باب ٻيو

سنڌ جي قديم تاريخ هند وارن جي زباني

اها ڳالهه سدائين ڏک سان ڪئي ويندي آهي ته هندستان ۾ سڀ ڪجهه هوندي به جيڪا شيءِ ڪونهي اها آهي تاريخ! واقعي هن خاص ڏس ۾ هند کان اهڙي سخت ڀل ٿي آهي، جنهن جو هاڻ ڪوبه علاج نٿو ٿي سگهي. قومن جي حالتن کي جانچڻ وقت اسان بلڪل گمنام قومن جا ڪجهه نه ڪجهه واقعا بيان ڪري وٺنداسين. پر افسوس جو هندن بابت اهڙا پراڻا ڪتاب به تمام گهٽ ملندا جن تان دز لاهي ڪا ڳالهه معلوم ڪري سگهجي. هندن پهريان ته پنهنجي تاريخ لکڻ جو ڪو ارادو ئي نه ڪيو ۽ جيڪڏهن ڪڏهن ٿورو گهڻو احوال ٻڌائڻ جي ڪوشش به ڪئي، ته ان کي اهڙيءَ طرح شاعرن واري وڌاءَ يا پراڻي ڀورپ سان عقيدا ملائي لکيو آهي، جو تاريخ ۽ روايت جو ڪم ڏيڻ جي عيوض ان ۾ هڪ مذهبي ڪٿا ۽ ديوتائن جهڙو شان پيدا ٿي پيو آهي. مهاڀارت ۽ رامائڻ جي مقدس ۽ شاعراڻن بيتن ۽ سنڌ وارن جي قومي ڪارنامن مان جيڪي ڪجهه معلوم ٿئي ٿو، ان مان اسان پنهنجي پڙهندڙن لاءِ پيش ڪريون ٿا. پر ان سان گڏ هي به چئبو ته انهن ڳالهين کي لوڪ ڪهاڻيءَ کان وڌيڪ حيثيت نٿي ڏيئي سگهجي. هندو تاريخ ۾ سڀ کان اڳ هڪ ملڪ جو پتو رامائڻ مان پوي ٿو ان ملڪ ۾ اٽڪ درياءَ جي ڪناري ”ڪيڪيا“ نالي هڪ بادشاهي هئي، جنهن جو بادشاهه اسوا پتي يعني ”گهوڙن وارو“ راجا سڏيو هو، راجا دسرت جي ماڻا ڪندڙ راڻي جنهن جي هٺ ۽ هوڏ سبب رام چندر کي بن واس پلي پيو، اها راجا جي ڀيڻ هئي ۽ انهيءَ ڪري ڪيڪئي يعني ”ڪيڪيا واري“ مشهور ٿي وئي. هاڻي ائين سمجهو ته ان وقت سنڌ جو راجا، راجا دسرت جو سالو هو. ان کان پوءِ پانڊوئن جي ڏينهن ۾ به مهاڀارت جي جنگي جهڙپن جو ڪامياب هيرو هو. انهيءَ ڪري اسوا پتي جو نالو آيو آهي. نگر پاسي هڪ ٽامي جي تختي ملي آهي، جيڪا بطور سَندَ جي آهي. انهي پڙهڻيءَ مان معلوم ٿئي ٿو ته مهاراجا..... جيڪو هستناپور جو راجا ۽ پانڊوئن جي نسل مان هو، اسوا پتي راجا کي قتل ڪيو. انهيءَ تختي ۾ علم نجوم مطابق جيڪو زمانو ٻڌايو ويو آهي، ان جو ڪاٿو لڳايو وڃي ته اهو واقعو حضرت عيسيٰ جي ڄمڻ کان 2990 سال اڳ جو آهي، ان مان ثابت يٿو ته انهن ڏينهن اسوا پتي راجا يعني سنڌ جو بادشاهه ايترو طاقتور هو جو ان جي هارائڻ ۽ قتل ڪرڻ تي پانڊوئن جي خاندان جو راجا فخر سمجهندو هو ۽ انهيءَ سوڀ کي پنهنجي ڳڻن ۽ لقبن ۾ شمار ڪندو هو. ان کان پوءِ اڳ ۽ پوءِ جي گڏيل تاريخ هيءَ آهي ته آڳاٽن ڏينهن ۾ پاهن درياءَ (سنڌو) جي ڪناري تي ٻه قومون آباد هيون، جن مان هڪڙا جاٽ ۽ ٻيا ميد هئا، موجوده علم فيلا لوجي ۽ انساني هڏ ڪاٺ جي ڄاڻ پڌرو ڪيو آهي ته اهي ٻئي وحشي ۽ ڦورو قومون هيون. جنهن آرين جي پکڙجڻ کان اڳ ڪيترن ئي ملڪن کي پنهنجا گهوڙا ڊوڙائڻ جو ميدان ٺاهي هر هنڌ ڦرلٽ، قتل ۽ برباديءَ جو بازار گرم رکيو هو ۽ انهيءَ ۾ ڪهڙو عجب جو سنڌ جا اهي ميد به انهيءَ عظيم الشان ۽ مشهور قوم سان تعلق رکندا هجن، جنهن اسيريا جي بادشاهي فرات جي مٿاهين واري ميديا جي شان ۽ شوڪت سان بادشاهي ڪئي هئي.

خير اهي ٻئي گروهه کڻي ڪنهن به قوم سان تعلق رکندا هجن، هندوستان جي برپٽن ۾ جڏهن به آيا هجن، اسان کي سنڌ ۾ انهن بابت ايترو معلوم ٿيو آهي ته تاريخ کان اڳي ۽ گهڻو آڳاٽو سنڌو درياءَ جي ڪنارن تي آباد هئا ۽ هڪ ٻئي جا دشمن هئا آخر ۾ جيڪا پاڻ ۾ جنگ لڳي انهن جو نتيجو اهو نڪتو ته ميد، جاٽن تي سوڀارا ٿيا ۽ اهڙو ظلم ۽ زبردستي ڪرڻ لڳا جو هارايل ڌر درياءَ جي ٻئي پاسي وڃي پناهه ورتي ۽ پوءِ ٻئي قومون هڪ ٻئي کان جدا امن امان سان رهڻ لڳيون، پر جاٽ ماڻهو ٻيڙيون ٺاهڻ ۽ هلائڻ ۾ چڱي مهارت رکندڙ هئا. جنهن هنر کان ميد صفا ڪورا هئا انهي ڪري سندن ڪمزوري مان جاٽن اهو فائدو ورتو جو پنهنجي ٻيڙين ۾ ويهي هن پاسي لهي، ميدن تي اوچتو حملو ڪندا هئا. انهن جي مال کي جهلي ۽ ان کان اڳ جو ميد وڙهڻ لاءِ سنڀرن هو درياءَ ٽپي پنهنجي اجهن ۾ موٽي ايندا هئا. ڪجهه وقت تائين جاٽ ائين ڦرلٽ ڪندا رهيا ۽ ميدن جو ڪوبه زور نه هليو انهن لڳاتار درياهي حملن ائين ڪيو جو ميد جاٽن کان بلڪل ڀڄي ويا ۽ انتها کان وڌ پريشان هئا.

