روايت [2] *

قيس انصاري، مڪي شهر جو ويٺل هو. ڄمڻ کان پوءِ ڪڏهن به خوشيءَ مان طعام نه طلبيائين؛ نه ستي سک هئس، نه اکين کي آرام. چون ٿا ته عشق جي لنو  ازل کان ئي لڳل هئس، تنهنڪري دنيا جي خوشين ڏانهن رغبت ڪانه هئس. مڪتب ۾ پڙهڻ لاءِ ويٺو، پر اتي به برهه جا باب پڙهيائين. هڪڙيءَ رات خواب ۾ ليليٰ جي سهڻيءَ صورت جو ديدار ٿيس. پوءِ ته هيڪاري هوش و حواس وڃائي، مڪي شهر جون گهٽيون گهمڻ لڳو. رات ڏينهن ليليٰ جي وائي وات هيس. ليليٰ جي گهڻي پڇا ڪيائين، پر ڪٿان به ڏس ڪونه مليس. آخرڪار شهر جي ٻاهران وڃي بيهندو هو، پوءِ اتان جيڪي به پرديسي مسافر ۽ قافلا لنگهندا هئا، انهن کان ليليٰ بابت پڇا ڪندو هو.

هڪڙي ڏينهن، مصر جو ڪو قاصد اتان اچي لانگهائو ٿيو، جنهن کان پڻ ليليٰ بابت پڇيائين. هن ٻڌايس ته: اسان جي شهر ۾ قمر قاضيءَ کي ”ليليٰ“ نالي هڪڙي ڌيءَ آهي،

جا تمام سهڻي آهي. تڏهن قاصد کي پاڻ سان گڏ وٺي هلڻ لاءِ آزيون ڪرڻ لڳو. قاصد چيس ته: آءٌ به انهيءَ قاضيءَ جو ئي قاصد آهيان، سندس پيغام مڪي ۾ پهچائڻو اٿم. هاڻي تون اتي ئي بيهي منهنجو انتظار ڪر. مونکي اڄوڪي ڏينهن ۾ ئي مصر شهر پهچڻو آهي، تنهنڪري پيغام ڏيئي موٽان ته مون سان گڏيو هل. مجنون اتي ئي بيهي رهيو. ٿوريءَ دير کان پوءِ قاصد به پيغام پهچائي موٽيو. مصر شهر اتان سو ڪوهه پري هو. قاصد کي به انهيءَ ئي ڏينهن سج لٿي مهل مصر ۾ پهچڻو هو، تنهنڪري اُٺ تي مجنونءَ کي ٻيلهه به نٿي کڻي سگهيو. رستو اهڙو اڻانگو هو، جو سونهين کان سواءِ مسافر ڪڏهن به اتي پهچي نٿي سگهيو؛ ۽ نه وري مجنون موٽي مڪي شهر وڃڻ قبول ڪيو، تنهنڪري اڳيان قاصد اُٺ تي، پٺيان مجنون سندرو ٻڌي، اُٺ تي پيل جُهل جي ٽونرن کي جهلي، قاصد جي پويان ڊوڙڻ شروع ڪيو. اهڙيءَ طرح ٻيئي ڄڻا هلندا هلندا، سج بيٺي اچي مصر شهر ۾ پهتا. قاصد هن کي اچي انهيءَ مسجد ۾ ڇڏيو، جنهن ۾ قاضي قمر پرديسي شاگردن کي پڙهائيندو هو. رات ٿي ويئي هئي، تنهنڪري مسجد خالي هئي. مجنون به پنهنجي محبوب جي شهر ۾ پهچي تمام خوش ٿيو، ڌڻي تعاليٰ جا شڪرانا بجا آڻي، هڪڙي حجري ۾ وڃي آرامي ٿيو.(1)

قاصد، مجنونءَ کي ڇڏي اها خبر وڃي بادشاهه سان ڪئي ته هڪڙو شخص اڄوڪي ڏينهن ۾ سو ڪوهه پنڌ ڪري، مڪي کان هتي پهتو آهي. بادشاهه جي طبيب اهو ٻڌي يڪدم چيو ته: اهو شخص رات وچ ۾ مري ويندو. بادشاهه حيران ٿي ويو، ۽ اهڙي ماڻهوءَ جي مرڻ تي افسوس به ٿيس. آخر طبيب کان پڇيائين ته: ڪهڙي طريقي سان اهو شخص بچي سگهي ٿو؟ طبيب ٻڌايو ته: انهيءَ شخص کي جيڪڏهن ڳُڙ ۾ رڌل، تمام پٽڙي رٻ جهڙي، طهري کارائي، پوءِ اونڌو ٽنگي ڇڏجي ته بچي پوندو.

مجنون کي حجري ۾ ويٺي گهڙي به ڪانه گذري، ته قدرت سان هڪڙو شخص پيالو طهريءَ جو ڀري کڻي آيو، جا پٽڙي رٻ جهڙي هئي. جيئن ته مسجد ۾ ان وقت مجني کان سواءِ ٻيو ڪوبه مسافر ڪونه هو، تنهنڪري اها آڻي هن جي اڳيان رکيائين. مجنون ويچارو سڄي ڏينهن جو بکيو، ۽ پنڌ جي ڪري ٿڪل هو، سو هم نه تم، کڻندي ئي پيالو، اها رٻ پِي ويو. وري سمهڻ مهل خيال ڪيائين ته ليليٰ جو گهر الائي ڪهڙي پاسي، متان بيخبريءَ ۾ ان پاسي پير ڪري سمهي رهان ۽ ليليٰ جي بي ادبي ٿئي، تنهنڪري پٽڪو ڇت ۾ ٻڌي، پنهنجا پير ان ۾ لٽڪائي، اونڌو ٿي لٽڪي پيو. صبح تائين انهيءَ حالت ۾ لٽڪيو پيو هو. پوءِ پاڻ کي ڇوڙي مسجد ۾ ويهي رهيو. صبح جو شهر جا ڪيئي ماڻهو هن کي ڏسڻ لاءِ مسجد ۾ آيا، پر هن کي جيئرو جاڳندو ڏسي حيران ٿي ويا.

صبح ٿيڻ سان قاضي قمر به مسجد ۾ آيو ۽ پنهنجي کٿابين کي سبق ڏيڻ لڳو. قيس به حجري مان نڪري سلام ڪري، ادب سان سندس آڏو اچي ويٺو. قاضيءَ کانئس خبرچار ورتي. مجني ٻڌايس ته: مڪي کان پنڌ ڪري، تو وٽ علم پڙهڻ آيو آهيان. قاضيءَ کي قيس جي سهڻي صورت ۽ گفتگو وڻي ويئي، تنهنڪري کيس پاڻ وٽ کٿابي ڪري ويهاريائين، ۽ رهڻ لاءِ هڪڙو حجرو به ڏنائينس.

چون ٿا ته ليليٰ پڻ ٻين ڇوڪرين سان گڏ، اتي پڙهڻ ايندي هئي. ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين جي وچ ۾ ڪپڙي جو پردو هوندو هو. قيس استاد کان سبق وٺي، هڪڙيءَ ڪنڊ ۾ ويهي ياد ڪرڻ لڳو، ۽ سبق اهڙي ته سَريلي آواز ۾ پڙهيائين، جو سڀئي کٿابي حيران ٿي ويا. ليليٰ جو اهو آواز ٻڌو، تنهن ٻين کٿابين کان پڇا ڪئي، جن ٻڌايس ته: هي اهوئي ماڻهو آهي، جيڪو مڪي کان هڪ ڏينهن ۾ سو ڪوهه پنڌ ڪري هتي پهتو آهي. سندس نالو قيس آهي. هوءَ اها حقيقت ٻڌي، لڪ ڇپ ۾، پردي مان قيس کي ڏسڻ لڳي ۽ سندس سهڻي صورت ڏسي، مٿس موهت ٿي پئي.(1)

ڪجهه ڏينهن کان پوءِ، قيس کي پڻ ليليٰ جو ديدار نصيب ٿيو ۽ ٻنهي ڄڻن جون اکيون اٽڪي وييون. پوءِ ته کٿابين کان لڪ ڇپ ۾ هڪٻئي سان قرب ونڊڻ لڳا. ويتر جو قيس پنهنجي ساري حقيقت ٻڌايس ته: آءٌ فقط تنهنجي حسن جي هاڪ ٻڌي هتي پهتو آهيان، تڏهن هيڪاري مٿس قربان ٿيڻ لڳي. سندس کاڌي پيتي ۽ ڪپڙي لٽي جو به بندوبست ڪندي رهي.

هنن ٻنهي ڄڻن جي لڪ چوريءَ ملاقات جي خبر کٿابين مان ڪن کي پئجي ويئي، تن وڃي قاضيءَ سان حقيقت ڪئي. قاضيءَ دل ۾ خيال ڪيو ته جي اها ڳالهه ظاهر ٿي ته مفت ۾ بدنامي ٿيندي. تنهنڪري هن ليليٰ جو کٿاب ۾ اچڻ وڃڻ بند ڪري، کيس گهر ۾ ويهاري ڇڏيو. قيس جڏهن ٻه- ٽي ڏينهن ليليٰ کي نه ڏٺو، سو هيڪاري حيران ٿيو ۽ ليليٰ جي ملڻ لاءِ واجهائڻ لڳو. قاضيءَ جو گهر مسجد سان لڳ هو، وچان فقط هڪ ننڍي ڀت هوندي هئي. تنهنڪري ليليٰ ۽ قيس جي ملاقات وقت بوقت ٿيندي رهندي هئي. آخر اها خبر به قاضيءَ کي پئي، جنهنڪري هن کيس مسجد مان ئي تڙي ڪڍي ڇڏيو. قيس مسجد مان نڪرن کان پوءِ ”ليليٰ، ليليٰ“ ڪندو، گهٽين ۾ ڦرندو رهيو. هن جي اها حالت ڏسي هرڪو کيس ”مجنون“ سڏڻ لڳو. ماڻهن کي ته رونشو ٿي آيو، سي ڪوبه ڪتو وغيره ڏسي مجنون کي چوندا هئا ته هي ليليٰ جو ڪتو آهي، ته هو ڊوڙي وڃي ان کي ڀاڪر پائي چميون ڏيندو هو. هوڏانهن وري ليليٰ جي اهڙي حالت هئي، جو اُٿي ويٺي، مٽن مائٽن، سرتين سهيلين جي پرواهه نه ڪري، ”مجنون مجنون“ پئي ڪندي هئي، ۽ ان جي فراق ۾، ڏينهن ڏينهن ڳرندي ڪنڊا ٿيندي ويئي.

