوششون

سنڌ ۾ سياسي ۽ سماجي تنظيم جي شروعات لاءِ هندن، مسلمانن، عيسائن ۽ پارسين پهريون دفعو سنجيده ڪوشش ورتي. هنن 1882ع ڌاري هڪ غير مذهبي ۽ نيم سياسي تنظيم ’سنڌ سڀا‘ برپا ڪئي، جنهن جا ميمبر هندو، مسلمان، عيسائي ۽ پارسي هئا. هن تنظيم جي برپا ٿيڻ جي سلسلي ۾ ڊاڪٽر غلام محمد لاکو لکي ٿو ته، ”هن دؤر ۾ اسرندڙ، جديد ۽ خوبصورت ’ڪراچي‘ شهر ۾ جڏهن سنڌي نوجوان ’بمبئي‘ مان جديد تعليم حاصل ڪري ۽ ڊگريون وٺي واپس پهتا، تڏهن انهن سنڌ جي تعمير ۽ اڏاوت توڙي عوامي ڀلي لاءِ ڪجهه نه ڪجهه ڪرڻ جو سوچيو. بمبئيءَ ۾ رهندي، سنڌي نوجوان اتي جي هندن، پارسين، مرهٽن ۽ ٻين قومن جي تعليم يافته، مهذب، وطن دوست ۽ قوم پرست انسانن سان رلي ملي گهڻو ڪجهه پرائي آيا. بمبئي ته ٺهيو، پر سنڌ جي جديد اڏاوت ۾ ڀلا ولسن ڪاليج ۽ ايلفنسٽن ڪاليج جو ڪو گهٽ ڪردار آهي ڇا؟ اولاهين پريزيڊنسيءَ جي مسٽر ڀنڊارڪر يا مسٽر ملباري سنڌ جي نئين فڪر تي ۽ سوچ تي تمام گهڻو اثر پيدا ڪيو. ستر واري ڏهاڪي ۾ ’پونا سروجينڪا سڀا‘ نوجوان سنڌين کي تمام گهڻو متاثر ڪيو. ان اثر هيٺ سنڌ جي هندن خاص طرح ڪراچيءَ ۾ ويهي جديد سنڌ جي تعمير ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو. سنڌ جا هندو، سک پنٿ جي اثر هيٺ، حقيقي طرح سان مذهبي طور تي پنجاب جي قريب هئا ۽ مٿان وري هن خطي جي بمبئيءَ سان شامل ٿيڻ پڻ هنن کي بنهه پسند نه هو. اهو ئي سبب آهي، جو بيدار مغز هندن جي حالت وڃي هيءَ ٿي: “Spiritually they belonged to the Punjab, politically (officially) to Bombay, but by choice and inclination to neither.” .ڪٽر سک کين پنھنجي حلقي ۾ وٺڻ لاءِ تيار نه هئا ۽ سنڌ جي جداگانه صوبائي حيثيت نه هجڻ ڪري، سنڌي ماڻھن کي مرڪزي ڪردار ادا ڪرڻ جو به ڪو موقعو حاصل نه هو. ان حالت ۾ پڙهيل طبقي، سنڌ جي جداگانه ثقافت ۽ سياسي حيثيت (صوبائي) جي بحاليءَ لاءِ جدوجهد شروع ڪئي. هنن ڪوشش ڪئي ته اهڙي الڳ ’سنڌ‘ جي تشڪيل ٿئي، جيڪا کين ڪُل هند شعوري وهڪري سان گڏ وٺي هلي. ان صورتحال ۾ سنڌ جي پهرين باقاعده سياسي تنظيم ’سنڌ سڀا‘ جو ظهور ٿيو.“(1)

هن سڀا جي ٺهڻ ۾ مسٽر ارسڪن ڪمشنر سنڌ جي فراخدليءَ کي پڻ وڏو دخل حاصل آهي. ڏيارام گدومل لکيو آهي ته، ”خوش قسمتيءَ سان، ان زماني ۾ سنڌ جو ڪمشنر مسٽر ارسڪن هو، جيڪو وسيع ذهن وارو آفيسر هو. هن تنقيد جي آجيان ڪئي. هن تفرقي بجاءِ مختلف ذاتين ۽ فرقن جي اتحاد تي زور ڏنو. هن صاحب ’سنڌ سڀا‘ کي نافرمان سياسي انجمن بجاءِ سنجيده، لائق ۽ سمجهو ماڻھن جي سنگت سمجهي،گهڻو مان، مرتبو ۽ اهميت ڏني.“(2)

’سنڌ سڀا‘ قائم ڪندڙن جو واسطو گهڻي ڀاڱي وڪالت جي پيشي سان هو. حسن علي آفندي وڏو وڪيل هو. ڏيارام ڄيٺمل، جيڪو سنڌ جو ناميارو قانوندان هو، سو هن تنظيم جو روح روان هو. جڏهن ته سرڪاري ڪامورا ۽ آفيسر پڻ سرگرم ڪارڪن هئا. ان سلسلي ۾ ٻلويو گاجرا لکي ٿو ته، ”هندستان اندر اها نئين جاڳرتا جي لهر هلي، سا سنڌ ۾ به اچي پهتي. بمبئيءَ ۾ آريا سماج ۽ پرارٿنا سماج جي ساٿنا کان پوءِ ڪراچيءَ ۾ به ٻنھي سنسٿائن جون شاخون کوليون ويون. پڻ انڊين ائسوسيئيشن جي طرز تي، 1882ع ۾ سنڌ ۾ ’سنڌ سڀا‘ جي سٿاپنا ٿي. ان جو پريزيڊنٽ هو پرسڌ نائونمل جي ڪٽنب جي هستي سيٺ آتمارام ۽ ٻيا مکيه هئا اڌارام مولچند، جميشد جي نادر، فتح چند آتمارام، شريف صالح محمد، ايف.ڪوڪ، ايڊلجي ڊنشا، ايم. ايم. مرزبان، ناگيندرناٿ، سهجرام گنگاڌر، دولترام ڄيٺمل (جئرامداس جو پتا)، ساڌو هيرانند، ڏيارام گدو مل، فتح علي ۽ ڀائي هيرانند مسند شڪارپوري، يوسف علي علوي، کيمچند وزيراڻي، سرائي ٺارو خان، فتح علي خان، سيٺ آلومل ٽيڪمداس ۽ ٻيا“.(3) ديوان ڪوڙومل چندن مل، شونداس چاندومل ۽ ديوان نولراءِ شوقيرام پڻ سنڌ سڀا جا ميمبر هئا. هو به سرڪاري ملازم هئا.

’سنڌ سڀا‘ 1882ع کان 1887ع تائين تمام گهڻي سرگرم رهي. هيءَ تنظيم 2 ڊسمبر 1882ع تي وجود ۾ آئي. مختلف وقتن ۾ هن تنظيم جا مختلف صدر ۽ عهديدار رهيا. ’سنڌ سڀا‘ جا پهريان عهديدار هي هئا:

ڏيارام گدومل________ صدر

حسن علي آفندي_______ نائب صدر

دولترام ڄيٺمل________ سيڪريٽري

ساڌو هيرانند________ اطلاعات سيڪريٽري.