آخر ميدن جي اها حالت ۽ بي وسي ڏسي جاٽن جي هڪ سردار کي مٿن ترس آيو. هن پنهنجي قوم وارن کي سمجهايو ۽ کين ذهن نشين ڪرايو ته اهڙي وقت ڪاميابي ڪا جٽادار ۽ سدا سرهي رهڻ واري شيءِ ناهي. انهن ڏينهن کي ياد ڪريو جڏهن اُهي ئي ماڻهو اوهان تي ظلم ڪندا هئا ۽ توهان هڪ عام مصيبت ۾ مبتلا هئا. ان کان پوءِ هن حالت جو خيال ڪريو جڏهن اوهان جو وارو آهي ۽ اوهان مٿن ڇانيل آهيو. توهان کي يقين ڪرڻ گهرجي ته ٻنهي قومن جي ڀلائي انهيءَ ۾ آهي ته ٻئي پاڻ ۾ ٺهي دوست ٿي امن امان سان زندگي گذاريو.

اهڙي طرح ميدن ۽ جاٽن ۾ ٺاهه ڪري هن ٻنهي کي صلاح ڏني ته پنهنجي ڪجهه سردارن کي چونڊي راجا ڌر تراشتر جي پٽ راجا دريو ڌن وٽ موڪليو ۽ درخواست ڪريو ته هو پنهنجي طرفان ڪنهن کي توهان تي راجا ۽ حاڪم مقرر ڪري ۽ جڏهن راجا دريو ڌن جو نائب هتي اچي وڃي ته ٻئي قومون ان جي اطاعت ۽ فرمانبرداري ڪن. انهيءَ راءِ کي مڙني پسند ڪيو ۽ ميدن ۽ جاٽن جو وڪيل راجا دريو ڌن جي درٻار ۾ وڃي پهتو. معزز راجا انهن ماڻهن سان ڏاڍي پاٻولهه سان مليو ۽ پنهنجي ڀيڻ وهسله کي جيڪا هڪ طاقتور راجا جندرٿ جي راڻي هئي پنهنجي طرفان سنڌ موڪليو. شهزادي وهسله ايندي ئي ملڪ ۽ سڀني شهرن جي واڳ پنهنجي هٿ ڪئي ۽ هتي جي پهرين راڻي بڻجي جاٽن ۽ ميدن تي راڄ ڪرڻ لڳي.

ان بيان مان چٽو ٿيو ته هي مهاڀارت جي وڏي لڙائي جي ويجهو زمانو آهي. جڏهن بهادر آريا سنڌ جي ملڪ مان وڌي گنگا درياءَ جي ڪناري وڃي پهتا هئا ۽ ان کان پوءِ سنڌ ۾ جاٽن ۽ ميدن جو پراڻيون قومون بنا حڪمران ۽ بادشاهيءَ جي هيون.

وهسله ڏاڍو سٺو وقت هلايو. نيڪ ۽ ڀاڳڀري راڻي ثابت ٿي. سندس ڳڻ ۽ چڱايون ڏاڍي گهڻائيءَ سان ڳائجڻ لڳا. ليڪن باوجود ان جي جو سندس بهتر هلت ملڪ کي دولتمند عظمت ۽ ساک وارو ٺاهيو هو. نقص اهو هو ته سڄي ملڪ ۾ ڪوبه برهمڻ نه هو. جنهن جي ڏاهپ ۽ هوشياريءَ سان ملڪ کي علمي رتبو به حاصل ٿئي. راڻي پنهنجي ملڪ جي انهيءَ بدقسمتي جو حال هڪ ڊگهي خط ذريعي پنهنجي نوجوان ڀاءُ کي لکيو. جنهن جي پڙهندي ئي راجا دريو ڌن سڄي هندستان مان 30 هزار برهمڻ گڏ ڪري کين مال ملڪيت، نوڪر چاڪر ڏيئي سنڌ موڪليو. انهن بزرگ ماڻهن جي قدمن جي برڪت سان گهڻو زمانو نه ٿيو هوندو ته سنڌ جي بادشاهت کي وڏي رونق حاصل ٿي. زمين سرسبز ۽ سائي هئي ۽ شهر ڀريا تريا ، جنهن شهر کي انهيءَ راڻي پنهنجي راڄ جو ٺڪاڻو ٺاهيو اهو شهر اسڪلند هو.

راڻي وهسله ملڪ جو ڪجهه حصو جاٽن لاءِ مخصوص ڪيو ۽ انهن مان هڪ همراهه کي جنهن جو نالو جئدرٿ هو انهن تي حاڪم مقرر ڪيائين. انهي نموني جو انتظام ميدن سان به ڪيائين، هي حڪومت ڏاڍي سٺي هئي. جيڪا ويهارو سالن کان مٿي قائم رهي. جيڪا ڀارتي ماڻهن جي حڪومت سڏجي ٿي، پر افسوس جو راڻي وهسله تي ئي ڀارتي راڄ جي پڄاڻي ٿي.

