|
براهوئي خط جو نمونو
براهوئي خط جو نمونو اردو فارسي طرز تي آهي،
بلوچستان جا براهوئي ادبي ادارا فارسي طرز جي خط
کي گهڻو استعمال ڪن ٿا، جڏهن ته سنڌ جا بروهي اديب
هتان جي پرنٽنگ پريسن مان سنڌي عربي خط جي نموني
تي مگر اردو ٽائيپ سان پنهنجا بروهڪي جا ڪتاب
ڇپائيندا آهن، جيئن مرحوم جوهر بروهي صاحب ڪيتري
وقت تائين پنهنجو ”سنگت“ رسالو ان صورت ۾ ڇپائيندو
رهيو، هينئر اردو فارسي خط جي ڪتابت سان ان کي
ميدان تي آڻيندو آهي. ائين ئي راقم الحروف جو ڇهه
ماهي ڪتابي سلسلو ”ڪَپَرت“ (ڪبوتر، پيامي) پڻ سال
١٩٨٣ع
کان ڇپبو رهيو آهي. محترم جوهر صاحب جا ٻه تخليقي
ڪتاب ”گوريچ“ ۽ ”دُردانه“ پڻ ٽائيپ جي صورت ۾
ميدان تي آيا. بزم سوز شهدادڪوٽ، بزم مولائي
شيدائي، محمد پورا وڍو ضلع جيڪب آباد، محترم داد
محمد ”خادم“ بروهي صاحب جو ادارو براهوئي ادبي
ثقافت سنگت جيڪب آباد، براهوئي پبليڪيشن فريد آباد
ميهڙ، جناب تراب لاڙڪاڻوي صاحب جو ادارو انقلاب
ادب ۽ محترم محمد اسحاق سوز صاحب طرفان قائم ڪيل
براهوئي ادبي دنيا يا براهوئي ادبي سنگت شهدادڪوٽ،
هي سڀ اشاعتي ادارا سنڌ اندر مختلف نوعيت جا
براهوي ڪتاب ميدان تي آڻڻ ۾ سرگرم آهن. حيدرآباد
جو محترم علي احمد ”شاد“ بروهي صاحب پڻ هن سلسلي ۾
پاڻ پتوڙي رهيو آهي. انهن ادارن طرفان ڪيترائي
ادبي ۽ ثقافتي ميڙ پڻ ڪوٺايا ويا آهن. بلوچستان ۾
به بيشمار سرڪاري ۽ غير سرڪاري ادبي ادارا هن
سلسلي ۾ قابل، تحسين حد تائين ڪم ڪري رهيا آهن،
انهن مان ڪن جا نالا هن ريت آهن
(١)
براهوئي ادبي سوسائٽي رجسٽرڊ ڪوئٽه
(٢) براهوئي آرٽس اڪيڊمي رجسٽرڊ ڪوئٽه (٣) براهوئي ادبي تنظيم ڪوئٽا (٤) براهوئي اڪيڊمي جناح روڊ
ڪوئٽه
(٥) پريس انفارميشن ڊپارٽمينٽ ڪوئٽه
(٦) براهوي ادبي ديوان مستونگ (٧)
اداراه ”ايلم“ مستونگ بلوچستان. ياد رهي ته سمورا
براهوئي ڪتاب توڙي قومي هجره ڪاميٽي طرفان ڇپايل
قرآن پاڪ جو براهوئي ترجمو جناب نورمحمد پروانه
صاحب، براهوئي ڪتاب گهر ”ايلم“ مستونگ، ضلع قلات،
بلوچستان کان ملي سگهن ٿا. اٽڪل ٽيهن سالن کان
محترم پروانه صاحب جي ادارت هيٺ ڇپجندڙ هفتيوار
براهوئي اخبار ”ايلم“ مستونگ، هن زبان جو گهڻو
ادبي سرمايو پڙهندڙن تائين پهچايو آهي. براهوئي
تهذيب ۽ ثقافت، تاريخ ۽ ادب، مطلب ته هرپهلوءَ کي
دنيا سان متعارف ڪرايو اٿس.