’سنڌ سڀا‘ جو ٻيو صدر سيٺ آتمارام پريتمداس ڀوڄواڻي ٿيو. هو جڏهن 1 آگسٽ 1885 تي لاڏاڻو ڪري ويو، ته ڏيارام ڄيٺمل سڀا جو پنھنجي لاڏاڻي تائين، يعني پهرين آگسٽ 1887 تائين صدر ٿيو. ان کان پوءِ اڌرام مولچند ۽ ٽهلرام کيمچند سڀا کي سنڀاليندا رهيا.

’سنڌ سڀا‘ جو مقصد هئو سنڌ ۾ سماجي اصلاح آڻڻ. ’سنڌ سڀا‘، سڀ کان اڳ سنڌ ۾ مڪاني حڪومتن ۾ سڌارا آڻڻ تي زور ڀريو . ان سان گڏ سنڌ ۾ هڪ ڪاليج جي قيام لاءِ جدوجهد به شروع ڪئي. 1882ع ۾ لارڊ رپن مڪاني حڪومتن ۾ سڌارن جو اعلان ڪيو، ته ’سنڌ سڀا‘ مڪاني حڪومتن لاءِ لائق ماڻهو چونڊرائڻ جو فيصلو ڪيو. ’سنڌ سڀا‘ سنڌ جي عوام ۾ سجاڳيءَ لاءِ ’سنڌ ٽائيمز‘ ۽ ’سنڌ سڌار‘ اخبارون به جاري ڪيون. آڪٽوبر 1884ع ۾ ميونسپل ايڪٽ ۾ سڌارو آندو ويو. سنڌ سڀا، اُنهن بلن تي جيڪو بحث مباحثو ڪيو هو، تنهن ۾ ڏيارام گهڻو بهرو ورتو هو. عريضيون جيڪي سرڪار کي ڪيون ويون، تنهن ۾ به سندس هٿ هو.(4)

1884ع ۾ هند سرڪار تعليمي سڌارن آڻڻ لاءِ ڪميشن ويهاري. ’سنڌ سڀا‘ ان موقعي جو فائدو وٺندي، سنڌ ۾ ڪاليج کولڻ جي گهر رکي. سنڌ ۾ ڪاليج جي قيام لاءِ، هڪ وفد تعليمي ڪميشن سان ملاقات ڪئي، ۽ مسٽر هنٽر جڏهن خانگي دؤري تي ڪراچيءَ پهتو، تڏهن به کيس ان مسئلي کان آگاهه ڪيو ويو. هن ڪم جي پورائي لاءِ اصل ڪم ڏيارام گدومل ڪيو، جنهن ذاتي دلچسپي وٺي، هزارين روپين جو چندو ڪيو. ان کان علاوه، مسٽرگپتا، ساڌو هيرانند ۽ ڏيارام ڄيٺمل به وڏي سرجوشي ڏيکاري . آخرڪار، سنڌ سڀا کي ڪاليج ٺاهڻ ۾ به ڪاميابي حاصل ٿي. ڪاليج جو افتتاح لارڊ ري ۽ مسٽر شونداس چاندومل هٿان تاريخ سترهين جنوري 1887ع تي ٿي گذريو.

ڏيارام ڄيٺمل جون ذاتي ڪوششون

سنڌ ڪاليج برپا ڪرڻ ۾ جيڪا تندهي ۽ جانفشاني ديوان ڏيارام ڪئي، سا سنڌ ۾ مشھور ۽ معروف آهي. اها ڪوشش سال 85-1884ع ۾ شروع ٿي ۽ سال 1887ع ۾ برصواب ٿي. اعليٰ درجي جي تعليم ۾ سنڌ اڳي ڏاڍو پوئتي پيل هئي. سال 1880ع ڌاري، بي.اي. ڊگري حاصل ڪيل جوان سنڌ ۾ ڪي اٺ ڏهه مس هئا، ۽ اڃا هڪ به سنڌيءَ ڊاڪٽري علم يا انجنيئري علم جي ڊگري حاصل ڪانه ڪئي هئي. ايل.ايل.بي. امتحان پڻ هڪ سنڌيءَ انهيءَ وقت ڌاري پاس ڪونه هو. سنڌين کي بمبئي يا پوني ۾ وڃي ڪاليجن ۾ پڙهڻ ۾ ڏاڍي تڪليف ٿيندي هئي. اهي سڀ ڳالهيون ويچاريم، ديوان ڏيارا ڄيٺمل ۽ سندس هم رفيقن ڪمر ڪشي سنڌ ۾ آرٽس ڪاليج وجهڻ جو پڪو ارادو ڪيو. ديوان ڏيارام، جيڪو ڪاليج اسٿاپن ڪرڻ لاءِ پڌرنامو يا وينتي پتر جاري ڪيو هو، سو سنڌ ڪاليج ۾ اڃا موجود آهي. ان ۾ هُن سموري حقيقت، ڪاليج جي جاري ڪرڻ جي ضرورت بابت، پرسڌ ۽ ذهن نشين ڪري ڏيکاري هئي. وينتي پتر ڪڍڻ بعد يڪدم ڪاليج لاءِ پيسي موجود ڪرڻ جو سعيو ڪيائين ۽ چندو کرو ڪيائين. ڪراچيءَ ۾ جيڪي پرش هئا، انهن کي هم صلاحي ڪري انهن کان پيسا چاڙهيائين ۽ پوءِ ستت ئي انگريزي ڪامورن جي مدد ورتائين. چندي جي ياداشت ٺهڻ سان ويهارو هزار کن روپيا هٿ ڪيائين ۽ سال ڏيڍ جي ڪوشش سان چندو وڌي وڃي هڪ لک روپين سان لڳو. ديوان ڄيٺمل، ديوان نولراءِ، ديوان اڌارام، ديوان ميٺارام گدومل ۽ ٻين صاحبن جي سعيي سان ڳچ پيسا ملڻ لڳا ۽ هر ڪنهن فرقي ۽ درجي جي هندن پيسن ڏيڻ ۾ ڪوتاهي ڪانه ڪئي. خاص طور تي حيدرآبادي عالمن، جن گهڻي خود قرباني ڏيکاري. سال 1886ع ڌاري ايترو پيسو ميسر ٿيو، جو ديوان ڏيارام بمبئيءَ جي گورنمينٽ کي ڪاليج جاري ڪرڻ ۽ ان کي سرڪاري مدد ڏيڻ بابت استدعا ڪري سگهيو ٿي. انهن ڏينهن ۾ بمبئيءَ جو گورنر هردل عزيز ۽ اعليٰ خيال وارو لارڊ ري صاحب هو ۽ سندس ڪائونسل ۾ سر وليم وودبرن ۽ مسٽر ميڪسويل سلويل سرڪار پاران ميمبر هئا. ديوان ڏيارام جي انهن سان چڱي ريت ڏيٺ هئي. تنھنڪري انهن سان لکپڙهه شروع ڪيائين ۽ بمبئيءَ جي يونيورسٽيءَ جي سرڪردن جي مدد پڻ ورتائين. انهن سرڪردن مان مکيه هئا مسٽر ووڊ صاحب، جو انهن ڏينهن ۾ بمبئي هاءِ ڪورٽ جو جج هو، جو تنهن کان اڳي سنڌ ۾ صدر ڪورٽ جو جج رهيو هو. مسٽر ڪاشي ناٿ تيلنگ، مسٽر فيروزشاهه مهتا، مسٽر بدرالدين تابجي، مسٽر ابراهيم رحمت الله سياني ۽ ٻيا. ديوان ڏيارام جي انهن سڀني سان ڪاليج بابت گفتگو ۽ صلاح مصلحت هلي ۽ انهن بمبئي يونيورسٽيءَ جي پاران ڪاليج جاري ڪرڻ جي مدد ڏيڻ جو انجام ڪيو. لارڊ ري صاحب سال 1886ع جي پڇاڙيءَ ڌاري هڪ سرڪاري ٺهراءُ ڪاليج جاري ٿيڻ بابت ڪڍيو، جنهن ۾ هن ان لاءِ هر سال ڏهه هزار رپيا گرانٽ ڏيڻ جو انجام ڪيو ۽ ڪاليج بورڊ ٺاهڻ لاءِ حڪم ڪيو. جنهن ۾ سرڪار جي پاران فقط 6 ميمبر ٿيڻا هئا ۽ ٻيا سڀ چندي ڏيندڙن جي عيوضي ٿيڻا هئا. سنڌ جي ڪمشنر صاحب مسٽر ارسڪن پڻ ڪاليج جاري ڪرڻ ۾ گهڻي مدد ڏني ۽ سندس سفارش ۽ هدايت تي ڪيترن لوڪل بورڊن ساليانو چندو يا گرانٽ ڏيڻي ڪئي. 1887ع ۾ ڪاليج جو قيام آيو، جنهن ۾ ڏيارام جي ڪوشش سڀني کان اڳري هئي.(5) هيءُ ڪاليجُ پوءِ مسٽر ڏيارام ڄيٺمل جي خدمتن جي ڪري، سندس نالي سان ’ڊي.جي. سنڌ ڪاليج‘ سڏيو ويو. هي ’سنڌ سڀا‘ جي آخرين وڏي ڪاميابي هئي، جنهن سنڌ جي تعليمي، سياسي، سماجي، علمي، ادبي، قومي ۽ بين الاقوامي سطح تي انقلابي ڪم ڪيو.