ان خاندان جي تباهيءَ جو سبب هندوستان جي سلطنت جو هڪ عظيم الشان انقلاب هو. جنهن پانڊوئن جي نالي ۽ وقت جي مشهور خاندان جي حڪومت پاڙ کان پٽي اڇلائي ڇڏي هئي. فقط ناانصافي ۽ مذهبي گستاخيءَ ڪارڻ پانڊوئن پنهنجو راڄ وڃايو. سندن قسمت منهن موڙيو جنهن سبب هو ظالم ٿيا. هڪ ڏينهن ڪنهن برهمڻ جي ڳئون کي سندس گهران جهلي آيا ۽ کيس ڪهڻ جو ارادو ڪري رهيا هئا ته برهمڻ اچي کين سمجهايو  ۽ چيو ته ”مون ڪتابن م پڙهيو آهي ته پانڊوئن جو عروج تڏهن ويندو جڏهن هو هڪ ڳئونءَ خاطر هڪ برهمڻ کي ماريندا. پر انهن نه ان جي چوڻ جي پرواهه ڪئي ۽ نه دين جو خيال ۽ لحاظ ڪيائون. ان کي به ماري وڌائون ۽ ڍڳيءَ کي به! ان کي به انهيءَ مظلوم برهمڻ جو هڪ پٽ هو، جنهن جو نالو برهميڻ هو. هو هڪ طاقتور ۽ جانٺو جوان هو ۽ هڪ جبل جي مٿانهين تي رهندو هو. جڏهن انهيءَ پنهنجي پيءُ جي مارجڻ جو هي وڏو واقعو ٻڌو ته انهيءَ وقت اٿي بيٺو ۽ پنهنجو پاڻ کي چيائين ته ”آئون وڃي پانڊوئن جو راڄ کسيندس ان ڪري جو انهن هڪ ڳئون ۽ هڪ برهمڻ جي گهٽتائي ڪئي آهي.“ درويش جون ڳالهيون ڪوڙيون نٿيون ٿي سگهن، سندس اڳڪٿيون پوريون ٿيون، پانڊوئن جي بربادي جو وقت اچي ويو. جنهن جي پورائي جي لاءِ هن برهمزادي سندرو ٻڌو. عام ماڻهو ته انهيءَ ننڍي عمر جي برهمڻ تي کلڻ لڳا پر هڪ وڏي جماعت سندن طرفداري لاءِ گڏ ٿي ۽ انهن جي ٻل تي هن هڪ شهر تي قبضو ڪيو. هتي رهي هن  هر روز پنهنجي طاقت وڌائڻ شروع ڪئي ۽ جڏهن هڪ وڏو لشڪر گڏ ٿي ويو، تڏهن هو اڳتي وڌيا ۽ شهرن جا شهر سندن قبضي ۾ اچڻ لڳا. ايستائين جو فتح ڪندي هو خاص شهر هستناپور وڃي پهتا، جيڪو پانڊوئن جو گاديءَ وارو هنڌ هو. ان نسل جو آخري بادشاهه ڪويا هورت مقابلي لاءِ نڪتو پر ڀاڳ سندن ساٿ ڇڏي چڪو هو. وچ ميدان ۾ کيس ماريو ويو ۽ ان جي مرندي ئي برهيمڻ سڄي ملڪ جو والي ٿيو. هن سڄي بادشاهيءَ تي قابض ٿيڻ بعد ڪوشش ڪئي ته پانڊوئن جو بڻ ئي ختم ڪري، کيس هو جتي مليا تلوار جو کاڄ ٿيا. فقط ٿورا ماڻهو ڀڄي نڪتا ۽ مرڻ جي ڊپ کان پنهنجي ذات لڪائي ۽ ڪاسائي ۽ بورچي وغيره جهڙا نيچ قسم جا ڌنڌا اختيار ڪيائون.

چون ٿا ته پانڊوئن جي پٽ پول جي ڌيءَ نڪولا برهميڻ جي درٻار ۾ آئي ۽ کيس اهڙي موثر لهجي ۾ منٿ ميڙ ڪئي جو برهميڻ راجا انهيءَ شاهي خاندان جي قتل کان هٿ جهلي ورتو، پر ان تي به کين آزادي نه ڏني. سڀ جيلن ۾ واڙيل هئا، قيد خانن ۾ سندن انگ وڌڻ لڳو ته برهيمڻ کين ڇڏي ڏنو. انهيءَ شرط سان ته خاص قسم جا ڌنڌا ۽ خاص قسم جو واپار ڪريو تان جو ڪوبه اشراف ساڻس سڱابندي نه ڪري سگهي ۽ نه ئي ڪوئي عزت وارو انهن سان ڪنهن به قسم جي اٿڻي ويهڻي ڪري سگهي. انهيءَ مطلب کي حاصل ڪرڻ جي لاءِ هن فقط ايترو نه ڪيو جو مظلوم ۽ ستايل پانڊوئن کي ذليل ڪيو، پر سڄي ملڪ ۾ ڍنڍرو ڏنو ته ڪوبه هنن سان ويجهڙائي ۽ دوستي نه رکي. اهڙي نموني انهن جي عزت ايتري گهڻي جو آخر انهن ڏکن تڪليفن کان تنگ اچي ميراثين جو ڌنڌو اختيار ڪيو ۽ چون ٿا ته هندو بانسري وڄائڻ وارا سندن نسل مان آهن.

قاعدو آهي ته ڏوهه جو بار هڪ صاف دل انسان کي گهڻو کٽڪندو آهي. برهميڻ جي هٿان جڏهن ڪيتريون ئي جانيون زيان ٿيون ته خود کيس پنهنجي ڪرتوتن تي پڇتاءُ ٿيو ۽ دل ۾ خيال آيس ته جن ماڻهن کي مون ماريو آهي انهن جي خون جو بدلو فقط هيءُ ئي ٿي سگهي ٿو ته ڪنهن جبل جي چوٽيءَ تي ويهي پنهنجي باقي زندگي خدا جي ذڪر ۾ پوري ڪريان. انهيءَ قسم جا گهاٽ گهڙي رهيو هو ته ڪسياپا نالي هڪ برهمڻ اچي نصيحت ڪيس ۽ ماڻهو مارڻ تي ڦٽڪار ڪرڻ لڳو. اهو ٻڌندي ئي برهميڻ جو پڇتاءُ وارو جوش تازو ٿيو ۽ حد کان وڌ منهن لاهي چيائين ته ”واقعي اوهان سچ چئو ٿا، آءُ پاڻ پنهنجن ڪرتوتن تي پڇتايان ۽ پنهنجي ڪئي تي هٿ مليان ٿو. بهتر ائين آهي ته هاڻي هي حڪومت وٺ ۽ آئون وڃي ڌڻي در ٻاڏايان ٿو.“ ڪسياپا ورندي ڏني بادشاهي ڪرڻ منهنجو ڪم نه آهي، پر برهميڻ وڌيڪ زور ڀريو ۽ جڏهن هن زور ڀرڻ تي به بادشاهي وٺي وٺ، پاڻ وٽ رکڻ قبول ناهي، پنهنجي طرفان ڪنهن ٻي کي ڏيئي ڇڏجانءِ، پر منهنجي جند انهيءَ پاپ مان ڇڏاءِ.“ ڪسياپا اهو چوڻ مڃيو ۽ سندس اڳيان ئي سناگهه نالي هڪ خدمت ڪندڙ کي تخت تي ويهاريو.