براهوئي زبان متعلق مغربي محققن جا ٻه طبقا آهن.
هڪڙو اهو آهي جيڪو بروهين کي آريا ۽ سامي تسليم
ڪري ٿو. هن طبقي ۾ ڊاڪٽر گستاولي بان، ايل ڊئس،
ڪرنل ٿامس، هالڊچ سر، خانيڪاف، آرهيوجس بلر ۽
ڊبليو هيوجس وغيره. ٻيو طبقو جيڪو بروهين کي
ڊرويڊي شمار ڪري ٿو، ان ۾ ڊاڪٽر ارنيسٽ ٽرمپ،
ڊاڪٽر ڪاڊويل ۽ سَر ڊينس بري وغيره اچي وڃن ٿا.
پوئين طبقي وارا زبان دان آهن، ان ڪري سندن فيصلي
کي زياده اهميت ڏني وڃي ٿي. براهوئي زبان ۾ بيشمار
ڊرويڊي الفاظ شامل آهن مثلاَ: پال (پالھ) يعني کير، حئي يعني
گاهه، تيل (تيلھ) يعني وڇون، خِيسُن يعني ڳاڙهو،
اَسِٽ يعني هڪ، اِرَٽ يعني ٻه ۽ مُسِٽ يعني ٽي
وغيره. اهڙن بگڙيل لفظن جي موجودگيءَ سبب هن کي ڪر
گالي يعني اڍنگي زبان سڏين ٿا (٨).
موجوده دور ۾ سنڌي زبان جي ملاوٽ هن کي وڌيڪ آسان
بڻائي ڇڏيو آهي. تاريخ شاهد آهي ته اتر هندستان
توڙي سنڌ بلوچستان ۾ دراوڙن کان اڳ ئي ڪول ۽ سنٿال
قومون آباد هيون، جن کي ڊرويڊين ڀونوچ سمنڊ جي
ڪناري ۽ عراق کان اچي انهن ملڪن مان لوڌي ڪڍيو هو.
موهن جي دڙي مان لڌل ڪولن، سنٿالن ۽ دراوڙن جا
اهڙا لاش عراق ۽ مصري تهذيب سان هن علائقي جو
لاڳاپو ظاهر ڪن ٿا(٩).
ان کانپوءِ
٢٣٢
ق. م هن ملڪ ۾ پالي زبان جو عام رواج هو. ان جا
آثار ٻڌ جي ڪتبن تي موجود آهن (١٠). انهن حالتن ۾
ناممڪن هو ته هڪ زبان جو اثر ٻئي زبان تي نه پوي.
براهوئي زبان ۾ فارسي ۽ عربي کانسواءِ ڪجهه اهڙا
لفظ به آهن جيڪي نج براهوئي ليکجن ٿا، حالانڪه اهي
انگريزي آهن، بر صغير توڙي دنيا جي ٻين سڀني ٻولين
جي ڀيٽ ۾ براهوئي زبان تي سنڌي جو تمام گهڻو اثر
آهي. هزارين سنڌي لفظ ساڳي صورت ۾ براهوئي زبان
اندر مروج آهن، جيڪي هيٺ ڏجن ٿا:
سنڌي لفظ براهوئي لفظ سنڌي
لفظ براهوئي لفظ
نگاهه نگاهه مِهرِ، محبت مِهر،
محبت
نظر نظر توان، طاقت توان،
طاقت
جيتوڻيڪ، توڙيڪ ٿوڻيڪ پرواهه
پرواهه
جگر جغر نصيب نصيب
سربراهه سَربَر خير خير
سَرڪرده (وڏو) سرڪڙده دامَن دامون
قوت، طاقت
قوت، طاقت
وطن وطن
مرهم،
مَلم
ملهم، مرهم
منزل منزل
شاد (خوش) شاد
جذبو جذبه، جوزه
جهان، دنيا جهان، دنيا
رهزن رهزن
نشاني نشاني آزاد آزات،
آجو
سنگت سنگت خلاص (ختم) خلاص، ختم
درد (سُور) دڙد
روشني روشنائي
ڌڪ ڌڪ ڦٽ ٺپ
سخت سخت پِڙي (مال جي) پِڙي
مدد ڪُمَڪ، مَدت بها (مُلهه)
بها