ڏيارام گدو مل جون ذاتي ڪوششون

’سنڌ سڀا‘ مان حسن علي آفنديءَ جي وڃڻ جي باوجود ڏيارام گدو مل سنڌ ۾ ڪاليج قائم ڪرڻ جي سلسلي ۾ بنهه مايوس نه ٿيو، لارڊ رپن کي مان پتر ڏيڻ کان پوءِ هُن سنڌ ۾ ڪاليج قائم ڪرڻ جي سلسلي ۾ هڪ ڪيس تيار ڪيو. هن دؤر ۾ سنڌ جي تعليم جو انچارج ٿامس هارٽ ڊيويس (1849ع-1920ع) هو، جنهن زندگيءَ جا ڳچ سال سنڌ ۾ گذاريا هئا ۽ سنڌ ۾ نوڪريءَ تان رٽائر ٿيو هو. هُن جي همٿائڻ تي ديوان ڏيارام گدومل هڪ ڪتابڙو ڪاليجي تعليم بابت “Collegiate Education” لکيو ، جنهن ۾ هن اوچ سکيا جي ضرورت ڏيکاري آهي ۽ سنڌ آرٽس ڪاليج لاءِ اپيل ڪئي. اهو ڪتابڙو 27 جون 1885ع ۾ لکيل آهي ۽ سنڌ جي تعليم جي انچارج مسٽر هارٽ ڊيوس کي ارپڻ ٿيل آهي.* ڏيارام گدو مل دليل ڏئي ثابت ڪيو آهي ته سنڌ ۾ انگريزي تعليم ۽ سنڌ ۾ هڪ ڪاليج جو قيام اڻٽر آهي. سنڌ ۾ ڪاليج قائم ڪرڻ لاءِ تيار ڪيل ڪيس جي شروع ۾ سنڌ جي تعليم کاتي جي انسپيڪٽر مسٽر هارٽ ڊيويس کي لکيل خط ۾ ڏيا رام گدو مل لکي ٿو ته، ”اِهو منهنجو پُختو اعتقاد آهي ته ڪاليجي تعليم اهم سياسي ضرورت آهي. اسان وٽ ٽي رستا آهن: (1) ڪجهه به نه پڙهائجي، (2) ٿورو پڙهائجي، ۽ (3) تمام گهڻو پڙهائجي. پهرين واٽ تي هلڻ جو مطلب ٿيندو ته هر قسم جي ترقيءَ کان انڪار. ٻي واٽ خطرناڪ آهي، جو اڻپوري ڄاڻ هميشه خطرناڪ هوندي آهي ۽ آخري واٽ نه منفي آهي نه خطر ناڪ. انهيءَ ڪري اِهو متبادل رستو هر حال ۾ اختيار ڪرڻو پوندو ۽ ان کي قبول ڪرڻ جو مطلب اهو ئي آهي ته سنڌ ۾ ڪاليج قائم ڪرڻا پوندا.“(6)

ڏيارام گدومل، هن ڪتاب ۾ وڏن تعليمي ماهرن ، ڄاڻو عالمن ۽ ججن جا حوالا، رايا ۽ ويچار ڏئي ثابت ڪري ڏيکاريو، ته ڪاليجي تعليم نه ڏيڻ، سڌاري ۽ واڌاري جي ڪاروبار ۾ اٽڪون وجهڻ ٿيندو. تعليم جي ڪري، حڪومت جي ڪاروبار هلائڻ لاءِ، سرڪار کي قابل ۽ هوشيار ڪم ڪندڙ ملي سگهندا ۽ ڪاليجي تعليم سبب، مقامي ٻولين جي ادب ۾ سڌارو ۽ واڌارو ٿيندو. اعليٰ تعليم پرايل، پنھنجي پنھنجي مادري ٻوليءَ ۾ نوان نوان ڪتاب لکي، ادب جو درجو اوچو ڪندو. ان کان علاوه، تعليم جي ڦهلاءَ ۽ سماج جي سڌاري ۽ واڌاري لاءِ ڪيتريون ئي جماعتون قائم ٿي سگهنديون، جن جي ڪري ملڪ ۾ سڌريل ڍنگ ۾، قاعدي سان قانوني طرح، حقن حاصل ڪرڻ لاءِ تحريڪون هلنديون. ٻيءَ صورت ۾ بغاوتون ٿينديون.