مطلب ته ائين ئي برهميڻ بادشاهي کي لت هڻي پنهنجي آشرم جي واٽ ورتائين ۽ دنيا کان ڌار ٿي ويو. سناگهه تخت تي ويهي عدل و انصاف ۽ رعيت پروري کان ڪم ورتو. ڏاڍي سٺي نموني بادشاهي ڪئي ۽ انهيءَ ڪري سندس خاندان ۾ بادشاهي ڳچ عرصو رهي. پندرنهن سٺا بادشاهه سندس ئي بڻ مان انهيءَ گاديءَ تي ويٺا ۽ سٺو نالو ڪمائي هن جهان مان روانا ٿيا، پر ان کان پوءِ سندس پونئرن ظلم ۽ ڏاڍ شروع ڪيو جنهن جو اهو لازمي نتيجو نڪتو ته بادشاهي سندن هٿان هلي ويئي، هي واقعو ايران جي شهنشاهه گشتاسپ جي ڏينهن جو آهي.

ڳالهه ڪن ٿا ته گشتاسپ جي حياتي ۾ ئي بهيمڻ ايراني لشڪر وٺي هندستان تي حملو ڪيو ۽ ملڪ جي هڪ حصي تي قبضو ڪيو، بهمڻ هندن ۽ ترڪن جي حدن وچ ۾ هڪ شهر آباد ڪيو، جنهن جو نالو قندابيل رکيو.(غالباً اهو ئي شهر هاڻي لسٻيلو نالي سان مشهور آهي، جيڪو سنڌ ۽ بلوچستان جي وچ ۾ آهي) انهيءَ هستيءَ هڪ ٻيو شهر به آباد ڪيو، جنهن جو نالو بهمڻ آباد مان بدلجي برهمڻ آباد ٿي ويو. ڪجهه بيان مان پتو پوي ٿو ته مسلمانن جو آباد ڪيل شهر منصوره ٺيڪ انهيءَ هنڌ تي هو، جتان هي آڳاٽي دور جو شهر هو. بهيمڻ هندوستان جي اولهندي پرڳڻن ۾ ڪجهه عرصو رهي پيو. ايستائين جو گشتاسپ جي مرڻ جي خبر ٻڌائين ۽ ايران واپس وڃي شاهي تخت تي ويٺو.

هي ته سنڌ جي راجا جو حال هو، پر انهن ڏينهن ۾ هندوستان ۾ هڪ ٻي بادشاهي قائم هئي، جنهن جو حاڪم راجا هالو هو. هالو سنوارهه جي نسل مان هو، جيڪو جئدرٿ جو پٽ ۽ راجا ڌرتاراشتر جي ڌيءَ جي پيٽ مان هو ۽ هندوستان ۾ هو انهيءَ بادشاهيءَ جو وارث ٿيو جنهن تي جئدرٿ ۽ وسل وغيره حڪمران هئا. هالو ذاتي طور هڪ وڏو اثر رسوخ وارو راجا هو، انهيءَ هڪ بهتر سلطنت ۽ ڪيترائي شهر آباد ڪيا. سندس بادشاهي ۾ ڪپڙو ڏاڍو سٺو ٺهندو هو، جنهن ڪري سندس ملڪ جي پري پري تائين هاڪ هئي، انتظام قائم رکڻ لاءِ هن حڪم جاري ڪيو ته ڪوبه ڪپڙو شاهي مهر کان سواءِ ملڪ کان ٻاهر نه وڃي ۽ اها مهر ائين هنئين ويندي هئي جو خود بادشاهه زعفران سان پنهنجي پيرن جا نشان ڪپڙن تي هڻندو هو.

اتفاق سان ڪشمر جي راجا جي خوبصورت راڻي انهيءَ قسم جو ڪجهه ڪپڙو خريد ڪيو ۽ ان جي ساڙهي پائي پنهنجي مڙس سامهون ويئي. ڪشمير جي راجا جڏهن انهيءَ ڇاپي جو نشان ڏٺو ته دل ۾ رقابت جو خيال پيدا ٿيس ۽ راڻيءَ کان پڇڻ لڳو ته تو هي ڪپڙو ڪٿان ورتو، راڻي هڪڙي واپاري جو نالو ٻڌايو. جيڪو جلد ئي جهلي درٻار ۾ آندو ويو. جڏهن راجا واپاريءَ کان انهيءَ ڪپڙي جو حال معلوم ڪيو ته هن ٻڌايو ته هي ڪپڙو راجا هالي جي ملڪ جو آهي ۽ سندس ئي پيرن جو ڇاپو هن تي ٺهيل آهي. ايترو ٻڌندي ئي ڪشمير جي راجا بنا سوچي سمجهي قسم کنيو ته آئون وڃي راجا هالي جا پير وڍيندس جنهن پرپٺ منهنجي راڻي سان اهڙي گستاخي ڪئي آهي. کيس وزير اهڙي ارادي کان جهليو ۽ سمجهايائين ته هو برهمڻ جو ملڪ آهي، جتي اوهان ڪامياب نٿا ٿي سگهو. راجا انهيءَ صلاح جي پرواهه نه ڪئي ۽ پنهنجي فوج وٺي هليو ويو. جڏهن انهيءَ زبردست حملي آور جي رواني ٿيڻ جي خبر راجا هالي کي پهتي ته دل ۾ ڊپ ٿيس ۽ برهمڻن کي سڏي سڄي ماجرا بيان ڪئي ۽ چيائين اوهان تي ضروري آهي ته اوهان انهيءَ سگهاري بادشاهه کي روڪيو ۽ ڪوشش ڪريو ته اوهان جو ملڪ انهيءَ جي ڪاهه کان محفوظ رهي، برهمڻن ويهي پوڄا ڪئي ۽ راجا هالي کي صلاح ڏنائون ته هڪ مٽيءَ جو هاٿي ٺاهي ۽ ان کي جنگ جي ميدان ۾ فوج سامهون لڳايو. راجا هالي ائين ئي ڪيو، پوءِ جڏهن ڪشمير جو راجا پنهنجي جابلو فوج سان گڏ هلندي اتي اچي پهتو تڏهن خدا جي ڪرڻي سان اهو مٽيءَ جو هاٿي هڪ عجيب ۽ غريب توپ خانو ٿي ويو، جنهن مان باهه جا اُلا نڪرڻ لڳا ۽ اهڙي باهه ٻري جو ڪيترائي بهادر سڙي رک ٿي ويا.