هڪڙي ڏينهن مصر شهر جون ڪي عورتون کوهه تان پاڻي ڀرڻ ويون. نار تمام ڳرو هو، تنهنڪري هنن صلاح ڪئي ته ڇو نه مجني کي وٺي اچجي، ۽ ان کان نار کي گيڙا ڏيارجن. تڏهن انهن مان هڪ ڄڻيءَ مجني کي وڃي چيو ته: ليليٰ کوهه تان پاڻي ڀرڻ آئي آهي، تون هلي نار کي گيڙو ڏي ته هوءَ پاڻي ڀري. ليليٰ جو نالو ٻڌندي ئي اچي نار کي هٿ ڳنڍيائين. هو ته پاڻي ڀري روانيون ٿي وييون، پر مجنون نار کي گيڙا ڏيندو رهيو. تان جو اهو پاڻي وڃي شهر ۾ پهتو. ماڻهن هن کي گهڻو ئي سمجهايو، مگر هن نار مان هٿ نه ڪڍيو. نيٺ ماڻهن ڊوڙي وڃي ليليٰ کي چيو ته: هلي مجني کي منع ڪر، نه ته هُو سڄو شهر ٻوڙي ڇڏيندو. تڏهن ليليٰ پنهنجي ٻانهيءَ سان گڏجي کوهه تي آئي، ۽ چيائين ته: مجنا! هاڻي نار وهائڻ بند ڪر! هن جڏهن اهي لفظ ٻڌا، تڏهن نار مان هٿ کڻي ڪڍيائين، ۽ ماٺ ڪري اچي هڪ مسجد ۾ ويهي رهيو.

ليليٰ کي جڏهن خبر پئي ته مجني کي بابي مسجد مان ڪڍي ڇڏيو آهي ۽ هو ڪنهن ٻيءَ مسجد ۾ رهي ٿو، تڏهن ڪٽيءَ جو وٽو تيار ڪري، پنهنجي ٻانهيءَ کي ڏيئي، کيس پار پتا ٻڌائي، چيائينس ته لڪي وڃي مجني کي پهچائي اچ. ٻانهي اهو ڪٽيءَ جو وٽو کڻي ان مسجد ۾ آئي ۽ اچي مجني جي پڇا ڪيائين. اُتي جيڪو ملان رهندو هو، تنهن جو پڻ مجنون نالو هو، تنهن ٻانهيءَ کان وٽو وٺي کائي ڍؤ ڪيو ۽ وٽو خالي ڪري ٻانهيءَ کي ڏنائين. اهڙيءَ ريت هوءَ روزانو ڪُٽيءَ جو وٽو موڪليندي هئي، جا ملان کائيندو هو ۽ مجنون رُکي سُڪي ماني کائي پيو گذاريندو هو.

هڪڙي ڏينهن ليليٰ پنهنجي ٻانهيءَ کان پڇيو ته: مجنون ڪهڙي حال ۾ آهي؟ ٻانهيءَ چيو ته: هو ته مچي مچي دهل ٿي پيو آهي. انهيءَ تي ليليٰ کي شڪ جاڳيو. سو ان ڏينهن ٻانهيءَ کي وٽو ۽ ڪاتي ڏيئي چيائين ته: اڄ مجني کي وڃي چو ته ليليٰ چوي ٿي ته هيءُ وٽو رت سان ڀري ڏي. ٻانهي وٽو کڻي وري به مسجد ۾ آئي. ملان به ٻانهيءَ کي ايندو ڏسي، گرڙيون ڪري، ڪٽيءَ کائڻ لاءِ تيار ٿيو. ٻانهيءَ خالي وٽو هٿ ۾ ڏيئي، ليليٰ جو نياپو ڏنس ته: هيءُ وٽو رت سان ڀري ڏي! تنهن تي ملان چيس ته: مائي! رت ڏيڻ وارو مجنون اندر ڪنڊ ۾ ويٺو آهي، آءٌ فقط ڪٽي کائڻ وارو مجنون آهيان. اهو ٻڌي ٻانهي اندر آئي، ڏٺائين ته سچو پچو مجنون برابر هتي ويٺو آهي. پوءِ هن کي ليليٰ جو نياپو ڏيئي، وٽو ۽ ڪاتي کڻي هٿ ۾ ڏنائين. مجني، وٽو ۽ ڪاتي وٺي، پنهنجي سڄي جسم کي سيرون سيرون ڪري ڇڏيو، مگر فقط ٻه ٽي ڦڙا رت جا نڪتا. پوءِ ٻانهي اهي رت جا ٻه- ٽي ڦڙا کڻي ليليٰ وٽ آئي، جا مجني جي حالت جو ٻڌي، فراق ۾ ڦارون ٿيڻ لڳي.(1)

مجني ۽ ليليٰ جي عشق جي ڳالهه مصر ۾ باهه وانگر پکڙجي ويئي. هرهنڌ اهائي مقال هئي. ڪيترن چڱن ماڻهن قاضي قمر کي صلاح ڏني ته، ليليٰ کي پرڻائي ڇڏ. قاصيءَ پنهنجي زال سان سموري حقيقت ڪئي، ۽ ليليٰ کي سمجهائڻ لاءِ چيائين. هن وري جڏهن ليليٰ کي شاديءَ لاءِ چيو، تڏهن ليليٰ جواب ڏنو ته: آءٌ هڪڙو طعام تيار ٿي ڪريان، جيڪو ماڻهو اهو سڀ طعام کائي ختم ڪندو، ان سان شادي ڪنديس. اهو شرط هن وڃي قاضيءَ کي ٻڌايو، جنهن قبول ڪيو. ليليٰ سان شادي ڪرڻ جي ارادي سان ڪيترائي ماڻهو طعام کائڻ لاءِ تيار ٿيا. جڏهن سڀ ماڻهو اچي گڏ ٿيا، تڏهن ليليٰ ديڳڙو چلهه تي چاڙهي، ان ۾ زهر وڌو، جو سڀني ماڻهن ڏٺو. اتي جيڪي به عاشق آيل هئا، سي زهر ڏسي آهستي آهستي کسڪڻ لڳا، ۽ ڪوبه ماڻهو زهر پيئڻ لاءِ تيار نه ٿيو. جڏهن ليليٰ ڏٺو. ته ميدان صاف آهي، تڏهن ٻانهي موڪلي مجني کي گهرايائين ۽ کيس زهر پيڻ لاءِ چيائين. مجنون ليليٰ جي واتان حڪم ٻڌي تمام خوش ٿيو ۽ چيائين ته: ليليٰ! تون مونکي پنهنجي هٿ سان وٽيون ڀري ڏيندي وڃ، ته آءٌ پيئندو وڃان. پوءِ ليليٰ زهر جون وٽيون ڀريندي مجني کي ڏيندي ويئي ۽ هو يڪساهيءَ هڪٻئي مٿان وٽيون پيئندو ويو، تان جو سڄو ديڳڙو ختم ٿي ويو. مجني زهر جي اڃان به وڌيڪ گهُر ڪئي. اها حالت ڏسي قاضي ۽ ٻيا ماڻهو عجب ۾ پئجي ويا.

مجني جي زهر پيئڻ ڪري قاضيءَ کي اچي ڊپ ورايو ته جيڪڏهن مجنون مري پيو ته خون ڳچيءَ ۾ پوندو، ۽ جي نه مئو ۽ زنده رهيو ته ليليٰ جو سک کيس ڏيڻو پوندو. هر حالت ۾ بدنامي ٿيندي. تنهنڪري ان بدناميءَ کان بچڻ لاءِ هن راتو واه مصر ڇڏي وڃڻ جو ارادو ڪيو. جي هن ڳالهه جي مجني کي خبر پيئي، ته هو پٺ نه ڇڏيندو. اهو خيال ڪري لڪ ڇپ ۾ تياري ڪرڻ لڳو. اڃان اڌ رات ئي ڪانه گذري ته قاضي پنهنجي ڪٽنب سميت لڏي پلاڻي، ٻئي ڪنهن شهر ڏانهن روانو ٿيو.

مجنون ويچارو، جنهن کي ليليٰ جي فراق ۾ ننڊ به حرام هئي، ۽ سڄي رات ليليٰ جي گهر کي چڪر لڳائيندو هو ته من ليليٰ جو ديدار نصيب ٿئي، تنهن جو اوچتو ڏٺو ته قاضي لڏي پيو وڃي، سو پاڻ به ان قافلي جي پويان وڃڻ لڳو. ٻن چئن ڪوهن پنڌ ڪرڻ کان پوءِ اچي صبح ٿيو. قاضي اوچتو پويان نهاري ته مجنونءَ تي نظر پيس. ڪاوڙ مان ليليٰ کي چيائين ته کيس اڳتي اچڻ کان منع ڪري. جيتوڻيڪ ليليٰ جي مرضي ڪانه هئي، پر پيءُ جي اڳيان ڪجهه ڪڇي به نه ٿي سگهي. سو لاچار مجني کي هٿ سان اشارو ڪري بيهڻ لاءِ چيائين. هو اشارو ملندي ئي اتي بيهي رهيو، ۽ قافلو اڳتي روانو ٿيو.

