سنڌ جي راجائن جي ڏينهن ۾ ديول (ديبل) مکيه بندر ۽ واپار جو مرڪز هو. ابن حوقل جي بيان موجب سمنڊ تي هو. اصطخري هن کي مهراڻ جي الهندي ڪپ تي ڏيکاري ٿو. شريف ادريسي جي بيان موجب سمنڊ جي ڇوڙ کان 6 ميل الهندي طرف هو. مسعودي هن کي سمنڊ کان ٻن ڏينهن جي پنڌ تي لکي ٿو. ميجر جنرل هيگ جي خيال موجب سنڌو جي ڊيلٽا تي الهندي طرف هو. تاريخ طاهري جو مصنف سنه 1606ع ۾ ٺٽي آيو، سو لکي ٿو ته ديبل ٺٽي کان ٻن ڏينهن جي پنڌ هو. انگريزي ايران جو سفير سر رابرٽ شرلي سنه 1613ع ۾ جھازن رستي هڪ ڏينهن جي مسافري ڪرڻ بعد ٺٽي پهتو هو. ميجر راورٽي 17هين صدي ۾ لکي ٿو ته ديبل پير پٺي کان بگهاڙ جي ڇوڙ وٽ هو. ٺٽي کان 15 ميلن جي مفاصلي تي هو. بشاري مقدسي سنه 375هه ۾ لکي ٿو ته ديبل جي چؤگرد هڪ سؤ ڳوٺ آهن، جن ۾ هندو واپاري رهن ٿا. شهر جي وچ ۾ هڪڙو مندر هو، جنهن جي گنبذ مٿان پتل جي هڪڙي گهوڙي سوار جو بت هو. فاتح عربن منجنيق سان بت کي ڀڳو، جنهن کانپوءِ شهر وارن آڻ مڃي. بقول ابن اثير عربن جو شهر تي ٽي ڏينهن گهيرو رهيو.(1)

عربن ديبل ۾ بيٺڪون قائم ڪيون. علم ۽ عرفان جا چشما هن شهر مان نڪتا. علامه سمعاني المتوفي 562هه ڪتاب الانساب ۾ انهن محدثن جا نالا ڏنا آهن، جيڪي هن شهر ۾ ٿي گذريا. ڪتاب ۾ شهر جو نالو ديبلي ڏنل آهي. عرب واپارين جون هن شهر ۾ ڪوٺيون. شهر جي ديوارن سان سمنڊ جون موجون ٽڪرنديون هيون. هن مردم خيز شهر جو اندازو هن مان لڳائي سگهجي ٿو ته سنه 280هه خليفي معتمد عباسي جي زماني ۾ زلزلي ڪري اٽڪل ڏيڍ لک ماڻهو شهر جي ديوارن هيٺ دٻجي مري ويا.(2) سنه 1567ع کان پوءِ ديبل جو نشان هميشه لاءِ مٽجي ويو. سنه 1333ع ۾ شيخ ابن بطوطا اندلسي جن ڏينهن ۾ سنڌ پهتو اُنهن ڏينهن ۾ لاهري بندر جي شهرت هئي.(3) جو سنڌو ندي جي ڇوڙ وٽ اڀرندي ڪپ تي هو. ڪرنل سر ٿامس هالڊچ جو بيان آهي ته ارمائيل (لسٻيلي) کان ٻه رستا ديبل ڏانهن ويندا هئا. هڪڙو لياري ۽ سون مياڻي کان بدولڪ کان ٿيندو منابار (منگهي پير) وٽ ختم ٿيندو هو. ٻيو رستو اٿل ۽ پٻ کان نڪري پهرين رستي سان منگهي پير وٽ گڏبو هو. ٻنهي رستن کان ويندڙن کي پٻ جبل، حب ندي، ملير نئين ۽ گهاري کي ٽپڻو پوندو هو. ڪرنل موصوف مڪران جي قديم نقشي ۾ اُنهن رستن جا نشان ڏيکاريا آهن، جن تان يوناني ۽ عرب فاتح لنگهيا هئا.(1)

الور ۽ ملتان:

عرب فاتحن جي سنڌ تي ڪاهه سنه 89هه/708ع کان شروع ٿي سنه 96هه/715ع تائين ختم ٿي. ديبل کانپوءِ نيرون ڪوٽ، سيوهڻ، برهمڻ آباد، الور اسلامي پرچم هيٺ اچي ويا. اسلامي فوجون ملتان ۽ قنوج تائين پهتيون. نيرون ڪوٽ جي راجا ڀنڊ ڪرڪن رند جي سردار شاهه بوق وٽ مڪران ۾ اچي پناهه ورتي.(2) سنه 94هه/712ع ۾ الور جنگ ۾ راجا ڏاهر مارجي ويو. سنڌ عربن، بلوچن جي مدد سان فتح ڪئي. هن مهم ۾ فاتحن کي بيشمار، سون، چاندي، جواهر، غلام ۽ ٻانهيون هٿ لڳيون. حجاج بن يوسف هن مهم ۾ دمشق جي خزاني مان سٺ هزار درهم خرچ ڪيا هئا. عربن کي مال غنيمت ۾ تيرهن ڪروڙ پنجھتر لک روپين جو مال هٿ لڳو.(3)

ملڪي انتظام:

فاتح سنڌ هندو جاگيردارن جون رياستون بحال رکيون. مندرن جي خرچ لاءِ پروهتن کي جاگيرون عنايت ڪيون. دولتمند طبقي وارن کي ساليانو 48 درهم، وچين طبقي وارن کي 24 درهم ۽ هيٺين طبقي وارن کي 12 درهم ڍل بطور جزيه ادا ڪرڻي پئي. نو مسلم، زالون، ٻار ۽ نادار مٿين ڍل کان آجا هئا. عربي لشڪر ۾ قريش، بنوڪلب، بنو تميم، بنو اسد، يمن ۽ حجاز جا سپاهي هئا، جن کي سليمان بن عبدالملڪ تخت تي ويهڻ کانپوءِ سنڌ ۽ مڪران ۾ رهڻ لاءِ حڪم ڏنو. عربن مڪران ۽ سنڌ جي عورتن سان شاديون ڪيون. اهڙي انتظام موجب ملتان کان وٺي سمنڊ تائين عربن ۽ بلوچن جون مستقل طور سنڌ ۾ بيٺڪون قائم ٿي ويون. سنڌ باب الاسلام بنجي ويو. سنڌ جو واپار قافلن رستي خراسان ۽ عراق تائين هلڻ لڳو. عربن ملڪي ڪاروبار هندن جي سپرد ڪيو. عربن کي ساليانو 24 لک رپيا سنڌ مان اُپت هئي.(1)

عربي رياستون:

عربن دمشق ۽ بغداد جي خليفن جي هٿ هيٺ سنڌ تي ڪل هڪ سؤ ويهه ورهيه حڪومت ڪئي. چاليهه ورهيه بني اميه خاندان جي خليفن جا عامل سنڌ تي حڪومت ڪندا رهيا ۽ اسي ورهيه عباسي خليفن جا گورنر. تنهن کانپوءِ به ٻه سؤ ورهيه عرب ئي سنڌ جا حڪم هئا. عباسي خليفن جو آخري گورنر عمر بن عبدالعزيز هباري سنه 240هه هو، جنهن جي نالي تي خليفي متوڪل باالله سنڌ جي گورنري جي سند ڏياري موڪليائين.

منصورھ:

عربن جي زماني ۾ ديبل، برهمڻ آباد، نيرون ڪوٽ وڏا شهر هئا. انهن شهرن ۾ غازي محمد بن قاسم مسجدون تعمير ڪرايون هيون. تنهن کانپوءِ عربن بيضاء، منصوره ۽ محفوظه جا شهر تعمير ڪرايا. مٿيان شهر فوجي ۽ سياسي مصلحت ڪري عربن کي تعمير ڪرڻا پيا. مثال لاءِ بنو اميه دور جي آخر ۾ جڏهن سنڌين عربن خلاف قدم کنيو، تڏهن عرب حاڪم حڪم بن عوانه قلبي عربن جي حفاظت لاءِ محفوظه درياءَ جي ڪناري تي تعمير ڪرايو. حڪم سان عمرو بن محمد بن قاسم بهادر سپاهي ساڻ هو، جنهن برهمڻ آباد کان ٻن فرسخ جي مفاصلي تي منصوره جو شهر سنه 110هه ۾ تعمير ڪرايو، جيئن بلاذري المتوفي 279هه جو بيان آهي.(2) تنهن کانپوءِ هجري ٽين صدي جي وچ ڌاري معتصم بالله عباسي جي زماني ۾ سنڌ جي والي عمر ابن موسيٰ بن يحيٰ بن خالد برمڪي بيضاء نالي شهر تعمير ڪرايو، مگر بقا ۽ شهرت منصوره کي قدرت نصيب ڪئي. ابن حوقل جي نقشي ۾ توڻي اصطخري جي بيان موجب هي شهر مهراڻ جي هڪڙي ٻيٽ تي هو. دشمن جي اوچتن حملن کان محفوظ هو. علامه ابوالفضل آئين اڪبري ۾ غلطي سان منصوره جو هنڌ بکر ٻيٽ ڏيکاريو آهي.(1) منصوره ڊيگهه ۾ هڪ ميل ۽ ويڪر ۾ هڪ ميل هو. هن تختگاهه شهر جون جايون ڪاٺ جون ۽ جامع مسجد عمان جي نموني تي پٿر جي هئي. شهر کي چار دروازا 1. باب البحر 2. باب طوران 3. باب سندان 4. باب ملتان(2) هئا. هن رياست جون حدون ديبل کان الور تائين هيون. اٽڪل ٽي لک ڳوٺ منجهس هئا. هتي جي عرب حاڪم وٽ هاٿين جا رٿ ۽ پيادل سپاهي هئا. اهل علم ڪري فضل جو مرڪز هو. چؤطرف سرسبزي ۽ باغات ڪري رونق وارو شهر هو. بشاري مقدسي ديبل، زندريح، ڪدار، مايل، بتلي، بانيه، سدوسان، صيمور، سوباره ۽ الور هن رياست ۾ مکيه ڳوٺن جا نالا ڏيکاريا آهن.(3) منصوره جي قريشي حاڪم جي فوجي قوت چاليهه هزار هئي.

ملتان:

ملتان تي سلطان محمود غزنوي جي ڪاهه تائين برابر عربن جي حڪومت رهي. ٽين صدي هجري جي وچ ڌاري ملتان خودمختيار رياست جي صورت اختيار ڪئي. اڳ منصوره جي ماتحت هو. قنوج جو سنڌوندي تي هو، سندس ماتحت هو. اٽڪل هڪ لک ڳوٺ هن رياست اندر هئا.(4) سام بن لوئي جو اولاد حڪومت ڪندو هو، جي اسماعيلي فرقي مان هئا. هن شهر ۾ آفتاب پرستي جو وڏو مندر هو، جنهن مان هتي جي عرب امير کي گهڻي آمدني هئي. هي شهر منصوره کان اڌ جيترو هو. هت محمد بن قاسم هڪڙي مسجد جوڙائي هئي، جا جلم بن شيبان قرمطي بند ڪرائي هئي ۽ بت خانو به ڊهرائي ڇڏيو هو. هتي جا امير به هاٿين تي سواري ڪندا هئا.

توران:

عربن جهالاوان تي طوران نالو رکيو هو. بشاري مقدسي جنهن 375هه ۾ هن رياست جي تختگاهه قزدار (خضدار) جو ذڪر ڏنو آهي، جنهن ماتحت ڪي ڳوٺ هئا. ابن حوقل سنه 367هه ۾ هن شهر کي ڏٺو هو. حاڪم جو نالو معين بن احمد هو. قزدار ٻن حصن ۾ ورهايل هو. شهر جي وچ ۾ هڪڙي ترائي هئي. هڪڙي پاسي حاڪم جو محلات هو ۽ ٻي پاسي سوداگرن جون جايون هيون، جنهن کي بودين سڏيندا هئا. پهرين حصي ۾ قلعو به هو. قزدار ننڍڙو شهر هو، پر خراسان، مڪران، فارس ۽ هندستان جي وچ ۾ هئڻ ڪري واپار جو مرڪز هو(1). سنه 375هه ۾ سلطان سبڪتگين هن رياست تي قبضو ڪيو هو.(2) ڪيڪانان به هن رياست جو نالو هو.

مڪران:

هن رياست جو والي عيسيٰ بن معدان هو. منجھس ڪنزپور، جنهن کي عربن قنزبون نالو ڏنو، هاڻوڪي شهر پنجگور ڀرسان سندس ڦٽل نشان موجود آهن. وسعت ۾ ملتان جيڏو هو. (ڏسو مڪران گزيٽئر)

مشڪي:

جھالاوان ۽ مڪران جي وچ ۾ وڏي رياست هئي. سندس حاڪم مظاهر بن رجاء هو.