اسان جي هندو ڀائرن کي موقعو ملي ته انهيءَ واقعي سان پنهنجي وڏن بزرگن جي ڏينهن ۾ توپ خاني جو ثبوت ڏين ۽ بارود جي ايجاد جو تاج ڏانهن آرين جي مٿي تي رکن. مطلب ته ايترو وڏو پراڻي ڪشمير جو راجا ٺاهه جي درخواست ڪرڻ تي مجبور ٿيو. راجا هالي اها درخواست قبول ڪئي ۽ حد درجي جي انسانيت ۽ چڱي نيت سان پنهنجي پاران ڪيتريون ئي سوکڙيون پاکڙيون هن کي موڪليون، پر جيئن ته ڪشمير جي راجا هندوستان جي راجا جو پير وڍڻ جو قسم کنيو هو تنهن ڪري قسم لاهڻ لاءِ هيءَ تدبير ڪيائين ته راجا هالي جي هڪ ميڻ جي مورتي ٺاهي ۽ انهيءَ مورت جو پير وٺي پنهنجو وچن پورو ڪيائين. ان کان پوءِ درياءَ (غالباً سنڌو درياءَ) جي رستي پنهنجي ملڪ واپس روانو ٿيو. ماڻهن کيس صلاح ڏني ته درياءَ ۾ چاڙهه وڌيڪ آهي، ٻيڙين کي ڪناري کان وڌيڪ پري نه وٺي وڃڻ گهرجي، انهيءَ صلاح مطابق هو ڪناري ئي ڪناري هليو ۽ جيئن جيئن اڳتي وڌيو پاڻي گهٽ ٿيندو ويو ايستائين جو هڪ هنڌ پهتو جتي پاڻي تمام گهٽ هو ۽ سندس گاديءَ وارو هنڌ ڪشمير ٿورن ئي ميلن تي هو. اتي هن ٻيڙي مان لهي ڪيتريون ئي جايون جوڙايون، ڳوٺ ٻڌا، گهڻن هنڌن تي مندر ٺهرايا ۽ ڀرپاسي ۾ شهر آباد ڪيا. ان هنڌ جتي انهيءَ سدائين ياد رهڻ واريون جايون جوڙايون انهن جو نالو ساوندي ٿي ويو. ڪشمير جو راجا انهن ڪرتن ۾ لڳل هو ته ڪنهن دشمن جي تياري جون خبرون آيون، تنهن ڪري سڀئي ڪم ڇڏي هو ڪشمير پهتو ۽ انهيءَ دشمن تي سوڀارو ٿيو.

ڳچ عرصي تائين هن جو راڄ سندس پونئيرن وٽ رهيو ۽ سڀئي هندو سندس پونئيرن جا پوئلڳ رهيا. ان عرصي ۾ سنڌ ملڪ ۾ ٽي بادشاهه  ٿي گذريا ۽ غالباً اهي راجا برهميڻ جي خادم سناگهه جي نسل مان هئا، ان ڪري اهي ڏينهن برهمڻ جي ڪاهه کان پهرين جا آهن، پوءِ جي بيانن مان پڌرو ٿيندو ته اهي راجا به برهمڻ سمجهيا ويندا هئا، پر اندازو ڪري سگهجي ٿو ته سناگهه جيڪڏهن برهميڻ جو خادم هو پر هو به ذات جو برهمڻ هو. راجائن جي ڏينهن ۾ راجا ڪفند جو زمانوا چي ويو جنهن بهادري ۽ سورهيائي ڏيکاري سڄي هندو بادشاهي ۽ غالباً راجا هالي جي راڄ کي به پنهنجي قبضي ۾ ڪري ورتو. راجا ڪفند اصل ۾ هندو ذات جو راجا نه هو، پر سندس رحمدلي ۽ انصاف پروري جي ڪري سڀ ماڻهو سندس پوئلڳ ٿي ويا هئا. هن هندن ۽ سندن ملڪ جي واکاڻ ڪرڻ ۾ ڏاڍي دل جي ڪشادگي ڏيکاري. پنهنجي چڱاين سان انهن جون اميدون وڌايون ۽ پنهنجي ڪار گذارين سان انهن کي دلداري ڏني. هو سڪندر اعظم جي واري جو هو. هن هڪ خواب ڏٺو هو جنهن جي تعبير هڪ برهمڻ کان پڇي ۽ غالباً انهيءَ تعبير پٽاندڙ هن سڪندر اعظم کي صلح جو پيغام ڏنو ۽ صلح جي درخواست سان گڏ پنهنجي راڄ جي ڪنوري ڇوڪري، هڪ وڏو حڪيم، هڪ فيلسوف ۽ هڪ شيشي جو ٿانو نذراني طور پيش ڪيو. شاهنامي ۾ اهو ئي راجا قيد هندي نالي سان ياد ڪيو ويو آهي، ان جي ڏينهن ۾ جيڪو برهمڻ ملڪ سندس راجا هو ان جي حدن تي شهريار ايراني بهمڻ حملو ڪيو ۽ ان کي شڪست ڏيئي سنڌ جي گهڻن ئي شهرن تي قبضو ڪيو ۽ اختيار هلايو هر هنڌ آتشڪدا ٺاهيا. برهمڻ راجا جي شڪست جي خبر جڏهن هندن کي پهتي ته راجا ڪفند مقابلي ڪرڻ ۽ ذراين کي هڪلي ڪڍڻ جو ارادو ڪيو، ان ڪري هن پنهنجي ڀاءُ ساميد ڏانهن هڪ ماڻهو موڪليو ۽ حڪم ڏنائين ته هارايل برهمڻ کي ساڻ وٺي منصوره شهر ڏانهن روانو ٿئي ۽ پارسي سردار مهراڻ کي جيڪو بهمڻ پاران هتي جو صوبي دار مقرر ٿيو هو ان کي ڪڍي ڇڏي جيترا به آتشڪدا ٺاهيا ويا هجن انهن کي ڊاهي هندو ڌرم جا مندر ٺهرائي، ساميد پنهنجي مدد لاءِ هندوستان جي راجا هالي کي به گهرايو جيڪو هڪ لشڪر وٺي اچي پهتو ۽ ٻئي هندوستاني دلير مهراڻ جي مقابلي لاءِ روانا ٿيا. جنگ جي ميدان ۾ پهچي هندو دليرن اهڙي سورهيائي ڏيکاري جو مهراڻ کي هڪ شهر ۾ قلعه بند ٿي جان بچائڻي پئي.