قاضي قافلي سميت اچي ڪنهن شهر ۾ رهيو ۽ ٻن ٽن مهينن بعد جڏهن پڪ ٿيس ته هاڻي مجنون جو نالو به ڪونه ٿو ٻڌجي، تڏهن وري پويان پير ڪري اچي مصر پهتو ۽ کٿابين کي پڙهائڻ لڳو. هوڏانهن مجني کي جڏهن ليليٰ هٿ جو اشارو ڪيو، تڏهن هو اتي ئي بيهي رهيو. نه کاڌو نه پيتو پنج مهينا گذري ويا. مٿان برساتون اچي پيون، جهر جهنگ سائو ٿي ويو- مجني کي به وليون ويڙهي ويون ۽ هو بُنڊ بنجي اتي ئي بيٺو رهيو.

هڪڙي ڏينهن ڪو ڪاٺير ڪاٺين ڪرڻ لاءِ ڪهاڙو کڻي اچي اُن جهنگ ۾ نڪتو. هيڏانهن هوڏانهن جهوتن ڏيڻ کان پوءِ مجني کي ولين ۾ ويڙهيل ڏسي، بند سمجهيائين، ۽ ان کي اچي ڪهاڙيءَ جو ڌڪ هنيائين. ڌڪ لڳڻ سان بنڊ مان آواز آيو: تون ڪي ليليٰ! ڪاٺير اهو از غيبي آواز ٻڌي ڊپ ۾ ڪهاڙو کڻي وٺي ڀڳو، ۽ پگهر به اچي مصر شهر ۾ ٺاريائين. اتي هن هرهڪ ماڻهوءَ سان اها حقيقت ڪئي. آخر اها ڳالهه پکڙندي پکڙندي وڃي ليليٰ جي ڪن تائين پهتي. هوءَ پڻ مجني جي ملڻ لاءِ ماندي هئي، ۽ رات ڏينهن ان جي فراق ۾ ڳوڙها ڳاڙيندي رهندي هئي؛ تنهن جڏهن اها خبر ٻڌي، تڏهن ٻانهي موڪلي ڪاٺير کي گهرايائين ۽ کيس پاڻ سان گڏ هلڻ لاءِ چيائين. پر ڪاٺير تي ڪو اهڙو خوف ويٺو هو، جو ليليٰ کي ڏس پتو ڏيئي، هلڻ کان جواب ڏنائين.

اڌ رات کان پوءِ، ليليٰ ٻانهيءَ سان صلاح ڪري، ٻيئي ڄڻيون اُٺ تي سوار ٿي، ان جهگل ۾ آيون، ۽ ڪاٺير کان مليل ڏس تي اچي ان بنڊ وٽ پهتيون. اتي بنڊ مان آواز آيو: تون ڪي ليليٰ؟ مجنونءَ جو درد ڀريو آواز ٻڌي، ليليٰ کان دانهن نڪري! ويئي ۽ يڪدم وَليون پري ڪري، مجني کي آزاد ڪيائين. پوءِ ته ٻنهي ڄڻن هڪٻئي کي ڏٺو، اکيون اکين سان مليون ۽ اُتي جو اُتي پساهه پورا ٿين.

ليليٰ مجنون*

چيل محمود شيخ**

-        �      ™ -

خدا دوست*

سلطان محمود، غزنيءَ جو عادل بادشاهه هو. سندس دستور هو ته روزانو رات جو چمڙاپوش ڪري رعيت جي سڌ سماءُ لهڻ لاءِ شهر ۾ چڪر ڏيندو هو، ته جيئن ڪنهن سان ڪو اهنج ايذاءُ ته ڪونهي. جڏهن هن ڏٺو ته ملڪ ۾ امن امان آهي، هر ڪنهن گهر مان قرآن پاڪ جي تلاوت جو آواز اچي رهيو آهي، ۽ مسجدون آباد آهن، تڏهن الله تعاليٰ جا شڪرانا بجا آندائين.

هڪڙيءَ رات بادشاهه دستور موجب چمڙاپوش ڪري، گهمندو گهمندو وزير جي محلات وٽان اچي لنگهيو ته هڪڙو شخص ڏٺائين، جو محلات جي دريءَ ۾ اکيون کپايو بيٺو هو.(1) رات وَڳڙي ۾ هڪڙي اوڦٽو ماڻهوءَ کي انهيءَ حالت ۾ ڏسي، بادشاهه کي پڪ ٿي ته ڪو چوري ڪرڻ جي ارادي سان اچي لڪو آهي. تنهنڪري هڪدم وڃي کيس قابو ڪيائين، ۽ پڇيائينس ته ”ڪير آهين ۽ ڪهڙي ارادي سان بيٺو آهين؟“ اهو شخص جو ويچارو عشق جو ماريل هو ۽ محبوب جي ديدار لاءِ پنهنجي ئي خيالن ۾ غلطان هو، تنهن جا حوصلائي خطا ٿي ويا. نيٺ ڪجهه دير بعد، نيزاريءَ سان جواب ڏنائين ته ”سائين! آءٌ ڪو چور چڪار نه آهيان. آءٌ پاڻ هڪڙو اسر آهيان، جو هتي هڪڙي دوست سان ملڻ جي وعدي تي آيو آهيان، جو هتي هڪڙي دوست سان ملڻ جي وعدي تي آيو آهيان. هينئر انهيءَ انتظار ۾ هوس ته ڪيڏيءَ مهل ٿو سڏ ٿئي ته وڃي حاضر ٿيان. بادشاهه چيس ته ”نه، تون چور آهين، توکي مون سان گڏ هلڻو پوندو، ۽ صبح جو توکي بادشاهه وٽ پيش ڪبو.“ ان شخص وري به عاجزيءَ سان کيس چيو ته ”ادا! الله لڳ مون تي اڄ رات جو احسان ڪر. آءٌ توسان واعدو ٿو ڪريان ته صبح جو سوير جتي چوندين، اتي اچي حاضر ٿيندس.“ اتي بادشاهه به ان جي آزين نيزارين تي ٿڌو ٿيو، ۽ چيائينس ته ”چڱو، جي ائين آهي ته رات لاءِ ڪو ضامن ڏي.“ هو ڳڻتيءَ ۾ پئجي ويو، ڇاڪاڻ ته اتي سندس ڪوبه ماڻهو واقف ڪار نه هو. پرپوءِ لاچار بادشاهه سان اُٿي گڏجي هليو. آخر همت ڪري هڪڙي گهر جي دروازي تي بيهي ڪڙو کڙڪايائين.(1) اندران هڪڙو شخص ٻاهر نڪتو. تنهن کي چيائين ته: اي دوست! آءٌ هتي پرديسي آهيان، الله کان سواءِ هت ڪوبه اوهي واهي ڪونه اٿم، جو هن چوڪيدار وٽ ضامن پئي، منهنجي جند ڇڏائي. حقيقت هيءَ آهي ته اڄ رات هڪڙي دوست سان ملڻو اٿم، تنهنڪري جي منهنجو اڄ رات لاءِ ضامن پوين ته آءٌ صبح جو تو وٽ اچي حاضر ٿيندس. هن اڃا ڳالهه ئي پوري مس ڪئي ته ان شخص چوڪيدار کي چيو ته: آءٌ هن شخص جي وارَ وارَ جو اڄ رات لاءِ ضامن آهيان. صبح جو سويل حاضر ڪري ڏيندس. بادشاهه حيران ٿي ويو ته هيءُ هڪڙي غيرواقف شخص جو ضامن ڪيئن ٿو پوي. تڏهن وري به هوشيار ڪيائينس ته: صبح جو هيءُ شخص نه موٽيو، ته پوءِ سندس بدران تون جوابدار رهندين. ائين چئي، بادشاهه روانو ٿيو. پوءِ اهو شخص اميرزادي کي پنهنجي گهر وٺي آيو ۽ حال احوال پڇيائينس. اميرزادي جا شڪرانا مڃي، پنهنجو حال هن طرح ٻڌايو: آءٌ غزنيءَ جي پسگردائيءَ جو هڪڙو امير آهيان. منهنجو نالو خدادوست آهي، هن شهر ۾ منهنجو اڄ اوچتو اچڻ ٿيو آهي.(1) صبح جو گهمندي گهمندي هڪڙيءَ محلات هيٺان اچي لنگهيس ته اوچتو هڪڙي حسين نازنين تي نظر پئجي ويم، جا ان وقت دريءَ ۾ بيٺل هئي. ڏسڻ سان عشق جي تير گهائي ڇڏيم. پوءِ ته اتيئي بيهي رهيس. آخرڪار ان نازنين به ٿوريءَ دير بعد هڪڙي دائيءَ جي معرفت، رات جو ملڻ جو وعدو ڪيو. انهيءَ وعدي پوري ڪرڻ لاءِ محلات هيٺان انتظار ۾ بيٺو هوس ته چوڪيدار اچي جهليو. منهنجي منٿس ۽ آزين تي رحم کائي، ضامن جي طلب ڪيائين. پهريائين خيال ڪيم ته منهنجو واقف نه هتي آهيئي ڪونه، ڪهڙو ضامن ڏيان! پر پوءِ همت جهلي، تنهنجي گهر تي وٺي آيو سانس ۽ توکي ضامن پوڻ لاءِ عرض ڪيم. توکي آفرين آهي جو مون اڻواقف جو ضامن پيو آهين؛ هڪڙي ٻي به مهرباني ڪر، جو مون کي رڳو اجازت ڏي ته آءٌ وڃي محبوب سان ملان ۽ انجام ٿو ڪريان ته صبح جو اچي حاضر ٿيندس اهو ٻڌي دوست کيس دلداري ڏني ۽ اجازت ڏنائينس ته ڀلي وڃي پنهنجي محبوب سان ملي.