اثر و رسوخ رکندڙن جي ڪميٽيءَ جو قيام

ڪاليج جي قيام لاءِ پهرين ڪميٽي 1882ع ۾ قائم ڪئي وئي، جنهن ۾ پوري صوبي جي اهم ماڻھن کي شامل ڪيو ويو. ان سلسلي ۾ ڪراچيءَ مان ڏيارام ڄيٺمل، حيدرآباد مان ديوان ميٺارام، شڪارپور جو سول جج ڏيارام گدومل، ٽلٽيءَ جو ديوان واڌومل چنديرام، سيٺ آلومل ٽيڪمداس، فتح چند آتمارام، شيونداس چنديرام، پيسٽنجي بيرامجي ڪوٽوال، ۽ اڌارام مولچند شامل هئا. هن ڪميٽيءَ 1882ع ۾ ’انڊين ايجوڪيشن ڪميشن‘ کي يادداشت نامو موڪلي، ڪراچيءَ ۾ ڪاليج قائم ڪرڻ جي گهر ڪئي. هنن سرڪار کي يقين ڏياريو، ته اگر سنڌ ۾ ڪاليج قائم ڪيو ٿو وڃي ته هو 30,000 روپيا عوامي چندي مان ڪاليج جي سلسلي ۾ جمع ڪرائيندا.(7)

ڪاليج برپا ڪرڻ لاءِ فنڊ جو قيام

موتيرام ايس. رامواڻي لکي ٿو ته: ”سرڪار پاران سنڌ ۾ ڪاليج قائم ڪرڻ لاءِ ڪوبه قدم نه کنيو ويو. ڏيارام، پهريائين ڄيٺمل جو ساٿ هٿ ڪيو، پوءِ پنھنجي وڏي ڀاءُ ميٺارام جو سهڪار ورتائين. نولراءِ شوقيرام جو ساٿ ته کيس هوندو ئي هو. سندس ٻاريءَ جا ساٿي. ڪوڙومل چندن مل، ساڌو هيرانند، ٽهلرام کيمچند، هرچند راءِ وشنداس ۽ ٻيا ته ساڻن ئي هئا.“(8) ڪاليج قائم ڪرڻ لاءِ گهٽ ۾ گهٽ هڪ لک روپئي جي ضرورت هئي. سندس خيال هو ته هڪ لک روپيو گڏ ڪجي ۽ اوتري رقم لاءِ سرڪار کي ڏسجي. اهڙيءَ طرح ڪاليج جي ڪاروبار هلائڻ لاءِ ميونسپالٽين ۽ لوڪل بورڊن کي اپيل ڪجي ۽ کانئن سالياني رقم حاصل ڪجي.

1885ع ۾ ڪاليج قائم ڪرڻ لاءِ هڪ دفعو ٻيهر اپيل ڪئي وئي. رسيدون ڇپايون ويون. سرڪاري ملازمن کي گذارش ڪئي وئي ته هو گهٽ ۾ گهٽ هڪ مهيني جي پگهار ڪاليج فنڊ ۾ جمع ڪرائين. ان سلسلي ۾ ”سنڌ سڌار“، ”سنڌ ٽائيمس“ پاران گڏجاڻيون ڪري سڄي سنڌ مان ڪاليج فنڊ لاءِ چندا مهم هلائي وئي. ڪاليج برپا ڪرڻ لاءِ، هڪ جماعت ’سنڌ ڪاليج ائسوسيئيشن‘ قائم ڪئي وئي، جنهن کي سرڪاري طور رجسٽر ڪرايو ويو. ڪاليج فنڊ ۾، جن سڄڻن ڊونيشن ۽ چندو ڏنو، تن جا نالا ۽ رقم ۽ ٻيا تفصيل ڊي.جي. ڪاليج جي ڇپيل ”گولڊن جوبلي نمبر“ تان ورتل آهن ۽ هن ريت آهن.(9)

(پيٽرن: هڪ هزار يا وڌيڪ ڊونيشن ڏيندڙ)

نمبر	ڏيندڙ جو نالو	سڃاڻپ	رقم(روپيا)
1.	لالا ڀيرومل	ڪانٽريڪٽر، روهڙي	هڪ هزار
2.	ڏوسا ڪلياڻ	ڪراچي	هڪ هزار
3.	ايدلجي ڊنشا	مرچنٽ، ڪراچي	ٽي هزار
4.	ٺاڪر آف ڀائونگر		پنج هزار
5.	ايڇ. جيمسيٽجي هورمسجي	مرچنٽ، ڪراچي	ٻه هزار
6.	جهانگريزجي هورمسجي	مرچنٽ، ڪراچي	هڪ هزار
7.	رامداس مرارجي	مقادم، ڪراچي	هڪ هزار
8.	شونداس چانڊومل	ڊپٽي ڪليڪٽر	هڪ هزار
9.	ميٺارام گدومل	ڪراچي	هڪ هزار
10.	فتحچند آتمارام	مرچنٽ، ڪراچي	هڪ هزار
11.	فتحچند ڏينداس	مرچنٽ، ڪراچي	هڪ هزار
12.	ڏيارام ڄيٺمل	وڪيل، ڪراچي	هڪ هزار
13.	اڌارام مولچند	وڪيل، ڪراچي	هڪ هزار
14.	دولترام ڄيٺمل ۽ بولچند ڏيارام	ڏيارام ڄيٺمل جو ڀاءُ ۽ پٽ	پنجويهه هزار
15.	ڏيارام گدومل		هڪ هزار

(ايسوسيئشن: ٻن سون کان هڪ هزار ڏيندڙ)