غُصو، غُصه (ڪاوڙ) غُصه دوا،
دارون دوا، دارون
گُل ڦُل ڦُل پلئه
(بدلو) پَلئو
مند، موسم مُد ڪونج
ڪونج
باغ باغ خاص خاص
سال سال عام عام
برف برف جُدا
(الڳ) جِتا، جدا
ڏار، ٽار، شاخ ٺول، ٺال،
ٽال
زنده (جيئرو) زنده
چاري چاري سحر (صبح صادق)
سَحُور
خيال خيال فرصت، واندڪائي
وارڪائي
ڳڻتي گڙتي سئر
(سفر، چڪر) سَل
ڌِڪو ڌِڪ گلي، دروازو گلي،
دروازه
تار تار اَرزان (سستو) اڙزان
صبح صُحبه رنگ رنگ
راست (سڌو) راست ننگ ننگ
شِيخ، سِيخ شِيخ، سِيخ
تنگ تنگ
ڪُلَو(پيغام) ڪُلو، پيغام ظاهر ظاهر
فقير ڦخير چاقو (ڇُري) چاقو
دوست دوست لشڪر لشڪر
دشمن دشمن همعصبر
همسر
جَهٽ (ساعت، گهڙي) جهَٽ هوش هوش
دلاسو دلاسه شوق شوق
يڪدم يڪدم اَهل اَهل
جڳهه، جاءِ جاڳه
لائق لائخ
مزو، لطف مِزه، مَزه
ڪُند ڪُنڊ
ٻڌي جُفت (جوڙو) جُفت پاڪ
پاڪ، پهڪ
اڪي اڪي طيب طيب
گُنگ، گُنگو
گُنگ آرام
آرام
مُڱ (دال) منُڱ
بِج بِج
ناز، نخرو ناز، نخره پنڌ پنڌ
نماز نماز پيادو (پيادل) پياده
مهربان مهروان خبرچار خبرچار،
سماچار
ڪاوڙ ڪاوڙ
سبق سبق
جنگ (لڙائي) جنگ مجبور، لاچار مجبور، لاچار
چَنگ (ساز)
چَنگ بخشش بَشخِيچ،
بخش
مَنڊو (معذور) منڊ تيمار تيمار
حق حق قطار قطار
ناحق، ظلم ناحق، ظلم تنوار (آواز) توار
رعب تاب
رعب تاب تلاءُ تلاوَ
خراب خراب ڊوڍو (ماني) ڊوڍو
محتاج محتاج پيتي(پيٽي) پيٽي
ساز ساز رِلهي
رِلهي
زيب (سونهن) زيب والي ڪَنَ جي) والي
آسودو آسودو
ٻانهين (هٿ ۾
پائڻ جي)
باهِينڪ
عالم (دنيا) عالم پاچو (سٿڻ جو)
پاچه
ديدار ديدار دُنگي يا دُنگ
(بوتل) دُنگي، دُنگ
پالڻ پالينگ ڪُڪُڙ ڪُڪُڙ
توب توپ چورو، چوزو چوزه
دَم دَم قبرستان،
گورستان گورستان، قبرستان
گو
گو ڦوڙهه (ڀتر) ڦوڊ
سخي سخي تيل تيل
ٻيڙي (ڪِشتي)
بيڙي
ميٽ ميٽ
سزا سزا صابڻ صابڻ
تَند (تار) تند پهلو (پاسري) پهلو
تعويذ تاويت واڻ (کٽ جو) واڻ
کَٽَ کَٽَ سينو سينه
دِلو دِلو گَڏون (لوٽو)
گڏو
ٿالهه ٿال ڦڦڙ ڦِڦ
عينڪ، چشمو عينڪ، چشمڪ ٻَٻرُ (وڻ) بَبُر
براهوئي زبان جيڪڏهن ڌارين ٻولين جا الفاظ اخذ نه ڪري ها ته جيڪر اڄ زنده به نه رهي سگهي ها. سنڌ ۾ سنڌي
زبان ۽ بلوچستان ۾وري فارسيءَ جو اثر مٿس نمايان
آهي. انگريزن جي اچڻ کانپوءِ ٻين ٻولين وانگر هن
زبان ۾ به هزارين انگريزي لفظ شامل ٿي ويا، جيڪي
اڄ سوڌو هتان جي سڀني ٻولين ۾ ساڳيائي ڪم اچن ٿا.