خدا دوست اتان نڪري محلات ڏي روانو ٿيو. بادشاهه جو اڃا تائين اتي لڪو بيٺو هو، سو به سندس پٺ وٺي هلڻ لڳو. هو هلندي هلندي ساڳئي محلات هيٺيان اچي پهتو، ۽ ڪجهه دير بيهي انتظار ڪيائين. پر جڏهن محلات جو دروازو نه کليو، ۽ نه وري ڪو ماڻهو ڇيڻو ڏٺائين، تڏهن ڪمند اڇلائي، محلات ۾ ٽپي پيو. بادشاهه به نڪا ڪئي هَم نه تَم، ساڳئي ڪمند تان چڙهي محلات جي دريءَ مان اندر ويو ۽ لڪي هنن جي گفتگو ٻڌڻ لڳو. وزير زادي، جا هن جي انتظار ۾ هئي، تنهن خدا دوست کي اوڀالو ڏنو ته: اي دلدار! ڪهڙي سبب کان دير ڪيئي؟ هن کيس جواب ڏنو ته: اي سڄڻ! منهنجو روح تولاءِ اهڙو اوڪاسيل هو جو هڪ گهڙي به سال پئي ڀانيم، پر تنهنجي محلات هيٺان بيٺل ڏسي، اوچتو هڪڙي چوڪيدار اچي پڪڙيم، جنهن کي اڄوڪيءَ رات لاءِ هڪڙو دوست ضامن ڏيئي تو وٽ پهتو آهيان. وزيرزادي اها ڳالهه ٻڌي، نهايت ارمان ۾ ڀرجي ان کي چيو ته: اي محب! اها تمام خراب ڳالهه ٿي، ڇو ته هتي جو قانون اهڙو ته سخت آهي، جو تنهنجو اهو ڏوهه هرگز معاف نه ڪيو ويندو، ۽ صبح جو ضرور بادشاهه تنهنجي مارائڻ جو حڪم ڏيندو. خدا دوست چيو ته: وزيرادي! تون دل نه لاهه، الله رحيم آهي. جيڪڏهن پنهنجي سچي محبت آهي ته ڌڻي تعاليٰ ضرور ڪو نه ڪو حيلو پيدا ڪندو. پر وزيرزاديءَ کي روئڻ جهل ئي نه ڏئي، چيائين ته: تو کان هاڻي هڪڙو پلڪ به پاسي ٿيڻ مون لاءِ موت آهي، سو صبح جو تنهنجي ڦاهيءَ جو ٻُڌي، آءٌ ڪيئن جيئرو رهي سگهنديس! پوءِ پنهنجيءَ قسمت کي ڏوهه ڏيندي، خدا دوست کي چيائين ته: قدرت جي ڳالهه آهي، جو فقط اڄوڪيءَ رات جي رهاڻ نصيت ٿي، سڀاڻي يانصيب. هاڻي اچ نه رهاڻ ڪريون. پوءِ وزيرزاديءَ قرآن شريف کڻي آڻي وچ تي رکيو، ۽ ٻيئي ڄڻا قرآن شريف جو دور ڪرڻ لڳا. بادشاهه به هڪڙيءَ ڪنڊ ۾ لڪي بيٺي. هنن جون ڳالهيون ٻڌيون، تان جو اچي آسُر ٿيو. آخر هنن قرآن شريف ٺپي، هڪٻئي کان روئي موڪلايو. هلندي وقت وزيزاديءَ هن کي چيو ته: دوست دل نه لاهج، هاڻي هتي ويهڻ مون لاءِ حرام آهي. آءٌ توسان بادشاهه جي درٻار ۾ به گڏ هونديس. جيڪڏهن ڪاري ويس سان، ڪميت گهوڙي تي چڙهيل ڪو شخص ڏسين، ته پڪ ڄاڻج ته اُها آءٌ هونديس. هاڻي الله توهار.

خدادوست، وزيرزاديءَ کان موڪلائي پنهنجي دوست ڏانهن روانو ٿيو. هو اتي پهچي ئي پهچي، تنهن کان اڳ بادشاهه به پنهنجي محلات ۾ پهچي ويو، ۽ هڪدم ڪوٽوال کي حڪم ڏنائين ته ’فلاڻي شخص کي حاضر ڪيو وڃي، جيڪڏهن اهو نه هجي ته جيڪو شخص سندس ضامن پيل آهي، ان کي گرفتار ڪري اچ.‘ جڏهن ڪوٽوال ان دوست جي گهر پهتو، تڏهن خدا دوست اڃا نه پهتو هو، تنهنڪري هو دوست وڃي حاضر ٿيو. هن کي اڪيلو ڏسي، بادشاهه سخت ڪاوڙيو، ۽ جلاد کي حڪم ڏنائين ته ’هن شخص کي وٺي وڃي سوريءَ تي چاڙهيو.‘ هو جوان به حڪم ٻڌي، خوشيءَ سان جلاد سان گڏ اُٿي هليو.

هوڏانهن وري خدادوست جڏهن پنهنجي دوست جي گهر پهتو، تڏهن معلوم ٿيس ته هو بادشاهي سَڏ تي ويو آهي، سو پنهنجي دير سان پهچڻ تي ڏاڍو شرمندو ٿيو ۽ اهو الڪو ٿي بيٺس ته متان هُن بيگناهه کي ڦاسي نه چاڙهي ڇڏين، سو هڪدم مٺيون ڀيڙي وٺي ڀڳو.(1) اڃا اڌ واٽ تي هو، ڏٺائين ته ماڻهن جي انبوهه ۾ جلاد سندس دوست کي ڦاسيءَ ڏانهن وٺيو پيا وڃن، تڏهن دانهن ڪري جلادن کي چيائين ته: ڏوهاري ته آءٌ آهيان، جو اچي حاضر ٿيو آهيان. هيءُ ته منهنجو ضامن آهي، تنهنڪري هن جي بدران مونکي هلي سوريءَ تي چاڙهيو. اتي ٻيئي دوست ضد ٻڌي بيهي رهيا. هرڪو چئي ته آءٌ ڏوهاري آهيان، تنهنڪري ڦاسيءَ تي مونکي چاڙهيو وڃي. جلاد ويچارا منجهي پيا ته هاڻي ڪنهي کي سوريءَ چاڙهيون. اڃا انهي ئي ويچارن ۾ هئا ته هڪڙو سهڻو جوان ڪاريءَ پوشاڪ ۾، ڪاري گهوڙي تي سوار ٿي اچي سهڙيو. تنهن جو اچي ڏٺو ته سندس محب بدران ڪو ٻيو ماڻهو ٻڌو بيٺو آهي، سو جلاد کان پڇيائين ته، حقيقت ڇا آهي؟ جلاد کيس سڄي حقيقت ٻڌائي ته بادشاهه سلامت هُن شخص جي مارڻ جو حڪم ڏنو آهي، مگر هي شخص جيڪو هينئر پهتو آهي، سو چوي ٿو ته سچو ڏوهاري آءٌ آهيان، تنهنڪري مونکي وٺي هلي ڦاهيءَ تي چاڙهيو. هاڻي اسين منجهي پيا آهيون ته ڇا ڪريون! اتي گهوڙيسوار وراڻيو ته: اها ته تمام خراب ڳالهه ٿي.  هاڻي ٻنهي ڄڻن کي بادشاهه سلامت وٺ وٺي هلو نه کيس سموريءَ حقيقت کان واقف ڪريون، پوءِ هو جيڪو حڪم ڏئي، تنهن موجب عمل ڪريو.(2) جلادن کي به اها ڳالهه سمجهه ۾ آئي، سي ٻنهي ڄڻن کي وٺي بادشاهه سلامت ڏانهن روانا ٿيا. جلاد موٽي اچي بادشاهه وٽ حاضر ٿيا ۽ هٿ ٻڌي عرض ڪيائون ته: جيئندا قبلا! توهان هڪڙي شخص کي سوريءَ تي چاڙهڻ لاءِ حڪم ڪيو هو، پر هتي ته ٻه ڄڻا هوڏ ٻڌي بيٺا آهن. هرڪو ائين ٿو چئي ته ڏوهاري آءٌ آهيان ۽ مونکي ئي سوريءَ تي چاڙهيو وڃي. هاڻي حڪم ڏيو ته ڪنهن کي سوريءَ تي چاڙهيو وڃي! اهو ٻڌي بادشاهه دل ۾ چيو ته ’هنن دوستن جي دوستي ڪيتريقدر نه سچي آهي، جو هڪٻئي تان سِر قربان ڪيو بيٺا آهن.‘ وري به آزمودي خاطر خدا دوست جي مائٽن کي گهرائي چيائين ته: خدا دوست قانون جو ڏوهاري آهي، تنهنڪري ان کي سوريءَ جو حڪم ڏنو ويو آهي، جيڪڏهن اوهان مان ڪو هن جو ضامن پوي ته هن جو ڇوٽڪارو ٿئي. پر سندس عزيزن مان ڪو به هن جو ضامن نه پيو. تڏهن هيڪاري بادشاهه کي پڪ ٿي ته ’هنن جي پاڻ ۾ سچي دوستي آهي.‘ آخر فيصلو ڪيائين ته جڏهن خدا دوست پاڻ اچي حاضر ٿيو آهي. تڏهن سندس ضامن جو ضرور ڪونهي. هاڻي خدا دوست کي وٺي وڃي ڦاهيءَ چاڙهيو. اهو حڪم ٻڌي، وزيزادي جا ڪاري پوشاڪ ڍڪي آئي هئي، بادشاهه کي هٿ ٻڌي عرض ڪيو ته: بادشاهه سلامت! ايڏو انڌير، جو چوڪيدار جي چوڻ تي هڪ بيگناهه انسان جو خون ٿا ڪريو! جيڪڏهن اوهان جا صلاحڪار اهڙا هوندا ته پوءِ انهن جي چوڻ تي سگهوئي پنهنجو ملڪ تباهه ڪري ڇڏيندا. بادشاهه ته سمجهي ويو ته هيءَ وزير زادي آهي، پر تنهن هوندي به ٻاهريون ٻنو رکي، کيس چيائين ته: اي شخص! تون ڪير آهين ۽ ڪيئن توکي ايڏي جرئت ٿي، جو حاڪمن سان ايتريقدر گستاخي ٿو ڪرين؟ وزيرزاديءَ به ٺهه پيهه جواب ڏنو ته: بادشاهه سلامت! توهين انصاف پسند ٿي ڪري به پنهنجي ظلم تي خوش آهيو. جيڪڏهن اوهان وٽ سچ چوڻ ڏوهه آهي ۽ ان جي سزا موت آهي، ته پوءِ بيشڪ مونکي به هن ڏوهاريءَ سان گڏ سوريءَ تي چاڙهيو وڃي. تڏهن بادشاهه وري به وزير زاديءَ کي چيو ته: اي شخص! چور کي سزا ڏيڻ حق جي ڳالهه آهي ۽ اها تنهنجي بيوقوفي آهي جو حق کي ناحق چئي پاڻ کي خواه مخواه ٿو مارائين. اتي وزير زاديءَ به بادشاهه کي جواب ڏنو ته: بادشاهه سلامت! جتي اوهان جهڙا حاڪم هجن، اتي سڀني ڳالهين کان موت بهتر آهي. توهان چوڪيدار جي چوڻ تي هڪ بيگناهه جي مارڻ جو حڪم ڏنو آهي، هاڻي آءٌ اوهان کي ساري حقيقت ٿو ٻڌايان ته اهو شخص، جنهن کي توهان جهليو آهي، سو منهنجو ئي دوست هو. مون ئي هن کان رات جو ملڻ جو وعدو ورتو هو، جنهنڪري مون سان ملڻ جي انتظار ۾ محلات جي هيٺان بيٺل هو. هو ضامن ڏيئي مون وٽ آيو. اسان جي محبت سچي ۽ پاڪ آهي، جنهن جو شاهد ڌڻي پاڪ آهي. اڃا به جيڪڏهن توهان کي ان جي مارڻ جو خيال آهي ته ان کان اڳ مون کي ماريو وڃي.