نمبر	ڏيندڙ جو نالو	سڃاڻپ	رقم(روپيا)
1.	آلومل ٽيڪمداس	ڊپٽي ايجوڪيشنل انسپيڪٽر	300
2.	اڏومل ڏيوراج ائنڊ ڪو	مرچنٽ، ڪراچي	200
3.	ڀونداس همتسنگهه ائنڊ براس	حيدرآباد	250
4.	بيلارام سچانند	سب جج سيوهڻ	200
5.	چوهڙ مل ڪندنمل	سرڪاري وڪيل، حيدرآباد	500
6.	چوئٿرام رامچند	نيٽوِ اسسٽنٽ ڪمشنر	310
7.	ڪوارسجي ڊنشا	مرچنٽ، ڪراچي	250
8.	ڏيوجي پارپيا	مرچنٽ، ڪراچي	750
9.	سردار ديال سنگ	جاگيردار، لاهور	498
10.	دولترام صورتسنگهه	سرڪاري وڪيل، شڪارپور	400
11.	ڊونالڊ گراهم ائنڊ ڪو	ڪراچي	250
12.	فرامجي بهرامجي	ڪانٽريڪٽر، ڪراچي	300
13.	گيانچند انوپراءِ ۽ روپچند	حيدرآباد	500
14.	ايڇ.اين. بي. ارسڪن	ڪمشنر سنڌ	500
15.	هاسا سنگ ڏيونمل	وڪيل، حيدرآباد	300
16.	هريرام ڪانچي	مرچنٽ، ڪراچي	351
17.	جيونجي پستنجي	ڊباش، ڪراچي	250
18.	خوشيرام ٿانورداس	حيدرآباد	200
19.	خانچند لڌارام	وڪيل، حيدرآباد	300
20.	ڪوڙومل چندنمل	پرنسيپل ٽريننگ ڪاليج، حيدرآباد	400
21.	لوڪمنداس هوتچند ائنڊ برادرس	حيدرآباد	890
22.	لالچند ڪيولرام ائنڊ هاسامل	لاڙڪاڻو	235
23.	لوڻيندا سنگ	شڪارپور	225
24.	مولجي ڄيٺا	مرچنٽ، ڪراچي	501
25.	مينگهير سنگ مولچند	وڪيل، حيدرآباد	300
26.	ميان شير محمد شڪراڻي	ٺٽو	250
27.	منگهنمل ڪندنمل	وڪيل، حيدرآباد	250
28.	مولسنگ اجواڻي	جاگيردار، سکر	100
29.	مکي نارائڻداس	مرچنٽ، حيدرآباد	500
30.	ننديرام بکتا	اوور سيئر، حيدرآباد	325
31.	پريتمداس چندناڻي	ايگزيڪيٽوِ انجنيئر	455
32.	پنجومل مولچند منسکاڻي	سپروائيزر، حيدرآباد	200
33.	ڦڳومل ۽ گدامي	سکر	275
34.	رامچند اتمچند	زميندار، حيدرآباد	250
35.	رستمجي ٽهڪچند ائنڊ ڪو	مرچنٽ، سکر	500
36.	رالي برادرس	ڪراچي	250
37.	رامجي لکيمداس ائنڊ ڪو	ڪراچي	402
38.	مولجي ڏيوجي	ڪراچي	250
39.	لالا تلوڪچند ۽ گيانچند	سيوهڻ	500
40.	وليم ووڊبرن	چيف سيڪريٽري، گورنمينٽ آف بمبئي	250
41.	شاپورجي ايڇ. سوپاري والا	ڪراچي	525
42.	شوقيرام پرڀداس	ڊي.ايف. او. حيدرآباد	250
43.	شيوارام ر کيومل	ڪراچي	250
44.	سهجرام چنڊومل	دفتردار، ڪراچي	500
45.	مکي سکرداس هيرانند	حيدرآباد	500
46.	فاربس ائنڊ ڪو	ڪراچي	250
47.	تيجومل لکومل	سب جج، حيدرآباد	200
48.	تاراچند ڀوڄومل	ڪانٽريڪٽر، ڪراچي	451
49.	ٽهلمل ائنڊ ڪو	سکر	300
50.	تلجارام ميٺارام	سيوهڻ	400
51.	وطڻمل ماڻڪراءِ	سپروائيزر، ٺٽو	500
52.	وشنداس نهالچند ۽ هرچند راءِ وشنداس	ڪراچي	250
53.	والر ڪوٽ برادرس	ڪراچي	250
54.	وزيرمل اتم چند	سب جج	200
55.	وليم ورڊز ورٿ	ڪراچي	250
56.	واڌومل چنديرام	ٽلٽي	800
57.	مير غلام حسين بجر خان		250
58.	فيروز شاهه پيستنجي	ڊباش، ڪراچي	500
59.	گنگارام مولچند	حيدرآباد	200
60.	کيمچند جواهري	حيدرآباد	250
61.	ٽوپڻداس ڏيارام ۽ ڪندنمل	حيدرآباد	250
62.	ٽيڪچند اوڌ وداس	وڪيل، ڪراچي	200
63.	گوبند بخش آوتراءِ	وڪيل، سکر	200
64.	امرسنگ سيتلداس	سب جج	550
65.	سچانند دولترام	وڪيل، حيدرآباد	300
66.	ڏيالداس	حيدرآباد	250
67.	ڌرمداس شوقتراءِ	سب جج	200
68.	نولراءِ شوقيرام	دفتردار، حيدرآباد
69.	سيٺ دولترام شڪارپوري	حيدرآباد	500
70.	مکي چانڊومل	حيدرآباد	500
71.	ڪنول سنگ	وڪيل، حيدرآباد	200
72.	پارومل خوبچند	ڊپٽي ڪليڪٽر، سيوهڻ	600
73.	پيسومل ذوقيرام	وڪيل، سکر	235
74.	تلوڪسنگ ۽ ڌرمسنگ	پورٽ ٽرسٽ، منهوڙو	205
75.	روپچند ٻيلارام	وڪيل، ڪراچي	200
76.	ڌرڳداس بي. آڏواڻي	آرڪيٽيڪٽ	200
77.	تولا سنگ ڪي. آڏواڻي	وڪيل، ڪراچي	200
78.	پرتابسنگ صاحب سنگ شهاڻي	بار ائٽ لا، ڪراچي	200
79.	موتيرام عيدمل	وڪيل، ڪراچي	200

(ميمبر: 50 روپين کان گهٽ چندو نه ڏنو ويو)