ويهند:

هندستان جي پراڻن شهرن مان هو. هيءَ رياست به سنڌ جي گنڌارا نالي سڏبي هئي، جنهن جو تختگاهه ويهند سنڌونديءَ تي هو. جنهن کي ونسينٽ اي سمٿ اوهند لکي ٿو. هت مسلمانن جي آبادي هئي. سنه 393هه ۾ سلطان محمود غزنوي پشاور فتح ڪرڻ کانپوءِ مٿس قبضو ڪيو هو. بعض لکن ٿا ته هتي جو راجا هندو هو(1).

عرب دور ۾ سنڌ جا علماءِ:

علامه سمعاني ڪتاب الانساب ۾ ديبل جي علمائن جا نالا ڏنا آهن. اموي زماني کان سنڌ ۾ نج اسلامي اصولن ۽ شرعي احڪامن موجب حڪومت قائم رهي. اسلام کان جيڪي ٻڌ وارن ۽ برهمڻن ۾ جھيڙا هئا، سي اختلاف مٽجي ويا. عرب حاڪمن سنڌ وارن جي مذهب ۾ ڪابه دست اندازي ڪانه ڪئي. بني عباس دور تائين ماليات جو انتظام ۽ حساب ڪتاب برهمڻن جي هٿ ۾ رهيو. هندن سان وڏيون رعايتون ٿيون. خليفي عمر بن عبدالعزيز ؓ جي زماني ۾ گهڻن هندن اسلام اختيار ڪري پاڻ تي عربي نالا رکيا.(2) سنڌي جيڪي قيد ٿي عرب ۾ اقليت حاصل ڪئي، تن فاتح قوم وانگر وڏا علمي ۽ سياسي مرتبه حاصل ڪيا. هنن اسلامي علوم ۽ فنون ۾ ڪمال حاصل ڪيو ۽ وڏا وڏا علماءِ سندن مسند درس مان فيضياب ٿيا. علامه سمعاني اوائلي صدين جي سنڌي فاضل محدثن جا نالا ڏنا آهن، جيڪي عرب ۾ السندي جي لقب سان مشهور ٿيا. شيخ ابوبڪر اسرائفيني جي جداعليٰ جو لقب السندي هو. ابن عبدويه رازي جو اولاد جد اعليٰ جي نسبت ڪري السندي سڏجڻ لڳو. مشهور راوي ابو معشر بن عبدالرحمان پنهنجي وطن ڪري ”السندي“ ۽ جاءِ قيام ڪري مدني سڏجي ٿو. علم حديث، فن مغازي ۽ فقه جو ماهر ٿي گذريو. جامع ترمذي، ابن حجر جي ڪتاب ”تهذيب التهذيب“ ذهبي، ”تذڪرت الحفاظ“ ۾ سندس اُستادن ۽ شيخن جا نالا ڏنا آهن. امام سفيان سوري سندس شاگردن مان هو. سندس تصنيفات مان ”ڪتاب المغازي“ مشهور آهي.(3) سنه 170هه ۾ هن وفات ڪئي. خليفه مهدي سندس جنازي نماز پڙهائي. بغداد جي ”مقبره ڪبير“ ۾ سنڌ جو فخر دفن ٿيو. سندس لائق فرزند ابو عبدالملڪ محمد پنهنجي زمانه ۾ زبردست عالمن مان هڪ هو. مهدي کيس مدينه مان بغداد گهرايو هو. ابو حاتم بن محمد ادريس رازي، محمد بن ليث جوهري، ابويعلي موصلي کانئس حديثون روايتون ڪيون آهن. سنه 244هه ۾ وفات ڪيائين(1).

شيخ الاسلام عبدالرحمان بن عمرو امام اوزاعي، انهن ائمه اسلام مان آهي، جي فقه جي هڪ مذهب جا باني آهن. شام، اندلس ۾ وڏي عرصي تائين سندس پيروڪارن جو ڪثير تعداد رهيو. امام صاحب 88هه ۾ ڄائو، ۽ 156هه ۾ وفات ڪري ويو. علامه ذهبي ۽ حافظ ابن حجر عسقلاني هن کي سنڌي شمار ڪن ٿا. امام مالڪ سندس شاگردن مان هو. سندس شيخن مان امام زهري، يحيٰ بن ڪثير ۽ فتاده وغيره ان کان روايتون ڪيون. امام اوزاعي جي رتبي لاءِ ايترو چوڻ ڪافي ٿيندو ته حديث جا چار امام آهن. اوزاعي، مالڪ، ثوري ۽ حماد بن زيد. امام اعظمؒ جو همعصر هو(2). حافظ ابومحمد خلف بن سالم سندي المتوفي 231هه آل مهلب جو غلام هو. مشهور حافظن مان هو. حافظ ابن حجر کيس ”السندي البغدادي الحافظ“ لکيو آهي. امام احمد بن حنبلؒ سندن شاگردن مان هو(3). ابونصر فتح بن عبدالله سنڌي فقيه ۽ متڪلم جو لقب پاتائين. ابومحمد منصوري دائودي منصوره جو قاضي هو. حنفي فقه جو امام هو. سندس حلقه درس مان گهڻن فيض پاتو. سندس تصنيفات جو تعداد گهڻو آهي(4).