بادشاهه ته اڳيئي سڄيءَ حقيقت کان واقف هو، سو هنن ٽنهي جي سچائيءَ کان ڏاڍو خوش ٿيو ۽ چيائين ته: اي شخص! انهيءَ سچائي ۽ پاڪائيءَ جي ساک تي نه رڳو توکي معاف ڪيم پر هنن ٻنهي دوستن کي به بخش ڪيم. هاڻي تون بيفڪر ٿي پنهنجيءَ جاءِ تي موٽي وڃ. وزير زاديءَ جي وڃڻ بعد بادشاهه پنهنجي وزير کي گهرائي سچيءَ حقيقت کان واقف ڪيو. وزير زاديءَ جي پاڪائيءَ ۽ سچائيءَ جي تعريف ڪري، خدا دوست سان سندس شاديءَ ڪرڻ جي اجازر گهري وزير به بادشاهه جو چوڻ ڪونه موٽايو، ۽ ٻئي ڏينهن وزير زاديءَ جي شادي خدا دوست سان ڏاڍيءَ ڌام ڌوم سان ٿي. بادشاهه جي ٻنهي کي خوب ڏاج ڏيوڻ ڏيئي روانو ڪيو، ۽ انهيءَ خوشيءَ ۾ هن جو دوست، جيڪو ضامن پيو هو، تنهن کي به مالا مال ڪري ڇڏيائين.

-        �      ™ -

روايت [1] *

-        �      ™ -

سيف الملوڪ ۽ بديع الجمال

]هن قصي جون جملي ٻارهن روايتون مليون، جن مان پهرئين روايت ”تاريخ طاهري“ جي آهي، ۽ باقي هيٺين يارهن روايتن مان ست منظوم ۽ پويون چار نثر ۾ آهن: (1) ليٿو ۾ ڇپيل منظوم قصو، (2) سيف الملوڪ، چيل بهار ٻپڙ جو، (3) سيف الملوڪ، چيل محمود شيخ، (4) سيف الملوڪ، چيل منو چانڊيو، (5) سيف الملوڪ چيل قاسم جو، (6) سيفلنامو (مقدمه) سرائڪيءَ ۾ چيل لطف علي جو، مطبوع سنڌي ادبي بورڊ، سنه 1960ع، (7) سرائڪي ۽ مثنوي جي صورت ۾ حاجي خانڻ جو جوڙيل سيف الملوڪ، مطبوع رفاه عام ليٿو پريس لاهور، (8) قصو سيف الملوڪ، مولف قاضي صابر مصطفيٰ، مطبوع سنه 1953ع، (9) تعلقي اُٻاوڙي مان فاضل قائمي کان مليل روايت، (10) تعلقي شهدادپور مان مير حسن ”سڪايل“ کان مليل روايت ۽ (11) تعلقي ٺٽي مان عبدالله گندري کان مليل روايت.

”تاريخ طاهري“ واري روايت مختصر مگر هڪ مستقل ۽ آڳاٽي آهي، جا هن قصي کي سر زمين سنڌ جي ماحول ۾ چمڪائي ٿي. ان روايت کي ”قصو يديع الجمال جو“ جي عنوان سان شروع ۾ رکيو ويو آهي. ان بعد باقي يارهن روايتون هن قصي کي مصر جي شهزادي جي عشق جي داستان جي صورت ۾ پيش ڪن ٿيون، جن جي مطالعي ۽ ڀيٽ جي بناء تي ”سيف الملوڪ“ جي عنوان سان هڪ جامع متن قائم ڪيو ويو آهي، جنهن جو بنياد بهار ٻيڙ واري بيتن ۾ جوڙيل قصي ۽ ليٿو ۾ ڇپيل ’الف اشباع‘ جي قافيي تي چيل منظوم قصي تي رکيو ويو آهي ۽ باقي نثر توڙي نظم ۾ جوڙيل روايت مان مدد ورتي وئي آهي، ۽ انهن جا اختلاف هيٺ حاشين ۾ ڏنا ويا آهن.

قصي جي انهن ٻن مستقل روايتن بعد، پهريون پنج منظوم روايتون متن ۾ شامل ڪيون ويون آهن ۽ باقي پويون ڇهه (لطف علي ۽ حاجي خانڻ جا اڳ ڇپيل قصا ۽ چار نثر واريون روايتون، جن جا اختلاف قلمبند ڪيا ويا آهن) ڇڏيون ويون آهن- مرتب.[

قصو بديع الجمال جو*

سنڌ ۾ دلوراءِ نالي راجا (’محمد طور‘ ۽ ’ساڪري‘ شهرن جي وچ واري علائقي تي) حڪومت ڪندو هو. هو اهڙو ته ظالم، بي انصاف ۽ حد درجي جو غاصب هو، جو هر رات رعيت جي هڪ ڇوڪري زوريءَ پنهنجي محلات ۾ آڻائيندو هو. جيڪي هندي سوداگر پنهنجو مال ’ديول بندر‘ ڏانهن درياءَ ۾ ٻيڙين رستي کڻي هتان لنگهندا هئا، انهن کان راهداريءَ ۾ مال جو اڌ کسي وٺندو هو. ويچارا اڻواقف سوداگر تمام گهڻي ويل جي منهن ۾ هوندا هئا.

هڪڙو اهڙو واپاري تمام گهڻي مال سان هتي پهتو ۽ جڏهن ڪارندن کي خبر پئي ته هن وٽ بي انداز مال آهي ۽ ڏورانهين ڏيهه جو ماڻهو آهي، تڏهن هن کي حد کان ٻاهر آزارڻ شروع ڪيائون. اها حالت ڏسي، هو ڏاڍو پريشان ٿيو. انهيءَ کان سواءِ ساڻس هڪ چوڏهينءَ جي چنڊ جهڙي حسين ٻانهي ’بديع الجمال‘ هئي. جڏهن هو اتي جي راجا جي بد عادتن کان واقف ٿيو، تڏهن هيڪاري ششدر ٿيو.

اهو سوداگر هڪ دانشمند ۽ خدا پرست هو. ان کي ڊپ لڳو ته جيتوڻيڪ هنن ڪميڻن کان جند ڇڏائڻ لاءِ بد ناموسي ۽ هڙ ڦرائڻ کان سواءِ ٻيو ڪو به چارو ڪونهي، پر تنهن هوندي به ڪوشش ڪرڻ ضروري آهي. جيڪڏهن رب تعاليٰ جو فضل شامل رهيو ته اها ڪوشش تاقيامت يادگار رهندي. انهيءَ ڪري هن ٽن ڏينهن بعد راهداري ڏيڻ ۽ ان حسين ٻانهيءَ کي راجا جي حوالي ڪرڻ جي مهلت گهري، کيس اها مهلت ملي وئي. هن سوداگر تمام هوشيار قابل ۽ ماهر فن جبل ٽڪڻ وارا ۽ بند ٻڌڻ وارا ڪٺا ڪيا، ۽ انهن کي درياءَ جي هڪ طرف وڏو مضبوط بند (درياءَ جي رخ موڙڻ لاءِ) ڳجهه ڳوهه ۾ ٻڌڻ لاءِ چيو. اهو بند سندس خيال ۽ رٿ موجب ٻڌجڻ لڳو، جنهن تي سوداگر پنهنجا هيرا جواهر ۽ قيمتي شيون پئي خرچ ڪيون. هن جو ارادو هو ته الور ملڪ وٽان درياءَ کي مضبوط بند اچڻ سان درياءَ جو رخ بکر ڏي مڙي پوندو. اهڙيءَ ريت انهن قابل ڪاريگرن رات وچ ۾، بند ٻڌي درياءَ جي پاڻيءَ جو رخ ڦيري، لڪي ۽ سيوهڻ ڏانهن ڪري ڇڏيو. خدا جي مهربانيءَ سان درياءُ پنهنجو وهڪرو ڦيرائي انهيءَ طرف وهڻ لڳو ۽ پوءِ هي سوداگر پنهنجي ٻيڙي ۽ ساز سامان سميت، هن ظالم راجا جي ملڪ مان نڪري هليو ويو.