راجا هالي ۽ ساميد قلعي جو گهيرو ڪيو ۽ ٽن سالن تائين گهيريو ويٺا رهيا. ايران جي چالاڪ سردار جڏهن ڏٺو ته هاڻي جنگ ۾ ڪابه اميد باقي ناهي ته قلعي مان زمين جي اندر ئي اندر هڪ سرنگ کوٽائي جيڪا وڏي جتن سان کوٽي شهر ڪياسا تائين پهچائي ويئي. جڏهن اها سرنگ تيار ٿي ويئي ته هن قلعي جي برجن تي ڪاٺيون اڀيون کوڙي مٿانئن ٽوپلا رکي ڇڏيا ۽ ڪپڙي ۽ هٿيارن سان اهڙي صورت ٺاهي جو ٻاهرين کي خبر پوي ته ڪا جانباز فوج وڙهڻ لاءِ تيار بيٺي آهي. اها ڪارروائي ڪري هو پنهنجي سڄي فوج سوڌو سرنگ اندران ڀڄي ترڪن جي ملڪ (زابلستان يا موجوده افغانستان) ۾ وڃي پهتا، جنهن کي پناهه ڏني، هو ته هتان هليا ويا ۽ هتي جا هند واسي دوکي ۾ رهيا ته قلعي جي سجاڳي سان حفاظت ٿي رهي آهي، پر جڏهن اهو تماشو ڏٺائون ته ڪوئا قلعي جي سپاهين جي مٿن تي کيڏن ٿا ۽ انهن جا ٽوپلا ڪرائين ٿا ته حيران ٿيا هاڻي جو ويچار ڪيائون ته ايرانين جو فريب کليو، جلد ئي قلعي جا ڦاٽڪ ڀڃي کوليا ويا ۽ ان کان پوءِ ڪفند راجا جي حڪم تي پورو پورو عمل ٿيو. سنڌ ۾ هندو راڄ سان گڏ پوءِ هندو ڌرم  قائم ٿيو، مطلب ته ساميد ڪيترن ئي سالن کان پوءِ سوڀارو ۽ سرخرو ٿي پنهنجي ملڪ واپس آيو، ان واقعي کان پوءِ سڪندر اعظم هندوستان آيو ، جنهن جو احوال ٽئين باب ۾ آهي. راجا ڪفند جي مرڻ تي سندس پٽ ايند تخت تي ويٺو، هن تخت تي ويهندي ئي سنڌ کي چئن حصن ۾ ورهايو. ۽ هر حصي تي هڪ الڳ راجا يا صوبيدار مقرر ڪيو، جنهن مان هڪ جو ٺڪاڻو اسڪلند جو شهر هو. ٻئي جو اروڙ ۽ اچ به انهيءَ سان ملايو ويو، جيڪي ٽي ملڪ هن جي چاچي ساميد جي قبضي هئا، انهن تي هڪ ٽيون فرمانروا مقرر ٿيو ۽ چوٿين کي هن هندستان جي ندمان ۽ لوهاني پرڳڻن تي مقرر ڪيو، هي ورهاست جنهن وقت ٿي ان وقت راجا هالو به دنيا مان لاڏاڻو ڪري چڪو هو.

جڏهن راجا ايند جي زندگيءَ جو ڏيئو اجهاڻو ته سندس پٽ راسل پيءُ جي گاديءَ تي ويٺو پر ٿورائي ڏينهن حڪومت ڪئي هئائين جو هڪ طاقتور دشمن سامهون ٿي بيٺو، جنهن وڏي لشڪر سان حملو ڪري راجا راسل کي اباڻي تاج ۽ تخت کان ڌار ڪيو، جڏهن حڪومت هٿن مان ويندي ڏٺائين ته راسل پنهنجي ديس مان ارمان سان روانو ٿيو ۽ ڀڄي دکن پاسي هليو ويو ۽ اتي ئي رهي پيو، جتي معلوم ٿئي ٿو ته هو هڪ ملڪ جي ٿورڙي ٽڪري تي حڪومت ڪندو هو، هن جا ٻه پٽ هئا، وڏي جو نالو رڌال ۽ ننڍي جو برڪماريس، راسل جي انهن ٻنهي پٽن جي ڪٿا عجيب ۽ غريب آهي، چون ٿا ته هن جي مرڻ کان پوءِ وڏي پٽ ردال پيءُ جي اها رهيل بادشاهي پنهنجي قبضي ۾ ورتي. اتفاقاً انهن ئي ڏينهن ۾ ڪنهن راجا جي هڪ ڌيءَ هتي هئي جيڪا حسن ۽ سونهن سان گڏ تمام وڏي داناءِ ۽ عقل واري مشهور هئي، انهيءَ تي وڌاءُ اهو ته وڏن وڏن لائق ۽ عالم پنڊتن اڳ ڪٿي ڪئي هئي ته جيڪو به هن ڇوڪريءَ سان شادي ڪندو اهو سڄي جڳ جو والي ٿيندو. انهيءَ ڪري سڀني هندو راجائن ۽ راجڪمارن کي ساڻس شادي ڪرڻ جي خواهش ٿي پر هن پريءَ جهڙي خوبصورت شهزاديءَ سواءِ برڪماريس جي جيڪو حد درجي جو سهڻو ۽ حسين جوان هو، ٻئي ڪنهن کي به پسند نه ڪيو. مطلب ته برڪماريس وڏين آسن ۽ اميدن سان کيس حاصل ڪيو ۽ پنهنجي سيج سينگاري، پر جڏهن هن کي وٺي پنهنجي گهر آيو ته سندس وڏو ڀاءُ هن نئين ڪنوار جي شڪل ڏسندي ئي مٿس عاشق ٿي پيو ۽ چيائين ته جهڙيءَ طرح هي توکي وڻي ٿي اهڙي طرح مون کي به سٺي لڳي ٿي. ايترو چئي هن انهيءَ نئين ڪنوار کي سهلين ساڻ ننڍي ڀاءُ کان زوري ڦري ورتو. برڪماريس جڏهن اهو ڏٺو ته ڏاڍو پريشان ٿيو پر سندس ڪوبه زور نه ٿي هليو، نيٺ دل ۾ چوڻ لڳو ته، ”هن ڪنواري ڇوڪريءَ مون کي فقط منهنجي ڏاهپ ڪري پسند ڪيو هو، جڏهن ته ڏاهپ کان بهتر ڪابه شيءِ ناهي. اهو خيال ايندي ئي هن پنهنجي پياري زال جو ساٿ جو ڏک دل مان ڪڍي ڇڏيو ۽ علم جي حاصلات ڏانهن ڌيان ڏيڻ لڳو. عمل وارن ۽ برهمڻن سان رستو رکيائين ۽ رات ڏينهن محنت ڪرڻ لڳو ۽ نيٺ ايڏي وڏي درجي تي پهتو جو علم ۽ فضيلت ۾ ڪوبه ساڻس مٽ نه هو.