شعراء ڪرام:

ابوالعطا سندي عرب جي قادرالڪلام شاعر جو پهرين صف ۾ شمار ٿئي ٿو. ابوعطا جو سنڌي نالو افلح ۽ سندس پيءُ جو نالو يسار هو. بني اميه جو غلام ٿي آيو. پوءِ منصور عباسي جي زماني ۾ وفات ڪيائين. ابو تمام پنهنجي مشهور ڪتاب الحماسه ۾ کيس جاءِ ڏني آهي. اموي ۽ عباسي درٻارن جو شاعر ٿي گذريو. سندس شمار محضرمي شاعرن ۾ آهي. قصيدو پڙهندو هو ته مجلس وجد ۾ اچي ويندي هئي. نصر بن يسار اموي سندس وڏو قدران هو(1). هجري 4 صدي ۾ شاعر ابو ضلع منصوري سنڌي مشهور شاعر ٿي گذريو. هن سنڌ جو پهريون وطني ترانو تصنيف ڪيو. سندس پهريان ابيات هن ريت آهن:-

لقد انکر اصحابي وما ذالک بالا مثل
اذا ما مدح الهندو سهم الهند في المتقل(2).
 

تعلقات:

سنه 86هه/705ع ۾ خراسان جي سپهه سالار قتيبه بن مسلم بلخ فتح ڪرڻ کان پوءِ اُتي جي مشهور مندر نوبهار جي متولي برمڪ جنهن جي نسب جو سلسلو ايرانين جي روايتن موجب گستاشپ جي وزير جاماسپ تائين پهچندو هو. تن اسلام اختيار ڪيو. يحيٰ بن خالد برمڪي جو عباسي دور جو مشهور وزير ٿي گذريو، تنهن جي ڪوشش سان سنڌ جا ويد ۽ هندو طبيب عراق گهرايا ويا. اُتي جي دارالحڪمت ۽ دارالتراجم جي وڏن عهدن تي مقرر ڪيا ويا. هارون الرشيد ۽ مامون کي علمي تجسس جو شوق هو. تنهن کانسواءِ برمڪي خاندان جي خاوندن کي علم ۽ حڪمت سان گهڻي دلچسپي هئي، ۽ پنهنجي لياقت ۽ فياضي ڪري مشهور هئا(3). جاحظ المتوفي سنه 255هه مشهور انشاپرداز ۾ فلاسافر هو، سو پنهنجي رسالي ۾ لکي ٿو ته سنڌ جا هندو جوتش (نجوم)، حساب، بت تراشي ۽ طب ۾ ماهر هئا. يعقوبي جو سياح ۽ فاضل مؤرخ هو، سو لکي ٿو ته هندن جي نجومت مان ايرانين ۽ يونانين به فائدو پرايو(1). الغرض منصور، هارون ۽ برامڪه جي قدردانين ۽ فياضن ڪري سوين پنڊت بغداد پهتا، جن نجوم، هيئت، طب، ادب ۽ اخلاق تي گهڻائي ڪتاب عربي ۾ ترجمو ڪيا. جاحظ سندن نالا بهله (بجي ڪر)، فلبرفل (ڪلپ راءِ)، باکر، ڏاهر، زنڪل، راجه، آريڪل ۽ ٻيا نالا ڏنا آهن. جن مان گهڻن اسلام اختيار ڪيو هو. منڪه کي هارون الرشيد خاص طور گهرايو هو ۽ دارالترجمه ۾ سنسڪرت جي ڪتابن جي ترجمي ڪرڻ تي مامور هو(2). منڪه جو پٽ صالح علم طب ۾ هارون الرشيد جي درٻاري طبيب مشهور يوناني عيسائي حڪيم جبرئيل نجتيشوع کان به گوءِ کڻي ويو هو. ابن ڌن برمڪين جي شفاخاني مٿان افسر اعليٰ هو. پروفيسر زخاؤ سندس نالو ڌنوتري ڏيکاريو آهي. ڪتاب ”ارقام هنديه“ هندن جي حساب جو ڪتاب، جنهن کي مامون جي درٻاري منجم الخوارزمي 840ع ۾ درست ڪيو، سو اندلس جي رستي يورپ پهتو. ابن نديم ڪتاب کي سنڌي مان ترجمو ڪيو. اندلس ۾ مٿيون ڪتاب ”حساب الغبار“ سڏجڻ لڳو. خوارزمي کانپوءِ علي بن المقنع نسوي 980ع- 1040 حساب تي هڪڙو ڪتاب ”المقنع