جڏهن صبح جو الور جي ماڻهن ڏٺو ته درياءَ ۾ ماڻهوءَ جي قد جيترو پاڻي وچ سير مان وهي رهيو آهي ۽ پاسن کان واري ۽ گپ کان سواءِ ٻيو ڪجهه به نه آهي، تڏهن سڀئي عجب ۾ پئجي ويا ته هيڏو سارو درياءُ ڪيڏانهن غائب ٿي ويو! جڏهن پتو پين ته اهو ڪم سوداگر پاڻ بچائڻ لاءِ ڪرائي، نڪري ويو آهي، تڏهن سمجهيائون ته هاڻ ملڪ سڄو تباهه ٿي ويندو. ڪن چيو ته درياءُ زمين ۾ هيٺ سرنگهه هڻي ويو آهي، ته ڪن چيو ته جي هيٺان سرنگهه هنئين هجيس ها ته به ڪٿان ڪٿان ڦاٽ کائي نڪري ها. پوءِ ته گهڻيئي هٿ هنيائون پر درياءُ نه موٽڻو هو، سو نه موٽيو. ڪن ڏينهن کان پوءِ، ملڪ ۾ اچي ڏڪار منهن ڪڍيو؛ ڇو ته زمين اناج ۽ گاهه کان خالي ٿي وئي هئي، ماڻهن ۽ جانورن ۾ موت اچي ڪڙڪو ڪيو، آخر مذڪور ظلم ۽ بي انصافين کان اهو شهر ”ڀانڀڻاهه“ زمين هيٺ نگهوسار ٿي ويو.

-        �      ™ -

سيف الملوڪ*

حضرت سليمان جي دور ۾، مصر ملڪ تي عاصم شاهه(1) نالي بادشاهه حڪومت ڪندو هو. سندس رعيت هر طرح آسودي ۽ خوشحال هئي، ۽ ملڪ ۾ هر طرف امن امان هو؛ پر تنهن هوندي به بادشاهه سدائين عمگين گذاريندو هو. ڇاڪاڻ ته پيريءَ تائين کيس ڪو به اولاد ڪونه ٿيو هو، جو کانئس پوءِ تخت سنڀالي. آخرڪار ان غم ۾ درٻار ۾ اچڻ ئي ڇڏي ڏنائين. جڏهن ڳچ ڏينهن تائين بادشاهه درٻار ڏانهن منهن ئي نه ڪيو، تڏهن رعيت توڙي اميرن وزيرن کي خيال ٿي پيو. آخر هڪڙي ڏينهن اميرن وزيرن صلاح ڪري، وڏي وزير صالح پٽ جمشيد(2)  کي خبرچار وٺڻ لاءِ بادشاهه ڏانهن روانو ڪيو. وڏي وزير کيس رعيت ۽ اميرن وزيرن جي پريشانيءَ کان آگاه ڪندي عرض ڪيو ته: جيئندا قبلا! آخر توهان کي ڪهڙو غم آهي، جو درٻار ۾ اچڻ ئي ڇڏي ڏنو اٿَو! بادشاهه جواب ڏنو ته: وزير! توکي خبر آهي ته هن وقت تائين مونکي ڪوبه اولاد ڪونه ٿيو آهي، انهيءَ غم کان لاچار آهيان. اهو ٻڌي، وڏي وزير چيو ته: بادشاهه سلامت! توهين نااميد نه ٿيو. هاڻي درٻار ۾ هلڻ جي تياري ڪريو، ته اتي هلي نجوميءَ کان ڪو تدارڪ پڇون. خدا گهريو آهي ته ڪو نه ڪو حيلو ضرور ٻڌائيندو. اهو ٻڌي بادشاهه ڪجهه سرهو ٿيو، ۽ انهيءَ مهل ٺهي جڙي، اچي درٻار ۾ پهتو. بادشاهه کي ڳچ ڏينهن کان پوءِ درٻار ۾ ڏسي، رعيت توڙي اميرن وزيرن کي ڏاڍي خوشي ٿي.

ٿوريءَ دير کان پوءِ نجومي به اچي حاضر ٿيا، جن کي بادشاهه پنهنجي دل جو حال ٻڌايو. نجومين ڪتاب کولي، ستارا ملائي بادشاهه کي چيو ته: بادشاهه سلامت! جيڪڏهن يمن جي سلطان شاهه قحطان(3) جي نياڻي ”گل بانو“(4) سان شادي ڪندو، ته ان مان اوهان کي هڪڙو فرزند پيدا ٿيندو. اهو ٻڌي بادشاهه ڏاڍو خوش ٿيو ۽ هڪدم خزاني جا در کولي، سڄي ملڪ ۾ خير خيراتون ڪيائين ۽ نجومين کي پڻ جهجها انعام اڪرام ڏيئي روانو ڪيائين. ٻئي ڏينهن بادشاهه پنهنجي وڏي وزير صالح کي سوکڙيون سوغاتون ڏيئي، سڱ جي لاءِ يمن ولايت ڏانهن روانو ڪيو. وزير، يمن پهچي، سوکڙيون پاکڙيون ۽ شاهي پيغام شاهه قحطان کي پهچايو، جنهن اها ڳالهه خوشيءَ سان قبول ڪئي، ۽ شهزاديءَ جو سڱ عاصم شاهه کي ڏيڻ قبول ڪيو. ٿورن ئي ڏينهن بعد عاصم شاهه ۽ شهزادي گل بانو جي شادي ڏاڍي ڌام ڌوم سان ٿي. شهزادي گل بانوءَ جو وري پنهنجي وزير جي ڌيءَ سان تمام گهڻو پيار هو، هڪ گهڙي به ان کان سواءِ آرام نه ايندو هئس. ان ڪري شهزاديءَ موڪلائڻ وقت پيءُ کي عرض ڪيو ته: وزيرزادي به مون سان گڏ هلي بادشاهه اها ڳالهه خوشيءَ سان قبول ڪئي، ۽ پوءِ وزيرزاديءَ جي شادي وري صالح وزير سان ڪيائون، ته جيئن ٻئي سهيليون گڏ رهن.

خدا جي قدرت سان پوري ڏهين مهيني، عاصم شاهه کي ان راڻيءَ مان تمام سهڻو پٽ ڄائو، جنهن جو نالو ”سيف الملوڪ“ رکيائون. ساڳيءَ رات، ساڳئي وقت صالح وزير جي گهر پڻ پٽ ڄائو، جنهن جو نالو سعد(1) رکيائين. شهزادي جي ڄمڻ تي سڄي ملڪ ۾ ڏاڍيون خوشيون ٿيون ۽ غريب غربا شاهي خزاني مان خيرات وٺي بادشاهه کي دعائون ڪرڻ لڳا. بادشاهه پوءِ نجومين کي گهرائي، انهن کان شهزادي جي قسمت جو حال پڇيو؟ نجومين حساب ڪري چيو ته: بادشاهه سلامت! شهزادو تمام نيڪ بخت آهي، پر چوڏهن سالن جي عمر ۾ کيس ڏاڍا ڪشالا درپيش ايندا ۽ مٽن مائٽن کان جدا ٿيڻو پوندس. اها حقيقت ٻڌي بادشاهه کي ڏاڍو ارمان ٿيو، پر پوءِ وزيرن جي سمجهائڻ تي في الحال صبر ڪيائين.

شهزادي سيف الملوڪ ۽ وزير زادي سعد لاءِ هڪ خاص تهخانو ٺهرايو ويو، جتي ٻئي ڄڻا گڏ نپجڻ لڳا. کين انهيءَ تهخاني ۾ ضرورت جي هرڪا شيءِ موجود ملندي هئي. پنجن ورهين جي ڄمار ۾ کين استاد رکي ڏنو ويو، جنهن تعليم سان گڏ کين هر فن ۾ ڀڙ ڪري ڇڏيو. جڏهن چوڏهن ورهيه پورا ٿيڻ تي آيا، تڏهن هڪڙي ڏينهن بادشاهه کين درٻار ۾ گهرايو. حڪم ملڻ تي شهزادو ۽ وزير زادو، ٻئي سهي سنڀري اچي درٻار ۾ حاضر ٿيا. بادشاهه ان موقعي تي خوب جشن ملهايو. موڪلائڻ وقت بادشاهه، وزير زادي کي هڪ جڙاء دار تلوار سروپاءِ سميت ۽ شهزادي کي هڪ پيتي ڏني ۽ شهزادي کي ٻڌايائين ته: هن پيتيءَ ۾ حضرت سليمان واري منڊي ۽ چادر(1) پيل آهن. اهي ٻئي شيون ساهه سان سانڍي رکج، جو اهي توکي آئيءَ ويل ڪم اينديون. درٻار برخواست ٿيڻ بعد هي ٻئي ڄڻا پنهنجي نئين محلات ۾ آيا، جتي رات جو وري به محفل ٿي. محفل کان پوءِ جڏهن نويڪلائي ٿي، تڏهن شهزادي سيف الملوڪ پيءُ کان مليل صندوق کولي، ۽ ان مان رومال ڪڍي ڏسڻ لڳو. رومال تي هڪڙي پريءَ جي اهڙي ته سهڻي تصوير ٺهيل هئي، جو سيف الملوڪ ڏسڻ سان ان تي عاشق ٿي پيو. پوءِ ته سڄي رات بيقراريءَ ۾ لڇندي گذاريائين. صبح جو وزيرزادو اچي ڏسي ته شهزادي جو پلنگ خالي پيو آهي، ۽ هو دريءَ وٽ بيٺو روئي. شهزادي کي انهيءَ حال ۾ ڏسي وزيرزادو به پريشان ٿيو، ۽ هن کان روئڻ جو سبب پڇيائين؛ پر شهزادي هن کي پنهنجي عشق جو راز نه ڏنو. وزيرزادي گهڻيئي حيلا ڪيا، پر هن بهانا ڪري پنهنجي ماجرا ٻڌائڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو. آخرڪار وزيرزادي به هن کي پنهنجي حال تي کڻي ڇڏيو.