اهو وڏو باغي جنهن هنن جي پيءُ کي جلاوطن ڪيو هو، جڏهن هن مشهور خوبصورت ۽ حسين ڇوڪريءَ جي ۽ پوءِ ان سان گڏ ٻنهي ڀائرن جي پاڻ ۾ سلوڪ جي ڳالهه ٻڌي ته چوڻ لڳو، ”جن ماڻهن جون اهڙيون حرڪتون هجن ڀلا اهي ان لائق آهن جو اهڙي رتبي تي اڃان رهن.“ اهو چئي هن فوج وٺي رڌال جي ملڪ تي حملو ڪيو، نيت جي پليت رڌال کي شڪست آئي، جيڪو انهيءَ ملڪ جي ننڍڙي حصي کي ڇڏي ڀڳو ۽ پنهنجي ڀائرن ۽ اميرن کي گڏ وٺي ڪنهن جبل جي چوٽيءَ تي هڪ مضبوط قلعو جنهن کي انهيءَ پنهنجي لاءِ ٺاهيو هو وڃي رهيو، جتي چئني پاسن کان پهرو مقرر ڪيائين ۽ هو حفاظت ۽ سڪون سان رهڻ لڳو، پر دشمن انهيءَ قلعي جو به اچي گهيرو ڪيو ۽ ويجهو هو جو رڌال جي هر شيءِ تي قبضو ٿي وڃي، رڌال پنهنجي ڪمزوري ڏسي صلح جو پيغام موڪليو، جنهن جو جواب دشمن کان مليو ته اها ڇوڪري موڪلي ڏيو ۽ پنهنجي معززن کي به حڪم ڏيو ته پنهنجي هڪ هڪ ڇوڪري پيش ڪن، اها ڇوڪري جيڪا تو وٽ آهي اها آئون پاڻ رکندس ۽ تنهنجي سردارن جون ڇوڪريون پنهنجي سردارن کي ڏيندس. انهيءَ شرط جي پوري ٿيڻ کان سواءِ مان واپس نه ويندس،“ اهو ٻڌندي ئي رڌال ڏاڍو غمگين ۽ پريشان ٿيو ۽ پنهنجي انڌي وزير سان جنهن جو نالو سفر هو، مشورو ڪيو، سفر صلاح ڏني ته ڇوڪريون ڏيئي پنهنجي جان بچائڻ گهرجي. هن وقت ته جيئن ٿي سگهي انهيءَ مصيبت کي ٽارڻ گهرجي. پوءِ ايندڙ وقت ۾ ڪنهن موقعي تي اوهان دشمن کان بدلو به وٺي سگهو ٿا، پر جيڪڏهن اسان سڀ ماريا وياسين ته اهي ٻار ۽ عورتون ڪهڙي ڪم جون.”انهيءَ راءِ سان سڀني ماڻهن اتفاق ڪيو، پر اتفاقاً جنهن وقت انهيءَ ڳالهه تي بحث هليو رهيو هو ته برڪماريس اچي ويو ۽ ڀاءُ جي خدمت ۾ شاهي آداب بجا آڻي چيائين ته  ”مان ۽ مهاراج ٻئي هڪ ئي پيءُ جا پٽ آهيون، جيڪڏهن اوهان پنهنجي معاملن ۾ مونکي به سڏيندا ته جيستائين منهنجي وس ۾ هوندو ۽ منهنجو عقل ڪم ڏيندو ڪنهن نه ڪنهن حل ڪڍڻ جي ڪوشش ڪندس، منهنجي ننڍي عمر جو خيال نه ڪريو ۽ مون کي پنهنجي مشورن ۾ شامل ڪريو.

رڌال ته انهيءَ جو ڪو خيال نه ڪيو، پر ٻين ماڻهن ٻڌايو ته هو ڪهڙي مصيبت ۾ ڦاٿل آهن، جڏهن کيس اصل واقعو معلوم ٿيو ته چوڻ لڳو ته انهيءَ موقعي تي مناسب ٿيندو ته منهنجو سر مهاراجا جي ڪم اچي، حڪم ڏيو ته مون کي زنانا ڪپڙا پهرائي هڪ ڇوڪري ٺاهيو ۽ اهڙي طرح سڀني سردارن کي به حڪم ٿئي ته هو پنهنجن پنهنجن ننڍن ڇوڪرن کي سٺا سٺا زنانا ڪپڙا پارائي ڇوڪريون ڪن، پوءِ اسان سڀئي هڪ هڪ ڇري پنهنجن ڪپڙن ۾ ويڙهي ۽ هڪ هڪ توتاڙو به لڪائي کڻي وڃون. اهڙي طرح اسان سڀني کي ڇوڪريون ۽ ڪنواريون ٺاهي سهڻي نموني هار سينگار ڪرائي هنن وٽ موڪليو، اسان سڀ جڏهن انهن اڳيان پيش ڪيا وينداسين ته هو مونکي پاڻ وٽ رکندو ۽ ٻين سڀني کي پنهنجي سردارن حوالي ڪندو، جڏهن راجا مونکي اڪيلائيءَ ۾ وٺي ويندو ان وقت آءُ موقعو ڏسندي ڇري ان جي پيٽ ۾ ٺوڪي ڇڏيندس ۽ ان سان گڏ ئي توتاڙو ڦوڪيندس ته اشارو ملندي ئي هر ڇوڪرو پاڻ واري سردار کي ماري وجهندو ۽ اوهان جي لشڪر کي به تيار رهڻ گهرجي ته توتاڙي جو آواز ٻڌندي ئي قلعي مان نڪري حملو ڪريو. اهڙي طرح اسان ٿوري دير ۾ دشمنن جو خاتمو ڪري ڇڏينداسين، اها صلاح ٻڌي رڌال به ڏاڍو خوش ٿيو. جلدي ڇوڪرا ڇوڪريون ٺاهي موڪليا ويا ۽ نتيجو اهو نڪتو ته دشمن سوارن مان هڪ به بچي نه سگهيو، انهيءَ ڪارروائيءَ راجا رڌال کي ننڍي ڀاءُ برڪماريس جي حال تي ڪنهن قدر مهربان ڪيو پر وزير سندس مخالفت ۾ ڳالهيون گهڙي کيس جاني دشمن بڻائي وڌو ۽ ايستائين نوبت پهتي ته برڪماريس کي پنهنجي نامهربان ڀاءُ هٿان جان بچائڻ جي فقط اها ئي تدبير سجهي جو پنهنجي پاڻ کي مڙيئي ماڻهو ڪيو ۽ شهر جي گهٽين ۾ رولو ۽ مٿي ڦريل ٿي هلڻ لڳو.