مثلاَ گلاس، ٽڪيٽ، اسٽيشن، ريل، ڪوپ، ٽيبل، بسڪوٽ،
بوٽ، پالش ۽ سُوٽ وغيره. انگريزي ته پنهنجي ماڳ
عربي پڻ ڪافي عرصي تائين هتان جي مروج زبان رهي
آهي. ان ڪري هن ٻوليءَ جا به ڪئين لفظ اچي ويا
آهن. جيئن رب، انسان، قلم، ورق، قلب، طوق، آخرت،
ادب، عقل، اصل، بخال (واڻيو) يا بقال، فنا، بقاء،
شاهد وغيره. فارسي زبان ته طويل عرصي تائين برصغير
جي حڪمران ٻولي رهي آهي، تنهنڪري هتان جي ٻين سڀني
ٻولين وانگر براهوئي زبان تي به هن جو خاصو اثر
پيو. براهوئي زبان ۾ تونگر، بالش، تمن، سامان،
رڪاب، ابريشم، آزاد، ارزان، آسمان، راست، چلم،
چهار (چار)، پنج، شش، هفت، هشت، نُھ، ده وغيره
فارسيءَ کان آيل الفاظ آهن. سنڌ جي سدا حيات شاعر،
صوفي ۽ بزرگ حضرت شاهه عبداللطيف رحه جن به هن
ٻوليءَ جي ڪيترن اڙانگن لفظن کي پنهنجن سنڌي بيتن
۾ سموهي جس کٽيو آهي. نموني طور هڪ بيت ملاحظه
فرمايو:
داسا داڪا داڙي، هنداڙي هئام،
هُر داسا هن حال جي، هتي هوت ڏٺام،
پذيري ايندام، پائي پيچ پريت جو. (١١)
داسا=
هاڻي، داڪا=
هِتان، داڙي=
هِتي، هنداڙي
=
هِتي، هُر
=ڏِس،
پذيري
=پوءِ،
حوالا
(1) Studies of Indian Life and Sentiments, CHP
Diversity of Language, PP 52-55, London 1910.
(2) Modern Review July 1918 Balochistan, P. 45
(ii) R. Hughes Buller, Makran the Languages.
(٣) مروج الذهب: مسعودي، جلد پهريون، ص ٣،
پئرس.
(٤) عجائب الهند:
بزرگ بن شهريار، ص ٣،
پئرس.
(٥) ڪتاب الفهرست:
ابن نديم، ص ٤٤،
مصر.
(٦) ڪتاب المسالڪ والممالڪ:
اصطخري، ص ٧٧،
ليڊن
(٧) سنڌي زبان جي تاريخ:
ڀيرو مل مهرچند آڏواڻي.
(8) A.W.Hughes: Balochistan Brahvis, KURGALLI
(9) Sir John Marshall: Mohen-jo-daro Indus
Civilization, Vol: I, Preface, P.5.
(10) A. W. Hughes: Balochistan, CHP Archaeology.
(١١)
شاهه جو رسالو: مرزا قليچ بيگ، سال ١٩٥١ع،
فصل
١٧
ص ٣٥٧، بيت ٦.
(مهراڻ 4-1986ع) |
