علي مراد خان  چاڪر   مبارڪ   غلام حيدر  رستم خان  خيرو خان           ڄام ننده

مير محمد خان          مير صوبدار خان   مير بجر                     خدا بخش

جهان خان    احمد               عبدالله خان        ڄام ننده

          علي احمد            بهرام خان                 غلام حسين

                             فضل علي            غلام شاهه   غلام محمد     بجر    عبدالله

مير مراد علي          ڪرم علي                        غلام علي         مير فتح علي     عبدالله

يارمحمد  مير محمد  نصير خان  نورمحمد خان    محمد خان    صوبدار خان

عباس علي         حسن علي        حسين علي             شهداد المتوفي 1857

                              المتوفي 1878

بلوچن جون جيڪي به سنڌ ۾ سرداريون قائم هيون ۽ ٻيا بلوچ جيڪي سنڌ جي سرحد تي سڪونت پذير هئا، سي ٽالپرن کي پنهنجو سردار سمجھڻ لڳا. ڇاڪاڻ جو ڪلهوڙن جا سمورا فوجي عهدا ٽالپرن جي هٿ هيٺ هئا. ميان يار محمد اپر سنڌ ۾ شڪارپور ۾ ڳوٺ لکي دائودپوٽن ۽ مهرن کان کسي ورتا. بکر جي نوابن کي مجال نه هئي جو ساڻس مقابلو ڪري سگهن. آخر 18 ورهيه حڪومت ڪري سنه1131هه/1718ع ۾ هن دنيا مان وفات ڪري ويو ۽ خداآباد ۾ دفن ٿيو.

ميان نور محمد خان:

ميان نور محمد خان پنهنجي پيءُ جي گادي تي ويٺو. شروعات ۾ سندس ٻن ڀائرن غلام حسين ۽ محمد دائود ساڻس جنگيون جوٽيون، پر پوءِ ڀائرن پاڻ ۾ پرچاءُ ڪيو. ميان نور محمد دائودپوٽن کان شڪارپور ۽ خانپور هٿ ڪيا(1). اڳ لکي چڪا آهيون ته دائودپوٽن شڪارپور کسجڻ کانپوءِ صادق علي خان جي پٽ بهاول خان پهرين سنڌوندي جي اڀرندي ڪپ تي بهاولپور رياست جو پايو وڌو(2).

دهلي جي مغلن جي ڪمزوري:

اورنگزيب عالمگير اول سنه 1069هه/1707ع ۾ وفات ڪئي. سندس وفات کانپوءِ مغل شهنشاهت زوال ڏانهن تڪڙا قدم کڻڻ لڳي. کانئس پوءِ بهادر شاهه جاجوجي خونريز معرڪي کان پوءِ پنهنجي ڀاءُ اعظم کي شڪست ڏئي دهلي جو تخت 64 ورهين جي ڄمار ۾ هٿ ڪيو. هن ڪُل 5 ورهيه حڪومت ڪري سنه 1124هه/1712ع ۾ وفات ڪئي. هو ”شاهه بيخبر“ جي لقب سان سڏبو هو. کانئس پوءِ پٽس جھاندار شاهه تخت تي ويٺو، جو هٺيلو ۽ عياش هو. لعل ڪار نالي هڪڙي نيچ عورت جي عشق ۾ اهڙو ڦاسي ويو، جو دنيا مافيها کان گويا بي خبر هو. بازار مان لنگهندي جنهن به خوبصورت عورت تي سندس نظر پوندي هئي تنهن تي زبردستي قبضو ڪندو هو(3). يارهن مهينا بدناموسي سان حڪومت ڪري تخت تان لاٿو ويو. سنه 1124هه/1713ع ۾ فرخ سير تخت تي ٿاڦيو ويو، جو ڪمزور طبيعت جو انسان هو. نيچ ماڻهن جي صحبت ۾ سمورو وقت گذارڻ لڳو ۽ کين وڏا عهدا ڏيڻ لڳو، توڻي جو عهدن جي اُهي سراسر نالائق هئا. سيد ڀائر سيد حسين ۽ سيد عبدالله جي وزارت تي قابض هئا، تن پهريان کيس انڌو ڪري پوءِ مارائي ڇڏيو. پوءِ شاهي خاندان جي شهزادن مان رفيع درجات کي تخت تي ٿاڦيائون. محلات جو توڻي بيروني ڪاروبار سادات ڀائرن جي قبضي هيٺ هو. ٽن مهينن کان پوءِ هن وفات ڪئي. کانئس پوءِ سندس وڏي ڀاءُ رفيع الدوله کي تخت تي ويهاريو ويو. دستور موجب تخت سيد ڀائرن جي قبضي هيٺ هو، جي سياه ۽ سفيد جا مالڪ هئا. ٽن مهينن کانپوءِ هن وفات ڪئي. مؤرخن جو رايو آهي ته سيدن ٻنهي ڀائرن کي زهر ڏياري پورو ڪيو هو. سنه 1131هه/1719ع ۾ محمد شاهه تخت تي ويٺو، جنهن ٽيهن سالن تائين حڪومت ڪئي. تخت تي ويهڻ مهل سندس عمر 17 سال هئي. جن مان سانده ستن سالن تائين محلات اندر نظربند هو. کيس حڪومت هلائڻ جي ڪا خبر ڪانه هئي. رستم علي تاريخ هند ۾ لکي ٿو ته ڪوڪي نالي هڪڙي فقير جي ڌيءَ تي عاشق ٿي اُن کي محلات ۾ ويهاريائين. شهنشاهه هن فقيرزادي تي ايترو فدا هو جو سرڪاري ڪاغذن تي به ڪوڪي مهرون هڻڻ لڳي. سلطنت جا وڏا وڏا امير ڪوڪيءَ معرفت شهنشاهه سان گڏجڻ لڳا. آصف جاه وزيراعظم موقعو ڏسي حيدرآباد ۾ خودمختياري حاصل ڪئي. دهلي جو تخت جنهن تي اڪبر، جھانگير، شاهجهان ۽ عالمگير جھڙن باجبروت شهنشاهن عدل ۽ حشمت سان حڪومت ڪئي هئي، تنهن تي هينئر ميراثين ۽ ناچڻين جو قبضو هو. محمد شاهه جي ٻي راڻي اڌم ٻائي به ناچڻي هئي، جا حضرت قدسيه جي لقب سان مشهور هئي. هن منجهان کيس احمد شاهه نالي پٽ هو. مغل شهنشاهت جا صوبا مرڪزي ڪمزوري ڪري هڪ ٻي پٺيان ڇڄندا ويا.

ميان نور محمد جو سنڌ تي قبضو:

محمد شاهه جي ڏينهن ۾ مغل سلطنت گهڻو ڪمزور ٿي وئي. دکن نظام الملڪ ۽ مرهٽن ۾ ورهائجي ويو. مرهٽا دکن ۾ چوٿ اوڳاڙڻ لڳا. محمد شاهه هندن کي خوش رکڻ لاءِ جزيه ڍل مٿن معاف ڪئي. جوڌپور، اڌيپور ۽ جئه پور جي راجپوت راڻن خودمختياري حاصل ڪئي. پنجاب ۾ سکن جن جماعتون منظم صورت ۾ راوي کان جمنا تائين موقعي سر ڦرلٽ ڪرڻ لڳا. سعادت علي خان اوڌ جو صوبيدار خودمختيار هو، فقط نالي طور صوبيدار سڏبو هو. مرهٽا جمنا تائين مغليه علائقن کي ڦرڻ لٽڻ لڳا. سنه 1737ع ۾ باجي راءِ پيشوا نظام کي شڪست ڏيئي چمبل تائين ملڪ مرهٽا ڪنفيڊريسي هيٺ آندو. سڄي هندستان ۾ مرهٽا طاقتور هئا. دهلي جي ڪمزور وزارت بلڪل بيڪار هئي. دهلي جي دربار پاران بکر ۽ ٺٽي جا نواب حڪومت هلائيندا هئا. ڪي پنج هزار ۽ ڪي هفت هزاري رتبو رکندا هئا. مرڪزي حڪومت جي ڪمزوري ڪري منجھن ايتري طاقت ڪانه رهي هئي جو سنڌ ۾ ڪلهوڙن جي وڌندڙ طاقت سان مقابلو ڪري سگهن. بلوچي سردار ڪلهوڙن جي فوج جا سپهه سالار هئا، جن جي فوجي لياقت دهلي جي دربار کان خراج تحسين وصول ڪري چڪي هئي. سنه 1147هه/1734ع ۾ ڪلهوڙن جي سپهه سالار مير شهداد خان وفات ڪئي، کيس سڪرنڊ تعلقي ۾ دفنايو ويو. سندس مقبرو قبو شهداد خان سڏجي ٿو. سندس فرزند مير بهرام خان ميان نور محمد جو سپهه سالار ۽ صلاحڪار مقرر ٿيو. سنڌ هڪ ڏورانهون علائقو هو، تنهنڪري سنه 1736ع ۾ مغل سرڪار بکر، سيوهڻ ۽ ٺٽي جا پرڳڻا ميان نور محمد جي حوالي ڪيا. ٺٽي جو نواب صادق علي خان پويون مغل نواب هو، جنهن کان ميان جي ٻن نائبن شيخ غلام محمد ۽ شيخ عزيزالله حڪومت جون واڳون هٿ ڪيون. ڪلهوڙن جي صاحبي جو ٻيو دور 1736ع ۾ شروع ٿيو. هنن دهلي کان آزادي حاصل ڪئي.

باب پنجون

سنڌ ۾ اوائلي مغربي سياحن جو اچڻ

اسين اڳ ڏيکاري چڪا آهيون ته يورپ جي اڇي چمڙي وارين قومن مان پورچوگيز پهرين قوم هئي، جيڪا سمنڊ رستي هندستان جو رستو معلوم ڪري مشرق جي اڻکٽ دولت کي لٽڻ لڳي. پورچوگيزن کان سواءِ ٻين مغربي ملڪن جا رهاڪو مغلن جي ڏينهن ۾ هندستان جي سياحت ڪرڻ لڳا. منجھانئن ڪي ڊاڪٽر، ڪي واپاري ۽ ڪي مغليه فوجن ۾ توبچي هئا. منجھانئن ڊيوريٽ باربوسا پورچوگيز هو، پيرارڊ فرينچ هو، ٽئورنير، ٿيوناٽ، برنيئر فرينچن ۽ اطالوين، پيٽروڊي لاوالي رومن، مانڊيلسلوڊئنش، مانوسي وينس، گيميلي ڪريري وغيره جي سفرنامن مان مغل شهنشاهت جي مالي، ملڪي انتظام جي خبر پئجي سگهي ٿي. جيسين مغل شهنشاهت ۾ دم خم هو، تيسين صليب جا پرستار واپاري لباس ۾ رهيا. وري جڏهن مغليه سلطنت زوال ڏانهن قدم کڻڻ لڳي ۽ مختلف صوبن جي حاڪمن خودمختياري حاصل ڪئي، تڏهن اڇي چمڙي وارين جھازران قومن هندستان تي قبضي ڪرڻ لاءِ جدوجھد شروع ڪئي. اسان جو تعلق فقط انهن مغربي سياحن سان آهي، جن وقت بوقت سنڌ تي قدم رکيو.