سيف الملوڪ ان کان پوءِ رات ڏينهن رومال واري پريءَ کي ڏسي پيو روئندو هو. کائڻ پيئڻ به ڇڏي ڏنائين، تان جو بيمار ٿي پيو. اها خبر جڏهن بادشاهه کي پئي، تڏهن سڪيلڌي پٽ کي ڏسڻ لاءِ آيو، ۽ هن جي حالت ڏسي افسوس ڪرڻ لڳو. هن به گهيئي حيلا ڪيا ته من سيف الملوڪ ڪجهه ٻڌئي ته ان جو تدارڪ ڪجي، پر ٻيو ٿيو خير. لاچار بادشاهه، اميرن وزيرن سان صلاح ڪري، شهزادي کي محلات ۾ گهرائي رهايو، ۽ وزيرزادي کي هن حال جي اصلي سبب معلوم ڪرڻ لاءِ چيائين.

وزيرزادو رات جو دستور موجب سيف الملوڪ وٽ رهاڻ لاءِ آيو، هيڏانهن هوڏانهن جون ڳالهيون ڪندي کانئس حقيقت پڇيائين. شهزادي وري به انڪار ڪيو. تڏهن هن ڏک مان چيو ته: شهزادا! افسوس آهي جو مون دوست کان دل جي ڳالهه ٿو لڪائين؛ هاڻي جيڪڏهن مونکي سچي حقيقت نٿو ٻڌائين، ته اتي جو اتي ڪٽاريءَ سان پاڻ کي ماري ڇڏيندس. ائين چئي، ڪٽاري ڪڍي هٿ ۾ ڪيائين، ۽ پاڻ کي مارڻ تي هو ته سيف الملوڪ کڻي هٿ کان جهليس، ۽ چيائينس ته: دوست سعد! تون رنج نه ٿيءُ، پر توکي پنهنجي آزار کان ان ڪري نٿي واقف ڪيم، جو سمجهان ٿو ته منهنجو علاج ٿي ڪونه سگهندو؛ پر جي هاڻي تنهنجي مرضي آهي ته ٻڌ: مونکي بابي جيڪا پيتي تحفو ڪري ڏني هئي، ان ۾ هڪڙو ريشمي رومال پيل آهي، جنهن تي هڪ حسين پريءَ جي تصوير ڇپيل آهي، ان جي فراق ۾ هيءُ حال ٿيو اٿم. هاڻي جي انهيءَ پريءَ سان نه مليس ته انهيءَ درد ۾ لڇي ساهه ڏيندس. سعد سمورو حال ٻڌي کيس دلداري ڏني.

ٻئي ڏينهن صبح سان سعد، بادشاهه جي خدمت ۾ حاضر ٿي، کيس شهزادي بابت حقيقت ٻڌائي. بادشاهه هيءَ ماجرا ٻڌي ڳڻتيءَ ۾ پئجي ويو، ۽ وزير کي چيائين ته: مونکي ڪهڙي خبر ته هن مورت مان ايڏو ممڻ مچندو. هاڻي حقيقت هيءَ آهي ته گهڻو وقت اڳي، هڪڙي ڏينهن آءٌ باغ ۾ ويٺو هئس، ته اها پيتي چار پريون کڻي اِڏامنديون آيون، ۽ اچي منهنجي آڏو رکيائون. اها ساڳي تصوير رومال تي ڏسي، مون کانئن ان جي حقيقت طلب ڪئي هئي. جواب ۾ ٻڌايائون ته اها تصوير پرين جي ملڪ گلستان ارم جي بادشاهه شاهپال(1) جي ڌيءَ بديع الجمال جي آهي. شاهپال اهو رومال ۽ منڊي، پنهنجي مرشد حضرت سليمان ڏانهن تحفي طور موڪليا هئا، جنهن وري مون ڏانهن موڪليون آهن. تنهن کان پوءِ اها پيتي مون سوگهي ڪري رکي ڇڏي ۽ پرين کي ٻه ڏينهن ترسائي، سندن شاهاڻي مهماني ڪري کين واپس ڪيم. هاڻي ڪا صلاح ڏيو ته شهزادي جو علاج ڪيئن ڪجي؟ اتي وزير عرض ڪيو ته: جيئندا قبلا! پرين جي ملڪ ۾ وڃي پريءَ سان شادي ڪرڻ ڏاڍو مشڪل آهي، تنهنڪري بهتر آهي ته ڪي ڳولائو ڇڏجن، جي ملڪ مان ئي ڪنهن حسين عورت جي ڳولا ڪري ان جي تصوير کڻي اچن، ۽ شهزادي کي ٻڌائجي ته اها بديع الجمال جي تصوير آهي. شهزادو ڪنهن نه ڪنهن سهڻي تصوير کي ڏسي راضي ٿي ويندو. هاڻي توهين خود شهزادي وٽ وڃي کيس دلداري ڏيو، ۽ ٻڌايوس ته انهيءَ پريءَ جي تلاش ۾ ماڻهو موڪليون ٿا؛ پر هن مشڪل ڪم کي حل ڪرڻ لاءِ هڪ سال جي مهلت ڏيندو، پوءِ جي انهيءَ عرصي اندر ڪو تدارڪ ٿي سگهيو ته واه، نه ته جيڪي نصيب ۾ لکيل هوندو سو ٿيندو.

بادشاهه کي اها صلاح پسند آئي، سو يڪدم وزير کي ساڻ ڪري شهزادي وٽ ويو. سيف الملوڪ به پيءُ جي صلاح ٻڌي خوش ٿيو، ۽ هڪ سال جي مهلت ڏنائين. بادشاهه ٻئي ڏينهن ئي ڪيترن هاڪارين کي سفر جو سامان ڏيئي، تلاش لاءِ موڪليو. شاهي ماڻهو چئني ڏِسين ۾ پکڙجي ويا ۽ جهرجهنگ، بربحر ڳوليندا ڪٿان جو ڪٿان وڃي نڪتا. جتي به ڪا سهڻي صورت نظر ايندي هين، ته ان جي تصوير ڪڍي بادشاهه ڏانهن موڪليندا هئا. وزيرزادو سعد وري اهي تصويرون شهزادي کي ڏيکاريندو هو. سيف الملوڪ اهي تصويرون ڏسي ٿڌو ساهه ڀري چوندو هو ته: ادا سعد! جيڪڏهن بهشت جي حور گهرائي منهنجي روبرو آڻيندا، ته به آءٌ بديع الجمال جو خيال دل مان نه ڪڍندس. تان جو ڳولا ڪندي ڪندي هڪ سال گذري ويو، ۽ ڳولائو نااميد ٿي مصر ڏانهن واپس ورڻ لڳا. سيف الملوڪ نااميديءَ جي خبر ٻڌي، هيڪاري حال کان بيحال ٿي ويو.

آخر هڪڙي ڏينهن شهزادي، بادشاهه کي چيو ته: جيئندا قبيلا! جنهن مورت لاءِ منهنجا ههڙا حال ٿيا آهن، مونکي اجازت ڏيو ته ان پريءَ کي آءٌ پاڻ پنهنجي سر ڏوري ڏسان. بادشاهه گهڻوئي سمجهايس، پر جڏهن ڏٺائين ته شهزادو پنهنجي ڳالهه تان نٿو لهي، تڏهن مجبور ٿي کيس اجازت ڏنائين. پوءِ ته شهزادي يڪدم ٻارهن سو غوراب تيار ڪرائي، سفر جو سامان ۽ لشڪر گڏ ڪري، دوست وزيرزادي سعد کي ساڻ ڪري، بادشاهه کان موڪلائي غوراب هاڪاريا. ڪيترن ڏينهن جي سفر کان پوءِ سيف الملوڪ ساٿين سميت صحيح سلامت اچي چين جي ڪناري تي پهتو. اتي جي بادشاهه فغفور شاهه ڪنهن غنيم کي ايندو ڏسي، خبرچار وٺڻ لاءِ ايلچي ڊوڙايا. ايلچي جڏهن سيف الملوڪ وٽ پهتا، تڏهن هن کين گهڻي عزت ڏني، ۽ چيائين ته: آءٌ مصر جو شهزادو آهيان، شيل شڪار ڪندي هتي اچي پهتو آهيان. ۽ گلستانِ ارم وڃڻ جو ارادو اٿم. قاصدن جڏهن سلطان فغفور شاهه کي حقيقت ٻڌائي، تڏهن هو پاڻ وڏي حب مان اچي شهزادي سان مليو، ۽ کيس ساٿين سميت وٺي وڃي مهمان ڪري رهايائين. رهاڻ ڪندي جڏهن سيف الملوڪ کيس بديع الجمال جي عشق جو احوال ٻڌايو ۽ کانئس گلستان اِرم جا پار پتا پڇيا، تڏهن فغفورشاهه چيس ته: مون ته ڪڏهن ان شهر جو نالو نه ڪونه ٻڌو آهي؛ باقي هن شهر ۾ هڪ پيرسن بت تراش رهي ٿو، ان کان پڇا ڪريون ٿا، اهو شايد ٻڌائي. بادشاهي حڪم تي ٿوريءَ دير کان پوءِ اهو پريو مڙس اچي درٻار حاضر ٿيو، جيڪو هڪ سو ڇويهن سالن جي عمر جو هو. جڏهن ان کان گلستان ارم بابت پڇيائون، تڏهن هن پيرسن بت تراش وراڻيو ته: مون پنهنجيءَ عمر ۾ اهو نالو به ڪونه ٻڌو آهي؛ باقي هتان کان مهيني کن جي پنڌ تي هڪ شهر ’ڳنڍو‘(1) نالي آهي، اتان توهان کي شايد ڪو پار پتو ملي وڃي؛ ڇو ته ان شهر ۾ هر ڏسِ جا سوداگر سدائين پيا اچن وڃن. اهو ٻڌي سيف الملوڪ، فغفور شاهه کان موڪلائي، ساڳئي ساٿ سميت ان شهر ڏانهن روانو ٿيو.