في الحساب الهندي“ لکيو. سنه 154هه/770ع ۾ سنڌ مان جيڪو وفد بغداد پهتو، تنهن نجوم ۽ هيئت جو سنسڪرت ڪتاب ”برهمسپت سڌانت“ ساڻ کڻي ويو. هي ڪتاب آريا ڀٽ جو لکيل هو تنهنڪري سندس عربي ترجمي تي ارجبد نالو رکيو ويو. سنسڪرت جي ٻي ڪتاب ”کنڊا کڊيڪ“ جو ٻن عربي شاگردن ابراهيم فزاري ۽ يعقوب بن طارق ٻنهي عربي طرز تي ترجمو ڪيو. عربن هندن جي جڳن تي ”سني السند هند“ ۽ ”ايام السند هند“ نالا رکيا. مگر ابتدائي عرب هيئت دانن ۾ سڌانت جو گهڻو رواج پيو. چوٿين صدي هجري ۾ سڌانت اسپين پهتو، جت خوارزمي جي زيچ سند هند صغير جو مسلمه بن احمد مجريطي سنه 398هه/1007ع ۾ خلاصو لکيو.(1) تنهن کانپوءِ اسپين جي ٻي هڪڙي عالم ابوالقاسم اصبغ المتوفي 429هه سنه 1035ع ۾ سڌانت جي اصول تي وڏي زيچ تيار ڪئي.(2) موسيٰ خوارزمي جو ڪتاب ”الجبروالمقابله“ 1831ع ۾ لنڊن مان شايع ٿيو.

خليفي موفق بالله به هجري ٽين صدي ۾ دوائن جي تحقيقات لاءِ ڪي ماهر سنڌ ڏانهن روانا ڪيا هئا. معتقد سنه 279هه ۾ احمد بن خفي ديلمي کي علم حساب ۽ اصطرلاب جي تحقيقات لاءِ هندستان ڏانهن موڪليو هو. سندس ڏينهن ۾ شوال سنه 280هه جڏهن ديبل ۾ چنڊ گرهڻ لڳو ۽ زلزلي ڪري ڏيڍ لک ماڻهو مئا، تڏهن نجومين هڪدم خليفي کي خبر ڏني هئي.(3) طب جي هندي ڪتاب ”ششرت، جنهن کي عرب ”سسرو“ سڏين ٿا، سو خالد برمڪي جي حڪم سان ترجمو ٿيو. پوءِ عبدالله بن علي عربي تان فارسي ۾ ترجمو ڪيو.(4) يعقوبي هڪڙي ندان جو ذڪر ڏئي ٿو. جنهن ۾ جڙي ٻوٽين جو ذڪر ڏنل هو، تنهن کي پنڊت منڪه سليمان بن اسحاق لاءِ عربي ۾ ترجمو ڪيو. پنڊت ستيا ورمن جي ڪتاب جو به بيروني ذڪر ڏنو آهي. شاناق (چاڻڪيه) پنڊت جو ڪتاب جانورن جي بيماري متعلق ترجمو ڪيو ويو. (5) ڪنڪه پنڊت جو ڪتاب جوتش متعلق منصور جي زماني ۾ ترجمو ٿيو. (6) ابن نديم هن پنڊت جي چئن ڪتابن جا نالا ڏنا آهن. 1. ڪتاب النمودار في الاعمار، عمر متعلق 2. اسرار المواليد، ڄم متعلق 3. ڪتاب القرانات الڪبير، شگون بازي متعلق 4. ڪتاب القرانات الصغير، هي ڪتاب طب متعلق آهي. تنهن کان سواءِ ٻيا ڪتاب جهڙوڪ ”ڪتاب في الحداث العالم والدور في القرآن“ دنيا جي واقعات ۽ ستارن جي چڪر نسبت. فن موسيقي تي ڪتاب نافر جو اندلس پهتو. ابو صالح بن شعيب مهاڀارت جو عربي ۾ ترجمو ڪيو، تنهن کانپوءِ ابوالحسن علي جبلي جو شاهان ديلمي جي ڪتب خاني جو مهتمم هو، 417هه ٻيهر ڪتاب عربي ۾ ترجمو ڪيو. (1) وياگهر جو ڪتاب ”ادب الملڪ“ هٿيارن جي جاچ متعلق ۽ سلطنت جي طريقن متعلق ابو صالح بن شعيب عربي ۾ ترجمو ڪيو. جابر بن حيان علم ڪيميا تي ڪتاب ترجمو ڪيو. ”ڪتاب حدود منطق الهند“ هندي منطق ۽ فلسفي متعلق ترجمو ٿيو. هندي بلاغت تي به يحيٰ بن خالد برمڪي ڪتاب ترجمو ڪرايا هئا.(2)