هڪ ڏينهن گرمين جي موسم ۾ برڪماريس شهر جي گهٽين ۾ پيرين اگهاڙو هلي رهيو هو، هلندي هلندي بادشاهه ڀاءُ جي محل جي دروازي تي آيو. اتفاقاً ان وقت ڪو جهل پل وارو نه هو، سڌو محل اندر هليو ويو اتي وڃي ڇا ڏسي ته دلربا نازنين جيڪا حقيقت ۾ سندس زال هئي ۽ ان جو ڀاءُ رڌال ٻئي سيج تي ويٺا آهن ۽ ڪمند چوسي رهيا آهن، رڌال جي جڏهن مٿس نظر پئي ته خيال ڪيائين ته ٿي سگهي ٿو هن وقت پهري تي ڪوبه ناهي جنهن جو موقعو ڏسي ڪو محتاج فقير اندر گهڙي آيو آهي اهو خيال ايندي ئي ترس کائي هڪ ڪمند جي ڇڙي هن جي اڳيان اڇلائي، فقير (برڪماريس) اها ڪمند جي ڇڙي کڻي ورتي ۽ انهيءَ تي چاقوءَ وانگر آڱر ڦيرائڻ لڳو رڌال اهو ڏسي سمجهائين ته هي ڪمند کي ڇلڻ گهري ٿو تنهن ڪري راڻيءَ کي چيائين هن کي چاقو ڏيئي ڇڏ، راڻي سيج تان اٿي ۽ چاقو کڻي وڃي هن جي هٿ ۾ ڏيئي ڇڏيو. برڪماريس انهيءَ سان ڪمند ڇليو ۽ لڪي لڪي چور نگاهن سان ڀاءُ کي ڏسندو رهيو ايستائين جو جڏهن ڏٺائين ته هاڻي راجا وٽان سڀئي پهريدار هٽي ويا آهن ته هڪدم ٽپ ڏيئي ڊوڙيو ۽ چاقو رڌال جي پيٽ ۾ وهائي ڪڍيائين ۽ گڏ ئي ڇاتيءَ تائين چيري ڇڏيائين. انهي هڪ ئي وار هن جي زندگيءَ جو خاتمو آندو. هاڻي برڪماريس هن جي لاش کي ٽنگن مان ڇڪيو ۽ سيج هيٺان رکي ڇڏيو پوءِ ڀاءُ جي هنڌ پاڻ ويهي وزيرن ۽ ميمبرن کي گهرايو ۽ سڀن جي حاضر ٿيندي ئي عام مبارڪن سان بادشاهي تخت تي ويٺو ۽ ڀاءُ جو لاش ساڙائي پنهنجي زال کي قبضي ۾ ڪيائين. هن سان نئين سر شادي ڪيائين ۽ ملڪ ۾ حڪم جاري ڪيائين.

ان کان پوءِ هن وزير کي سامهون گهرائي چيائين، آئون چڱي طرح ڄاڻان ٿو ته تون ئي آهين جنهن منهنجي ڀاءُ کي اهڙا ڪم ڪرڻ تي آماده ڪيو، مون سان جيڪي ڪجهه وهيو واپرايو اهو اصل م تنهنجو ئي ڪيل آهي پر آءُ انهيءَ کي ڪا خطا نٿو چوان ۽ نه انهيءَ لائق سمجهان ٿو ته توتي الزام ڏيان، پوءِ الله جي اهڙي مرضي هئي جو آئون وري بادشاهه ۽ راجا ٿيان، مطلب ته جهڙي طرح تون ڀاءُ جي ڏينهن ۾ سڀني ڪمن جو ذميندار هئين اهڙيءَ طرح هاڻي به منهنجي طرفان حڪومت هلاءِ.“

وزير سفر هٿ ٻڌي عرض ڪيو ”اوهان صحيح چيو مون جيڪي ڪجهه ڪيو اهو اوهان جي ڀاءُ جي مرضيءَ سان ٿيو، مون کي اوهان سان ڪو وير نه هو، پر هاڻي مون دل ۾ فيصلو ڪيو آهي ته راجا رڌال سان گڏ چکيا تي چڙهي زندهه ٻري وڃان، آئون زندگيءَ ۾ اوهان جي ڀاءُ سان گڏ هئس ۽ مرڻ کان پوءِ به انهيءَ سان گڏ رهندس. برڪماريس چيو تون وڏو ڏاهو ۽ لائق وزير هئين، جڏهن ته مان چاهيان ٿو ته مرڻ کان اڳ حڪمراني ۽ عدل پروريءَ تي هڪ ڪتاب لک، جنهن ۾ راجا جي فرضن جو ذڪر هجي.“

سفر نئين راجا جي اها ڳالهه قبول ڪئي ۽ هڪ ڪتاب ترتيب ڏنو جنهن جي نالي جو عربي ترجمو ”آداب الملوڪ“ آهي. جڏهن هي ڪتاب پورو ٿيو ته سفر حاضري ٿي راجا برڪماريس کي ٻڌايو ته ان کان پوءِ چکيا تي چڙهي ڪري ٻري ويو. برڪماريس جي بادشاهيءَ ۾ ڏينهنون ڏينهن ترقي ٿيڻ لڳي. خوش نصيبي ۽ بخت هن جو پاسو ورتو. ايستائين جو هو سڄي هندستان جو راجا ٿيو ۽ هر ديس جي راجا سندس آڏو سر جهڪايو.

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو

ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