نمبر	ڏيندڙ جو نالو	سڃاڻپ	رقم
1.	پيسٽنجي بي. ڪوٽوالا	ڪراچي	100
2.	اين.اين پوچاجي	مالڪ گزيٽ پريس	100
3.	نربداس ڄيٺمل	حيدرآباد	75
4.	غلام حسين چاڳلا	مرچنٽ، ڪراچي	125
5.	ٽي. هارٽ ڊيويس	ڊسٽرڪٽ جج، ڪراچي	100
6.	ٽنڊڻمل	وڪيل، سکر	150
7.	شيوارام مولچند		50
8.	تلوڪسنگ	سکر	100
9.	ريواچند کيملداس	مرچنٽ، ڪراچي	101
10.	سامنمل گلامل	ڪراچي	101
11.	هيمنمل ٺاڪرداس	ڪراچي	101
12.	آوتراءِ رامچند	ميونسپل آفيس، ڪراچي	75
13.	بولچند ڪوٽومل جڳتياڻي	ماستر اين. جي.وي. اسڪول، ڪراچي	80
14.	منيرام ڪانسنگ	هيڊ ڪلارڪ، ٿرپارڪر، ڊپٽي ڪمشنر آفيس	50
15.	ڌنروپداس منروپداس		50
16.	ليلارام وطڻ مل	سب جج	125
17.	تاراچند شوقيرام	هيڊ ماستر، نارمل اسڪول، حيدرآباد	150
18.	وشنداس قيمتراءِ	حيدرآباد	125
19.	شيرسنگ بهارسنگ	زميندار، حيدرآباد	125
20.	حاجي وريل	مرچنٽ، حيدرآباد	100
21.	گربومل منگهير سنگ	رجسٽرار، سمال ڪازز ڪورٽ	100
22.	چانڊومل گوپالداس	حيدرآباد ڪليڪٽر جو منشي	80
23.	رتنچند لوهاڻا	ٺٽو	101
24.	ڏاموڌرداس ڪارائي	ٺٽو	101
25.	هريداس آسانند	ٺٽو	101
26.	ٺارمل ڪندنمل	حيدرآباد	101
27.	پيتامبرداس قسمتراءِ	ڊپٽي ايجوڪيشنل انسپيڪٽر، شڪارپور	55
28.	موٽومل هاسامل ۽ خوشيرام موٽومل	ڪمشنر آفيس، ڪراچي	59
29.	ڊبليو. جئمسن	ڪراچي	100
30.	مئڪ هنچ ائنڊ ڪو	ڪراچي	100
31.	ستومل ٻڌومل	ڪراچي	120
32.	ڪرنل سيمپسن	سپرٽينڊنٽ آف پوليس	50
33.	برجوجي نانا ڀائي	ڪراچي	150
34.	پنجومل مولچند لالواڻي	سپروائيزر، ڪراچي	100
35.	جڳتراءِ	مختيارڪار، سکر	50
36.	ڏيئومل رائمل	حيدرآباد	50
37.	لوڪومل وطڻمل	حيدرآباد	50
38.	گنگارام تلسيداس	حيدرآباد	100
39.	واڌومل گنگارام	رجسٽرار، صدر ڪورٽ، ڪراچي	50
40.	هرومل رامچند	سپروائيزر	100
41.	جوهرمل صوڀراج	زميندار، حيدرآباد	50
42.	چوٽيرام	اڪائونٽنٽ، ڪشمور	100
43.	رابرٽ جائلس	ڪليڪٽر	50
44.	ايس. ايڊگرلي	بمبئيءَ جي گورنر جو پرائيويٽ سيڪريٽري	100
45.	اي. ايڇ. فلٽن	اڳوڻو ايجوڪيشنل انسپيڪٽر، سنڌ	100
46.	واڌومل	مختيارڪار، نوشهرو فيروز	55
47.	منشي پرمانند	حيدرآباد	50
48.	ڪرمچند	ڪانٽريڪٽر، حيدرآباد	100
49.	حڪومتراءِ	حيدرآباد	50
50.	جئرام نارايڻ	ڪراچي	51
51.	آگرا بئنڪ مئنيجر		50
52.	منشي ڌرمداس	حيدرآباد	70
53.	ماڌا راو	ڪليڪٽر آفيس، سکر	75
54.	وليم لي وارنر	اڳوڻو اسسٽنٽ ڪمشنر سنڌ	100
55.	اڌرام	اوورسيئر، لڪي	75
56.	نارائڻ سنگ صوڀا سنگ	ڪلارڪ، اين. ڊبليو ريلوي لاهور	112
57.	ڪوڏومل	مرچنٽ، سکر	100
58.	اوپ داس	وڪيل، سکر	100
59.	ڌنراجمل ٺاڪومل	وڪيل، سکر	50
60.	ميان عبدالمجيد	زميندار، سکر	125
61.	ڪشنسنگ	سکر	100
62.	هوتچند	سکر	125
63.	ايسرداس	هيڊ منشي، سکر	50
64.	مکي ڏيونداس	سکر	125
65.	چنديرام	سکر	100
66.	خوشحالداس	سکر	100
67.	اتمچند	سکر	50
68.	خانچند نهالچند	سکر	100
69.	سانولداس نهالچند	سکر	100
70.	کيانتومل	سکر	100
71.	ڀونداس گراڻي	سکر	50
72.	سنتومل گهململ	سکر	150
73.	جيسومل	ڪلارڪ، ريلوي، سکر	50
74.	بينسومل	سکر	100
75.	سيتلداس	سکر	60
76.	چنچلداس	سکر	80
77.	مولامل	سکر	121
78.	نارائڻداس	سکر	100
79.	ڪلياڻداس	سکر	101
80.	وسيامل	اين. ڊبليو، ريلوي، لاهور	53
81.	نراسنگداس	سکر	100
82.	دوساڀائي	سکر	100
83.	پالنجي	سکر	100
84.	چندا سنگ	حيدرآباد	138
85.	ڇتامل	پوسٽل ڊپارٽمينٽ، سکر	75
86.	فتحچند	وڪيل، سکر	50
87.	ڌمڻمل	حضور ڊپٽي ڪليڪٽر آفيس، ڪراچي	80
88.	شيوڪرام ڪشنچند	دادو	100
89.	چنديرام ڄيٺمل	حيدرآباد	50
90.	وشنداس	جواهري، حيدرآباد	125
91.	منومل	جواهري، حيدرآباد	75
92.	کٽڻمل	حيدرآباد	100
93.	روچيرام چوٽيرام	حيدرآباد	100
94.	بولچند راجومل	حيدرآباد	75
95.	پنڊت رامناڻني	حيدرآباد	100
96.	اوڏو داس	حيدرآباد	50
97.	نرسي کاٽائو	ڪراچي	51
98.	ڪشور چند		101
99.	فضل محمد کينيجاڻي	ڪراچي	50
100.	ڊبليو. ايڇ. پرائيس		100
101.	ڊبليو. ايس. فورمئن		75
102.	گوبندراءِ سلامتراءِ	سيوهڻ	70
103.	گنگارام شامداس	سيوهڻ	150
104.	ڌرمداس ڇٻلداس ۽ خانچند	سيوهڻ	62
105.	روپچند پوهومل	سيوهڻ	50
106.	لالا ٽهلرام	سيوهڻ	50
107.	بچومل ڏياريومل	سيوهڻ	105
108.	رامنومل نارومل	سيوهڻ	50
109.	مينگهڻمل ڏياريومل	سيوهڻ	100
110.	لکومل واڌومل	سيوهڻ	75
111.	ٿانورداس روپچند	شڪارپور	51
112.	ٿانورداس ايسرداس	شڪارپور	51
113.	سترامداس منگهومل	شڪارپور	115
114.	هشمتراءِ چنديرام	شڪارپور	101
115.	چندنمل ڄيٺمل	شڪارپور	100
116.	ڏيارام آسانند	شڪارپور	51
117.	ٺڪر رامداس ٿانورداس	شڪارپور	110
118.	شيوارام لڻينداس	شڪارپور	151
119.	هريرام سندرجي	ڪراچي	101
120.	ڏيونداس تاراچند	شڪارپور	75
121.	سوئيارام تنکداس	ڪراچي	51
122.	گوڪلداس برجال	ڪراچي	101’
123.	موٽومل لالچند	سالٽ ڊپارٽمينٽ	60
124.	کيمچند پهلاجراءِ	ڪراچي	100
125.	دلجيتسنگ ڏاندومل	ميرپور بٺورو	150
126.	خداداد خان	مير منشي، ڪمشنر آفيس	50
127.	چوئٿرام گرڌرداس	مختيارڪار	175
128.	ٿانورداس	وڪيل، حيدرآباد	90
129.	سنتسنگ ۽ جوهر سنگ	وئسينيس ڊپارٽمينٽ	95
130.	منگهامل ايسرداس	برما	59
131.	منشارام وطڻمل	سيوهڻ	102
132.	ڏيارام		75
133.	وڏيرو دادو خان	زميندار	50
134.	هيرانند شوقيرام ۽ گپتا		100
135.	واڌمل منسکاڻي	حيدرآباد	150
136.	کيمچند لالواڻي	حيدرآباد	100
137.	ڌرمداس گدواڻي	حيدرآباد	100
138.	پرمانند جئندراءِ لالواڻي	حيدرآباد	111
139.	پارومل وزيرمل	حيدرآباد	100
140.	ڏيئلمل	حيدرآباد	50
141.	مورجيمل ملڪاڻي	حيدرآباد	50
142.	ڪلاچند	حيدرآباد	50
143.	درياڻومل	حيدرآباد	150
144.	آسنداس	حيدرآباد	50
145.	جي. لئمبرٽ	سپرنٽينڊنٽ انجنيئر	100
146.	نيڀراج		100
147.	ايسرداس	سالٽ ڊپارٽمينٽ	50
148.	منگهارام، فتحچند، بولچند ۽ جهمٽمل گدواڻي	حيدرآباد	100
149.	گرمکداس ۽ روچيرام	وڪيل، حيدرآباد	50
150.	روچيرام گجومل	سنڌي ٽرانسليٽر	50
151.	هاسارام ميٺارام	سپروائيزر	50
152.	هاسومل گجومل	مختيارڪار	50
153.	ٺاڪرداس تاراچند	حيدرآباد	50
154.	سي.اين. ڪانٽريڪٽر	هيڊ ماستر، هاءِ اسڪول حيدرآباد	100
155.	فتحچند صاحب سنگ	مختيارڪار	50
156.	آسوداسنگ دلسنگ	ڪراچي	70
157.	جي.ايف. مرزا	اسسٽنٽ ايجوڪيشنل انسپيڪٽر	65
158.	ڏيئومل هرچندرراءِ	ڪيشئر، بمبئي بئنڪ	70
159.	پرمانند هردارام	ڪنزويٽر آفيس	60
160.	اچلسنگ ايم. آڏواڻي	وڪيل، حيدرآباد	60