قرآن جو هندي ترجمو:

اڄ کان سوا هزار ورهيه اڳ الور جي راجا مهروگ منصوره جي حاڪم امير عبدالله بن عمر کي لکيو ته ڪو اهڙو عالم وٽس روانو ڪري جو اسلام جو مذهب سمجھائي سگهي. امير هڪڙي عالم کي جو مختلف زبانن جو ڄاڻو هو، راجا ڏانهن موڪليو. هن ٽن سالن جي عرصي ۾ قرآن پاڪ جو هندي ۾ ترجمو ڪيو. (3)

تهذيب:

سنڌ ۾ عربن جي زماني ۾ گڏيل تهذيب هئي. سنڌي عراق جي پوشاڪ پائيندا هئا ۽ عرب امير هندو راجائن وانگر هاٿين تي سواري ڪندا هئا.

زبان:

عربي زبان سرڪاري زبان هئي. جيئن انگريزن جي حڪومت اندر انگريزي دفتري زبان هئي، تنهنڪري عوام کي حڪمران قوم جي زبان سکڻ لازمي هو. ديبل، منصوره، بکر ۽ ٻين شهرن ۾ جامع مسجدن سان لڳ مدرسا هئا جن ۾ علماءِ ڪرام تعليم ڏيندا هئا. عرب علماءِ مختلف زبانن کان واقف هئا. سنڌي زبان جو وجود قائم هو، اها گهرو زبان هئي. مسعودي جو سنه 303هه ۾ هندستان آيو هو، سو لکي ٿو ته سنڌ جي زبان هندستان جي زبانن کان ڌار هئي. مڪران ۾ بلوچي ۽ گجرات ۾ لاڙي زبان جو ذڪر ڏئي ٿو. ابن نديم ڪتاب الفهرست ۾ لکي ٿو ته سنڌ ۾ ٻه خط رائج هئا. (1) ابو الريحان البيروني جو محمود غزنوي جو معاصر هو، سو هندستان جي زبانن جي باري ۾ لکي ٿو ته ڪشمير، بنارس ۽ مده ديش ۾ سڌماترڪ زبان جاري هئي. مالوه ۾ ناگري، گجرات ۽ ڪاٺياواڙ ۾ لاڙي، بنگال ۾ گوڙي، ڪڇ، گجرات ۽ سنڌ ۾ ڀاتيه زبانون رائج هيون. سنڌ جي لاڙ واري علائقي ۾ ملواري خط رائج هو. (2) امير خسرو جو ستين صدي ۾ ٿي گذريو، سو سنڌي زبان جو ذڪر ڪري ٿو. سنڌي جي وجود هوندي به سوين عربي لفظ سنڌي زبان ۾ اهڙيءَ ريت پيوست ٿي ويا آهن، جو لساني ماهر کان سواءِ ٻي ڪنهن کي هن وقت انهن لفظن جي عربي هئڻ جي خبر پئجي نه ٿي سگهي. سنڌي خط عربي ۾ بدلجي ويو. سنڌي زبان فصاحت ۽ بلاغت ۾ ترقي ڪئي. عربي مذهبي زبان هئڻ ڪري سنڌي پڙهڻ لڳا.