ڊيوريٽ باربوسا:

عيسوي 16 صدي جي شروعات تائين يورپ جي اڇي چمڙي وارين قومن کي سنڌ متعلق بلڪل ٿوري خبر هئي. سڪندر مقدوني پهريون مغربي هو، جنهن سنڌ جا حالات خاص ماهرن جي جماعت معرفت گڏ ڪيا هئا. اهڙيءَ طرح مغربي مؤرخن مان ابوالتاريخ هيروڊوٽس المتوفي 408 ق.م پهريون مؤرخ هو، جنهن مغربين کي سنڌ ملڪ سان روشناس ڪرايو هو. هن سنڌ متعلق ايترو لکيو آهي ته سنڌ جا رهاڪو ڪانن جي جھوپڙين ۾ رهن ٿا ۽ سندن گذران مڇين ۽ پکين جي گوشت تي آهي(1). ڊيوريٽ باربوسا پهريون مغربي سياح هو، جنهن ايراني نار جي ٻيٽ هرمز کان کنڀات تائين سمنڊ رستي سفر ڪندي سنڌ متعلق هيٺيون بيان ڏنو آهي:

”سنڌ تي عربن جي حڪومت آهي، هن ملڪ جا ماڻهو پنهنجن گهوڙن کي سڪل ماڇي کارائين ٿا. هتي جا  ڪانا ماڻهوءَ جي ڄنگهه جيڏا ٿلها ٿين ٿا. سنڌوندي فرات کان نڪري ايراني نار کي لتاڙي کنڀات جي کاري ۾ ڇوڙ ڪري ٿي(2).“

ان ۾ شڪ ڪونهي ته ڪڇ جا بلوچ گهوڙن کي سڪل گوشت ۽ مڪران جي ڪناري وارا بلوچ سڪل مڇي کارائين ٿا. باقي سنڌونديءَ جو فرات مان نڪرڻ ۽ کنڀات جي نار ۾ ڇوڙ ڪرڻ مان هن مغربي سياح جي ڪور چشمي جي خبر پئجي سگهي ٿي. مگر ايترو چئبو ته سڪندر مقدوني کانپوءِ هي ٻيو نمبر مغربي هو، جنهن سنڌ جو ذڪر اڻپورو ڏنو آهي.

ايسٽ انڊيا ڪمپني:

31- ڊسمبر 1606ع ۾ انگلينڊ جي راڻي ايلزبيٿ انگريز واپارين جي هڪڙي ڪمپني کي هندستان سان واپار ڪرڻ لاءِ پروانو ڏنو. تنهن کان اڳ 1602ع ۾ ڊچن جي ڪمپني کڙي ٿي. مٿيون تجارتي ڪمپنيون ”ايسٽ انڊيا ڪمپني“ جي نالي تي سڏجڻ لڳيون. ڊچن جزائر مشرقي ڏانهن رخ رکيو. انگريزن سنه 1611ع ۾ سورت ۾ واپار جي پهرين ڪوٺي وڌي. سنه 1580ع ۾ پورچوگيز سپين جي ماتحت ٿي ويا. سندن ٻيڙي کي انگريزن سنه 1612ع ۾ سورت وٽ شڪست ڏني. هن شڪست کانپوءِ انگريز هندستان جي سمنڊن جا مالڪ بنجي ويا. سندن واپار روزمرهه ترقي ڪرڻ لڳو. سنه 1615ع ۾ فقط ٻن جھازن جي سامان لاءِ کين 14 هزار پائونڊ مغل سلطنت کي محصول ڏيڻو پيو جن مان هڪڙي جھاز تي هڪ لک چاليهه هزار پائونڊن جو هندستاني مال ڀريل هو(3).