ڪاليج فنڊ ۾ اٽڪل نوي هزار جمع ٿيا. فنڊ ۾ هندو سنڌين ۽ پارسين دل کولي حصو ورتو. ڪيترن ئي انگريز عملدارن ذاتي حيثيت ۾ چندو ڏنو. البته مسلمانن جي هڪ گروهَه، ان جي چندي جي مهم ۾ حصو نه ورتو.

سرڪاري سطح تي کنيل قدم

جڏهن ڪاليج کولڻ جي تحريڪ زور ورتو، ته ان وقت سنڌ جي تعليم جي چارج مسٽر هارٽ ڊيويس وٽ هئي، جنهن کي ڪاليج قائم ڪرڻ تي ڪو به اعتراض نه هو. 1882ع ۾ ڪاليج ايسوسيئشن پاران ’انڊين ايجوڪيشن ڪميشن‘ کي يادداشت نامو موڪلي، ڪراچيءَ ۾ ڪاليج قائم ڪرڻ جي گهر ڪئي. هنن سرڪار کي يقين ڏياريو ته اگر سنڌ ۾ ڪاليج قائم ڪيو ٿو وڃي ته هُو 30,000 روپيا، عوامي چندي مان ڪاليج جي سلسلي ۾ جمع ڪرائيندا. ’انڊين ايجوڪيشن ڪميشن‘، دراصل وائسراءِ لارڊ رپن منتخب ڪئي هئي، ته اها هندستان جي مختلف شهرن ۾ اسڪول کان ويندي ڪاليج قائم ڪرڻ جي سلسلي ۾ پنھنجون سفارشون جمع ڪرائي، سواءِ يونيورسٽين ۽ ٽيڪنيڪل ادارن قائم ڪرڻ جي.(10) سنڌ جي تڏهوڪي ڪمشنر ايڇ.اين. بي.ارسڪن کي سنڌ ۾ ڪاليج قائم ڪرڻ لاءِ سرڪاري حمايت ڪئي. مسٽر ارسڪن، اٽڪل نون سالن لاءِ سنڌ جو ڪمشنر رهيو. 1881ع ۾ ’سنڌ سڀا‘ سنڌ جي پهرين سياسي تنظيم طور ظاهر ٿي هئي. هن تنظيم جي ٺهڻ ۾ مسٽر ارسڪن ڪمشنر جو عمل دخل به هو. هن عوامي خرچ تي ڪاليج کولڻ جي حمايت ڪئي ۽ ڪيس بمبئي سرڪار کي ڏياري موڪليو.

5 نومبر 1882ع تي هند سرڪار جي ’انڊين ايجوڪيشن ڪميشن‘ جي هڪ ذيلي ڪميٽي، جنهن ۾ وليم هنٽر، لي وارنر، اين. جيڪب ۽ جسٽس تيلانگ شامل هئا، انهن سنڌ ۾ ڪاليج جي قيام جي اصولي موقف جي حمايت ڪئي، پر هنن ڪاليج قائم ڪرڻ جي سلسلي ۾ منظوري ڏيڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو. سندن خيال هو ته جيڪا رقم ڪاليج قائم ڪرڻ لاءِ آڇي وئي آهي، اها گهٽ آهي.(11)

1885ع ۾ جان ليوس جينڪسن کي تعليم کاتي جي اضافي ذميواري ڏني وئي، جيڪا هن هڪ سال تائين هلائي ۽ هڪ رپورٽ پڻ تيار ڪيائين. هن آفيسر سنڌ آرٽس ڪاليج قائم ڪرڻ جي حمايت ڪئي. سر جان ليوس مسلمانن لاءِ سنڌ جي مدرسي جي قيام ۾ پڻ مدد ڪئي. هو اعليٰ تعليم جي ادارن لاءِ قائم ڪميٽيءَ جو سرپرست هو.(12)

نومبر 1885ع ۾، ڪاليج جي نمائندن، ’انڊين ايجوڪيشن ڪميشن‘ کي يادداشت نامو موڪلي يقين ڏياريو، ته ڪاليج قائم ڪرڻ جي صورت ۾ هُو 75،000 روپين جي رقم ڪاليج لاءِ جمع ڪرائيندا. لي وارنر (سنڌ ۾ ايجوڪيشنل انسپيڪٽر طور به ڪم ڪري چڪو هو)، جيڪو ان وقت بمبئي پريزيڊينسيءَ ۾ ڊائريڪٽر پبلڪ انسٽرڪشن هو ۽ سنڌ جي ڪمشنر مسٽر هينري ارسڪن تجويز جي حمايت ڪئي، پر هند سرڪار ڪاليج قائم ڪرڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو، البته، سرڪار واعدو ڪيو ته اگر ’سنڌ ڪاليج ايسوسيئشن‘ پاڻ ڪاليج قائم ڪندي، ته سرڪار ڪاليج لاءِ 10,000 روپين جي گرانٽ هر سال فراهم ڪندي.(13)

سيپٽمبر 1886ع ۾ سنڌ جي ڪمشنر هڪ ’گڏيل ڪميٽي‘ قائم ڪئي، ته جيئن اهو فيصلو ڪجي: 1. ڏوڪڙ ڪٿان اچن، 2. ڪاليج ۾ ڇا پڙهائجي، ۽ 3. عملو ڪهڙو ۽ ڪيترو رکجي. ديوان ڏيارام ڄيٺمل به انهيءَ ڪميٽيءَ جو ميمبر هو. ’سنڌ ڪاليج ايسوسيئشن‘ کي 1886ع ۾ مختلف گڏجاڻين ۾، مختلف ماڻھن طرفان گهٽ ۾ گهٽ 75,000 روپين جمع ٿيڻ ۽ مختلف لوڪل باڊيز طرفان 11,000 روپين ملڻ جي يقين دهاني ڪرائي وئي.(14)

بلآخر آگسٽ 1886ع ۾ هند سرڪار ڪاليج کولڻ جو اصولي فيصلو ڪري ڇڏيو. ان سلسلي ۾ 1886ع ۾، بمبئي جي گورنر لارڊ ري جي خاص سفارش تي مسٽر ايڊورڊ جائلس کي سندس تجربي ۽ انتظامي ڪاميابيءَ جي ڪري هڪ سال سنڌ ۾ ڪاليج قائم ڪرڻ لاءِ موڪليو.(15)سيپٽمبر 1886ع ۾، هند سرڪار منظوري ڏيندي اعلان ڪيو ته سنڌ ۾ ڪاليج قائم ٿيندو، جيڪو سرڪار، چندي ڏيندڙ ميمبرن، ’سنڌ ڪاليج ايسوسيئشن‘ ۽ لوڪل باڊيءَ جي نمائندن جي تعاون سان هلايو ويندو.(16) اهڙيءَ طرح، سڀني حصيدارن تي مبني هڪ ڪميٽي جوڙي وئي. 11 آڪٽوبر 1886ع تي ڪميٽيءَ جي پهرين گڌجاڻيءَ ۾ بحث ڪيو ويو، ته ڪاليج ۾ ڪهڙا ڪهڙا مضمون پڙهايا ويندا ۽ ڪهڙو عملو ڀرتي ڪيو ويندو؟ ڪميٽيءَ ۾ هيٺيان ميمبر رکيا ويا:

نمبر	نالو	سڃاڻپ	عهدو
1.	مسٽر جي. ايم. ميڪ فرسن	سنڌ جو وقتي ڪمشنر	چيئرمين
2.	مسٽر اِي. سي. ڪينڊي	جوڊيشل ڪمشنر انِ سنڌ	ميمبر
3.	ڪرنل آر. ڪرائوفورڊ	ڪليڪٽر ڪراچي	ميمبر
4.	ريونڊ بيمبرج	تعليمي ماهر	ميمبر
5.	خان صاحب فيض محمد فتح علي		ميمبر
6.	خان صاحب پلانجي آدرجي		ميمبر
7.	مسٽر ايڊورڊ جائلس	ايجوڪيشنل انسپيڪٽر، سنڌ	سيڪريٽري

هن گڏجاڻيءَ ۾ ڪاليج جي انتظامي ۽ مالي معاملن هلائڻ لاءِ فيصلا ڪيا ويا. ڊسمبر 1886ع ۾ ڪميٽيءَ جي ميٽنگ گهرائي وئي، جنهن ۾ ڏيارام ڄيٺمل کي پڻ دعوت ڏني وئي هئي؛ پر هُو غير حاضر رهيو، گڏجاڻيءَ ۾ سنڌ ۾ ڪاليج قائم ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ويو، ته جيئن پڙهيا لکيا ماڻهو نوڪرين ۾ اچي سگهن.

جولاءِ 1887ع ۾ ايڇ.پي. جيڪب کي بمبئي پريزيڊينسيءَ طرفان سنڌ جي تعليم جو ايجوڪيشنل انسپيڪٽر مقرر ڪيو ويو، جيڪو ان وقت ڪنهن به آفيسر لاءِ وڏو چئلينج هو. مسٽر ايڇ. پي. جيڪب انتهائي محنت ۽ ايمانداريءَ سان ڪم ڪيو. ڊي.جي. ڪاليج جي سڌاري ۾ سندس وڏو ڪردار هو. 1892ع ۾ ڪاليج ۾ ڪيل سندس تقرير ”سنڌ گزيٽ“ جي 18 آڪٽوبر 1892ع واري شماري ۾ شايع ٿيل آهي. سندس خدمتن جي حوالي سان ”اخبار تعليم“ ۾ لکيو ويو آهي ته:”ڪراچيءَ ۾ ڏيارام ڪاليج جي جاري ٿيڻ کان پوءِ ستت ئي انسپيڪٽر ٿي آيو ۽ سن 1895ع تائين انهيءَ عهدي تي رهيو.“(17) سنڌ جي ماڻھن جو طويل جدوجهد ۽ ذاتي ڪوششن سان هڪ آرٽس ڪاليج جي منظوري ٿي، جنهن سنڌ جي تاريخ ۽ معاشري ۾ زبردست انقلاب برپا ڪيو.

حوالا:

1. غلام محمد لاکو: ”سنڌ جو تاريخي ۽ تحقيقي جائزو“ ، مارئي سماجي سنگت ملير، ڪراچي، 1997ع، ص 173

2. Dayaram Gidumal: “Hiranand- the Soul of Sindh”, Trust by Kevalram Dayaram, 1932, p.p. 186, 187

3. ٻلديو گاجرا: ”آزاديءَ جي يڌ ۾ سنڌ جو ڀاڳ“، ٻلديو گاجرا، بمبئي، 1985ع، ص 33

4. مختيار احمد ملاح: ”ڊي.جي. سنڌ ڪاليج مِسلينيءَ جو سنڌي ادب جي واڌاري ۾ ڪردار“، (مقالو)، ٽماهي ”مهراڻ“، سنڌي ادبي بورڊ، ڄام شورو، 4/2019ع

5. خانچند پرتابراءِ: ”ديوان ڏيارام ڄيـٺمل جو جيون چرتر“، اسٽينڊرڊ پرنٽنگ ورڪس، حيدرآباد، 1917ع، ص 75،76،77

6. گدومل ڏيارام، (ترجمو: گل محمد عمراڻي): ”سنڌي ٻولي“ (جرنل)، سنڌي لئنگئيج اٿارٽي، حيدرآباد، جنوري- مارچ 2012ع

7. موتيرام ايس رامواڻي: ”سنڌ ۽ اسان جو ورثو“، شاردا پرڪاشن بمبئي، 1987ع، ص. 112

8. “Sind Gazette”, October, 18, 1892, p. 12

9. Prof. L.H. Ajwani: “The Golden Jubilee of the Dayaram Jethmal Sind College, Karachi (1887-1937), The Educational Printing Press, Karachi, 1939, p.p. 65-72

10. H.R. Methon: “History of the Growth and Development of Western Education in Punjab”, 1846- 84, p.65

11. “Sind Gazette”, October, 18, 1892, p. 12 (Speech of H. P. Jacob, Educational Inspector, Sindh)

12. مختيار احمد ملاح: ”اڻويهين صديءَ ۾ سنڌ جي تعليمي ترقي“، سنڌ آرڪائيوز ڪراچي، 2019ع، ص 102

13. “Report of Sind Arts College Board for 1887-88”, p. 3

14. Dr. Azeemushan Haider: “History of Karachi with Special reference to Educational and Commercial Development (1839-1900)”, July 1971, p.134

15. مختيار احمد ملاح: ”اڻويهين صديءَ ۾ سنڌ جي تعليمي ترقي“، سنڌ آرڪائيوز ڪراچي، 2019ع، ص 105

16. “Commissioner in Sind Record, G.D. file No. 4, Part-III, Vol. II, 1886-92”, p. 3

17. ماهوار ”اخبار تعليم“ ، ٽريننگ ڪاليج فار مين، حيدرآباد، جون 1908ع، ص 2

18. گل حسن ڪلمتي: ”ڪراچي سنڌ جي مارئي“، نئون نياپو اڪيڊمي، ڪراچي، 2014، ص 312

* هن ڪتابڙي جو ترجمو گل محمد عمراڻيءَ ڪيو آهي ۽ اهو سنڌي لئنگئيج اٿارٽيءَ جي تحقيقي جرنل ”سنڌي ٻولي“ جي جنوري، مارچ 2012ع واري شماري ۾ شايع ٿيو آهي.

نئون صفحو -- ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