ائنٿني سٽارڪي ۽ سر رابرٽ شرلي:

رابرٽ شرلي ۽ ائنٿني سٽارڪي ٻه نصيب آزما انگريز هئا، جن کي شاهه عباس صفوي ايراني فوجن کي مغربي تعليم ڏيڻ تي مقرر ڪيو هو. سنه 1608ع ۾ ايران جي شهنشاهه رابرٽ شرلي کي ايران ۽ يورپ جي تعلقات قائم ڪرڻ لاءِ يورپ ڏانهن روانو ڪيو. ائنٿني سٽارڪي سنه 1612ع ۾ انگريزن پاران ڊرئگن جھاز سان جاسوسي ڪرڻ لاءِ ٺٽي پهتو. ان ارادي ۾ هو ڪامياب ٿي نه سگهيو، ڇاڪاڻ جو لاهري بندر وٽ پهچڻ وقت هڪڙي پوچوگيز پادري هن کي زهر ڏئي ماري ڇڏيو. سر رابرٽ شرلي انگلينڊ جي بادشاهه جيمس پاران سرٿامس پاويل کي ايران لاءِ سفير ڪري انگريزي جھاز ايڪسيڊيشن تي جنهن جو ڪپتان والٽر پيٽن هو، ٺٽي پهتو. هن پهرين مڪران رستي کان ايران وڃڻ جو ارادو ڪيو، پر بلوچن جي خوف ڪري ٺٽي کان سمنڊ رستي وڃڻ جو ارادو ڪيو(1).

ٺٽي جو مغليه نواب شرلي جي ايلچي ڪرسٽوفرينو کي مشرقي رواداري موجب عزت سان گڏيو. پورچوگيز اڳيئي ديرو ڄمائي ويٺا هئا، تنهنڪري نواب انگريزن کي وڌيڪ مال گهرائڻ لاءِ صلاح ڏني. انگريز سندن غالب حريف هئا. مگر شرلي نواب جي اجازت کان سواءِ ٻيڙين رستي اڳتي وڌڻ جي ڪوشش ڪئي، جنهن تي نواب جي ماڻهن کيس جھلي موٽائي آندو. مٿين اچ وڃ ۾ شرلي جا گهڻائي ماڻهو مارجي ويا. هو ٺٽي ۾ اٽڪل ٻه مهينا ترسيل هو. پوءِ آگره ڏانهن شهنشاهه جھانگير کي گڏجڻ ويو، جنهن کيس راهداري عنايت ڪئي(2). شرلي ايران پهتو. اُتي هڪڙي ايراني عورت سان شادي ڪيائين. ايران موٽڻ کان پوءِ سنه 1615ع ۾ شاهه عباس اعظم هن کي ملازمت کان برطرف ڪري ڇڏيو، جنهن ڪري دلشڪستو ٿي مري ويو. سندس ايراني زال هن جي مڙهه کي روم ۾ دفنايو(3).

نڪولس وٿنگٽن:

آڪٽوبر سنه 1613ع ۾ نڪولس وٿنگٽن ايسٽ انڊيا ڪمپني پاران احمد آباد کان سنڌ ۾ نير خريد ڪرڻ آيو. ننگرپارڪر کان نيرون ڪوٽ رستي ميرپور بٺورو پهتو. رستي تي بلوچ ڌاڙيلن سندس سامان ڪپڙن سميت ڦري ڇڏيو. آخر ننگر پارڪر جي هڪڙي هندو واقف ڪار واپاري کان خرچ وٺي، ڪڇ جي رڻ کي لتاڙي احمد آباد پهتو. هن جيڪي ڏٺو سو قلمبند ڪندو ويو(1).

ٿامس رو:

سنه 1615ع ۾ انگلينڊ جي بادشاهه جيمس پهرين پاران
سر ٿامس رو آگري ۾ سفير ٿي آيو. هندستان اچڻ کان اڳ هو قسطنطنيه ۾ سفير رهي چڪو هو. مشرقي زبانن، رسمن ۽ عادتن کان واقف هو. هن جيڪي سوکڙيون پاڻ سان آنديون هيون، تن ۾ تماڪ به هو. تماڪ توڻي جو اڪبر اعظم جي زماني ۾ هندستان پهچي چڪو هو، پر اڃا سوڌو قيمتي چيز هو. يورپ ۾ سندس بنياد 1560ع ۾ پيو، جڏهن هڪڙي ڊچ واپاريءَ لزبن جي فرينچ سفير جان نڪاٽ کي سوکڙي طور ڏنو هو(2). 24 ڊسمبر 1615ع ۾ انگريزي سفير ڪمپني جي ڊائريڪٽرن کي سنڌ متعلق هيٺين رپورٽ پيش ڪئي:

”مون کي پڪيءَ ريت معلوم ٿيو آهي ته سنڌوندي واپار ڪرڻ لاءِ مفيد آهي، ڇاڪاڻ جو لاهور کان سنڌ تائين آسانيءَ سان درياءَ رستي سفر ڪري سگهبو. سنڌ جي آبهوا صحت بخش آهي. نير ۽ ٻيون شيون انگلينڊ لاءِ ڪارآمد ثابت ٿينديون(3).

سرٿامس رو سنه 1616ع ۾ جهانگير سان عهدنامي ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيو. ڇاڪاڻ جو مقدس جاين ڏانهن ويندڙ جھازن جي سلامتي جو ذمو انگريزي ٻيڙي کنيو هو. ڪمپني کي شاهي فرمان موجب، سنڌ، بمبئي ۽ مدراس جھڙن صوبن ۾ تجارتي بيٺڪن جي اجازت ملي. تنهن کان سواءِ واپاري ڪوٺين جي بچاءَ لاءِ پنهنجي پوليس ۽ منصفن رکڻ جي به اجازت ملي(1).

انگريزي سفير پنهنجي قوم کي لاهور ۽ سنڌ سان واپار ڪرڻ لاءِ صلاح ڏني. سورت جا انگريز ايجنٽ گهڻي عرصي کان سنڌ سان واپار ڪرڻ لاءِ منتظر هئا. فقط کين پورچوگيزن جي رشيه دوانين کان خوف هو، جيڪي لاهري بندر ۾ گهڻي عرصي کان ديرو ڄمائي ويٺا هئا. هينئر کين آگرا جي دربار مان فرمان موجب واپار ڪرڻ جي اجازت ملي چڪي هئي. 26 اپريل سنه 1630ع ۾ ايسٽ انڊيا ڪمپني هڪڙي ديسي دلال کي سنڌ جي واپار متعلق خبرچار رکڻ لاءِ روانو ڪيو. هو ٻه ڳٺڙيون ڪپڙي جون ۽ ڪجھ نير نموني طور خريد ڪري سورت جي ايجنٽن کي ڏيکارڻ لاءِ کڻي ويو(2).

وليم فريملن ۽ سندس ساٿي:

سنه 1635ع ۾ هڪڙو انگريزي جھاز ڊسڪوري نالي لاهري بندر پهتو. جهاز تي وليم فريملن، جان سپلر، رچرڊ موئلي انگريزي تجارتي وفد جا ميمبر سوار هئا. ڪمپني کين هدايت ڪئي هئي ته ڪنهن به پورچوگيز سان ڪو تعلق نه رکن، فقط ڪپڙي جو واپار ڪن. ڏيهي عملدارن وفد جو خير مقدم ڪيو. سندن لاءِ شهر ۾ هڪڙي عمارت حوالي ڪيائون. پنج ڏينهن آرام ڪرڻ کانپوءِ وفد ٺٽي پهتو. هنن نصرپور جي ڪپڙي خريد ڪرڻ لاءِ ڪمپني کي رپورٽ پيش ڪئي. نصرپور مرزا شاهه حسن جي ڏينهن ۾ سنڌ جو تختگاهه هو. اڳ درياءَ هتان وهندو هو. سندس اوج مٽجي چڪو هو، مگر ڪپڙي جي ڪارخانن ۽ هنرن ڪري مشهور هو. سورت جي ايجنٽن کي سنڌ سان دائمي واپار ڪرڻ جو ارادو هو، تنهنڪري وفد سنڌ جي شين کي ٻن مهينن تائين جاچي ڏٺو. نواب دولت خان به وفد کي عزت سان گڏيو هو. نير، ڪپڙو ۽ آفيم وفد کي پسند آيا. نصرپور ۾ ٽي هزار ڪوري رهندا هئا. 25 آگسٽ 1636ع ۾ ڪمپني جي ايجنٽن سنڌي شين کي پسند ڪري ٺٽي ۾ دائمي طور واپار جي ڪوٺي وجھڻ لاءِ سورت جي ڪائونسلر کي حڪم ڏنو. 16 مارچ سنه 1637ع ۾ هڪڙو ديسي دلال ٺٽي پهتو. سنڌ جا شهر واپار ڪري مشهور هئا. ديسي شين کان سواءِ شهرن جي بازارين ۾ قنڌار، ڪابل، اصفهان، تبريز، ڪشمير ۽ ملتان جون شيون به وڪامنديون هيون. سنه 1640ع ۾ فريملن، جان سپلر ٻيهر ٺٽي پهتا ۽ سنه 1652ع تائين سنڌ ۾ رهيا. فرنگي اچڻ سان لچائي ڪرڻ لڳا. اُهي سنڌ جي وچولي پرڳڻي تائين پهتا. سنه 1643ع ۾ انگريزن ڪي سوکڙيون شاهجهان ۽ دارا شڪوه کي ڏيئي مڪمل طور واپار ڪرڻ لاءِ اجازت ورتي. سندن ايجنٽ نئين فرمان موجب اپر سنڌ جي شهرن تائين پهتا(1).

سباسٽئن مانرڪ:

فري سباسٽئن مانرڪ هڪڙو پورچوگيز پادري هو. سنه 1641ع ۾ شهزادي خرم (شاهجهان) کان فرمان وٺي لاهور کان سنڌوندي رستي پهريان بکر پهتو. هتي جي باغن ميوات ۽ کاڌي جي شين جي تعريف ڪري ٿو. هو لکي ٿو ته هت سال بسال خراسان کان مال جا قافلا اچن ٿا. بکر پهچڻ ۾ لاهور کان ٻيڙين وسيلي کيس 9 ڏينهن لڳا. بکر کان درياءَ رستي سيوهڻ پهتو. هت مهاڻن سندس ٻيڙين تي حملا ڪيا. وٽس بم گولا هئا، جن جي وسيلي هو بچي ويو. چئن ڏينهن کانپوءِ ٺٽي پهتو. هتي جي واپار، چمڙي ۽ ڪپڙي جي ڪارخانن جي تعريف ڪري ٿو. شهر جي رنڊين ۽ ناچڻين جا رنگ برنگي لباس ڏسي وائڙو ٿي ويو. هڪ مهينو شهر ۾ رهي، پوءِ جيسلمير رستي کان واپس موٽيو. سندس سفرنامو 43-1629ع ٻن جلدن ۾ آهي.

هينري گاري ۽ گلبرٽ هئريسن:

سنه 1647ع ۾ ايسٽ انڊيا ڪمپني پاران ٻه انگريزي گماشتا هينري گاري ۽ گلبرٽ هئريسن ٺٽي پهتا. ديسي شيون ولائتي شين جي مقابلي ۾ سچيون ۽ قيمتي هيون. ولائتي شيون بلڪل ساديون پر نئين ڪاريگري جي نموني هئڻ ڪري هتي جي ماڻهن لاءِ عجيب ۽ غريب هيون. مثلاً گرم پشمينا، شيشي ۽ چيني جا برتن، آرسيون، واچون، گهڙيال، بارود جا هٿيار وغيره. تنهن کان سواءِ فرنگين جا ايجنٽ ڪامل عيار هئا، جنهن بندر تي لهندا هئا ته غريب خلقت ۾ پئسا ورهائيندا هئا. اها فياضي محض ان ڪري عمل پذير هئي، جيئن ديسين جو مٿن ويساهه ٿي وڃي. نون هٿيارن جي زور ڪري هندستان جي چئني ڪنڊن تي سندن ڌاڪو ڄميل هو. سنه 1662ع ۾ انگريزن پورچوگيزن کان ايراني نار واري ٻيٽ هرمز تي قبضو ڪري اصفهان ۽ دهلي جي درٻارن تائين سياسي رسوخ پيدا ڪيو هو. اڳ هتان گهوڙا دکن ڏانهن وڪري لاءِ ويندا هئا. پورچوگيزن جي قبضي ڪري مٿيون واپار صفا بند ٿي ويو هو، هينئر کلي ويو(1). واپاري لباس ۾ ملڪن مان واقفيت رکڻ ۽ موقعي سر ڳريون ٺڳيون ڪرڻ ڪمپني جي ايجنٽن جون ادنيٰ ڪارستانيون هيون. سنڌ ۾ سندن عياريءَ خلاف پهريان ڪنڊياري ۽ نصرپور جي ڪورين صداءِ احتجاج بلند ڪئي. مگر جنهن صورت ۾ ڪمپني جي ايجنٽن کي دهلي جي درٻار مان فرمان مليل هئا، تنهنڪري سنڌ جا نواب دٻاءُ ذريعي شڪايتن کي دٻائڻ لڳا. اسين اڳ لکي چڪا آهيون ته ايجنٽ نه رڳو نوابن کي بلڪه سندن بيگمن کي سوکڙيون ڏيئي اڳواٽ رستا صاف رکندا هئا. مڪار فرنگي ايجنٽ سنڌ جي ڪورين کي اڳواٽ قرض ڏيئي زيربار ڪري پوءِ سندن سمورو تيار ڪيل ڪپڙو کڻندا هئا. حالانڪه اهو ڪپڙو ولائت ۾ سٺ في صدي نفعي سان وڪامندي هو. سنڌي ڪاريگر جي اڳ سکيا ستابا هئا، هينئر مغربي سرمائيدارن جي چالبازين ڪري مفلس بنجي ويا. فرنگي ايجنٽن جا واپار متعلق اهڙا پيچيده شرط هئا جو سنڌ جو ڪاريگر طبقو سندن اڳيان محتاج ۽ سندن دام فريب ۾ غلام هو. آخر مفلسن جي دٻيل آواز جو غيبي پڙاڏو ٺٽي جي سياسي حلقن تائين پهتو. نواب جعفر خان انگريزي سامان سان ڀريل ٻيڙين کي لٽي ڇڏيو. وري جڏهن قباد خان نواب ٿي آيو تڏهن فرنگين کي دم پٽڻ لاءِ فرصت نصيب ٿي.

ڪلمتين کي رعايتون:

حقيقت ۾ نواب ماحول مطابق قدم کڻندا هئا. ٻيو ته بلوچ قافلن کي لٽيندا ۽ بغاوتون ڪندا هئا. ان ڪري فوجي چوڪين تي نواب بلوچي سپاهي مقرر ڪندا هئا. اورنگزيب عالمگير پهرين لاهري کان ڀوڏيسر ڏانهن ويندڙ واپار جي قافلن جي حفاظت جو ڪم ڪلمتين جي سپرد ڪيو هو، جي حب ۽ ڪراچي جي وچ ۾ رهندا هئا. دهلي درٻار پاران سندن سردارن کي ميرپور ساڪري ۾ جاگيرن ملڻ کانسواءِ ساليانو 9600رپيا وظيفو ملڻ لڳو(1). ڏکڻ سنڌ ۾ نومڙي، جوکيا ۽ ڪلمتي ٽي قبيلا هئا، جن کي قلات جي براهوئي ڪنفيڊريسي سان همدردي هئي. بلوچ جڏهن به فساد ڪندا هئا ته مٿيان قبيلا لاڙ ۾ بغاوت ڪندا هئا. ڪلمتين جي ٻن سردارين بابراڻين ۽ بجاراڻين جا شجرا هن ريت آهن.

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