ڪجهه ڏينهن جي سفر بعد انهيءَ سمنڊ ۾ اوچتو اچي طوفان لڳو.(2) هنن پاڻ بچائڻ جي ڏاڍي ڪوشش ڪئي، پر طوفان اهڙو ته خوفناڪ هو، جو گهڙيءَ کن ۾ سڀئي غوراب لشڪر سميت غرق ٿي ويا. شهزادي سيف الملوڪ، وزيرزادي سعد ۽ سندن ڪن ساٿين کي غورابن جا ڪي ڀڳل تخنا قدرت سان هٿ اچي ويا، جن تي هي هڪڙي پاسي ترندا هلڻ لڳا. ٽي ڏينهن ٽي راتيون لهرين ۾ لڙهندا رهيا. آخرڪار هڪ اهڙي لهر آئي جا وزيرزادي ۽ ٻن چئن ٻين کي هڪڙي پاسي ڌڪي کڻي ويئي، ته سيف الملوڪ کي دوست سعد جي جدائيءَ جو ڏاڍو ارمان ٿيو، پر ان وقت اهڙو حال هو جو ڪو ڪنهن جي مدد ڪري نٿي سگهيو. آخرڪار ڪن ڏينهن جي ڪشالي کان پوءِ کين پري کان ڪنارو ڏسجڻ ۾ آيو. سيف الملوڪ ۽ سندس ساٿي هٿڙا هڻندا اچي ان ڪناري تي پهتا.(3) قدرت سان اهو ملڪ زنگين جو هو؛ تن جو هنن آ مزادن کي ڏٺو، سي هنن ستن ئي سنگتين کي گهيرو ڪري ويا، ۽ هنن کي وٺي وڃي پنهنجي سردار اڳيان پيش ڪيائون. شهزادو زنگين جي سردار جي هيبتناڪ شڪل ڏسي هراسجي ويو، پر سردار ههڙو خوبصورت شڪار ڏسي ڏاڍو خوش ٿيو؛ سو يڪدم حڪم ڪيائين ته: هنن سڀني کي ڪهي جهٽ پٽ ڪباب تيار ڪيو وڃي. ان سردار جي ڌيءَ آربيل،(1) جيڪا خود به پيءُ وانگر نهايت بد صورت ۽ ڪاري هئي، سا شهزادي سيف الملوڪ جي سهڻي صورت ڏسي مٿس موهجي پيئي؛ سو پيءُ کي منٿ ميڙ ڪري، شهزادي کي سندس ساٿين سميت پنهنجي غلاميءَ ۾ ورتائين. سيف الملوڪ پاڻ کي هنن وحشين جي قبضي ۾ ڏسي ڏاڍو ششدر ٿيو، ۽ کيس بديع الجمال ويتر ياد اچڻ لڳي. زنگي شهزادي ڏاڍي مڪر ۽ فريب سان سيف الملوڪ کي ريجهائڻ لڳي، پر هن سندس هڪ به نه ٻڌي. اهڙيءَ طرح ڳچ ڏينهن آريبيل هار سينگار ڪري، طرحين طرحين جا ناز نخرا ڪري اچي سيف الملوڪ وٽ منٿون ڪندي هئي، پر ٻيو ٿيو خير. آخر هڪڙي ڏينهن شهزادو به وجهه وٺي؛ هنن ستن ئي ساٿين سميت زنگين جي قيد مان ڀڄي نڪتو. پوءِ ته سمنڊ جي ڪناري تي پهچي، هتان هُتان ڪک ڪاٺيون ميڙي، تُرها ٺاهي سمنڊ ۾ گهڙي پيا.(2)

سمنڊ ۾ پورا پنج مهينا هلندا رهيا، پر کين ڪوبه ٻيٽ نظر نه آيو، جتي هو لهي سگهن. آخرڪار پنجن مهينن جي سفر کان پوءِ هڪڙو ٻيٽ ڏسڻ ۾ آين. تمام گهڻي خوشيءَ مان اچي ٻيٽ تي لٿا، ۽ ڌڻيءَ جا شڪرانا بجا آندائون. ان ٻيٽ جي ڪناري تي بيٺل ميوا کائي، پوءِ ٿَڪ ڀڃڻ لاءِ اتي ئي سمهي رهيا. اڃان اڌ رات مس گذري ته چوطرف اهڙا ته خوفناڪ آواز اچڻ لڳا، جو هي سڀ ڊپ ۾ اٿي ويهي رهيا. هڪ اونداهي رات ٻيو چوگرد اهڙيون بلائون ڏسڻ ۾ آين، جن جي اکين مان باهه جا شعلا پئي نڪتا. سيف الملوڪ توڙي سندس سائين باقي رات ڏڪندي گذاري. فجر ٿيو ئي ڪين ته ترها کڻي وري سمنڊ ۾ ڪاهي پيا. اهڙيءَ طرح شهزادو، محبوب جي ڳولا ۾ لهرين جا لوڏا سهندو اڳتي هلندو رهيو. اٽڪل ٽن مهينن جي سفر کان پوءِ وري به اچي هڪڙي ٻئي بيٽ ۾ پهتا. ان هنڌ اڳين ٻيٽن وانگر انسان ذات جي بوءِ به ڪانه هئي، باقي قسمين قسمين ميون جا وڻ هئا. شهزادي جي ساٿين کي بک ڏاڍو هلاک ڪيو هو، سي ڍڳ ميوي جو کائي ڍو ڪري سمهي پيا. صبح جو سيف الملوڪ جاڳيو، ڏسي ته سندس سڀ ساٿي مئا پيا آهن. ساٿين جي موت تي هن جي اکين اڳيان اوندهه اچي ويئي، ۽ ڪيترو وقت اتي ويهي ارمان ۾ لڙڪ وهائڻ لڳو. آخر ڪجهه دير کان پوءِ خدا جي رضا تي راضي رهي، سڀني ساٿين کي دفنايائين. پوءِ مٿي پاڻيءَ جو هڪ چشمو ڳولي، ان ۾ وهنجڻ لڳو.(1)

هيءُ اڃان وهنجي مس نڪتو، ته قدرت سان هڪڙو گرڙ پکي غوغاءُ ڪندو هن ڏي اڏامندو آيو.(2) هن جي آواز تي پکي پکڻ ڊڄي اڏامي ويا. سيف الملوڪ به جهٽ پٽ ڪپڙا پائي، بچاءُ لاءِ اٿي هڪ طرف ڀڳو. پر اڃان ٻه قدم ئي مس ڊوڙيو ته پکي اچي مٿانئس پيو ۽ هن کي چنبن ۾ کڻي وٺي اڏاڻو. هن نئين آفت کي ڏسي شهزادي جو ساهه ئي سڪي ويو. هن پاڻ کي پکيءَ جي چنبن مان ڇڏائڻ جي گهڻي ڪوشش ڪئي، پر پکي هن کي نه ڇڏيو ۽ اڏامندو اڏامندو اچي هڪ وڻ تي، سندس آکيري تي لٿو. شهزادو پاڻ کي وري به موت جي منهن ۾ ڏسي، پنهنجي ساٿين کي ياد ڪري روئڻ لڳو، ته هن وقت اهي هجن ها ته ضرور منهنجي مدد ڪن ها.

چوندا آهن ته ’مارڻ واري کان بچائڻ وارو ويجهو آهي‘، سو شهزادو اڃان ڳڻتين ۾ ئي هو، ته وڻ جي ڀر ۾ هڪڙي ٻِرَ مان هڪڙو اجگر نانگ نڪري ان وڻ تي چڙهڻ لڳو، جنهن جي وات ۽ اکين مان باهه جا شعلا پئي نڪتا. پکيءَ جو نانگ کي پاڻ ڏانهن ايندو ڏٺو، سو شهزادي کي کڻي ڦٽو ڪيائين ۽ پاڻ پنهنجن ٻچن بچائڻ لاءِ پاسو ڪنڊ وٺڻ لڳو. ايتري ۾ اجگر به ويجهو ئي، هڪڙي زوردار ڦُوڪ ڏني ته پکي کنڀن سوڌو جلي خاڪ ٿي ويو، ۽ پوءِ ان جي ٻچن کي به ڳهي ڇڏيائين. اتي شهزادو، جيڪو ڊپ ۾ ڊوڙي وڃي هڪڙي ٻئي وڻ تي چڙهي ويهي رهيو هو، سو اتان لهي، لڪي ڇپي، هڪڙي پاسي منهن ڪري وٺي ڀڳو. جنهن محبوب سان ملڻ لاءِ هيڏا ڪشالا ڪڍيا هئائين، تنهن جو ته ڪٿان به پار پتو ڪونه ٿي مليس، تنهنڪري جيڪو رستو سامهون آيس، اهو وٺي روانو ٿيو. رات جو ڪنهن وڻ تي چڙهي سمهي رهندو هو، ۽ صبح جو وري الله جي آسري اٿي پنڌ پوندو هو. اهڙيءَ طرح پنڌ ڪندي ڪندي شهزادي جا پير ڦلڻا ٿي پيا، ۽ ايتري قدر ته مايوس ٿي پيو، جو جيڪر خدا جو خوف نه هجيس ها ته پاڻ کي پورو ڪري ڇڏي ها.

قصو ڪوتاهه. هلندي هلندي هڪڙي هنڌ شهزادي کي پريان ڪجهه وڻڪار ڏسڻ ۾ آئي. هڪڙي وڻ تي چڙهي نگاهه ڪيائين ته ان وڻڪار ۾ ڪا جاءِ به ڏسڻ ۾ آيس. آبادي کي ڏسي شهزادي کي ڪجهه پيٽ ۾ ساهه پيو، سو تڪڙو تڪڙو هلندو اچي ان جاءِ وٽ پهتو. ان جاءِ کي ٻاهران هڪڙو تمام وڏو ڪلف چڙهيل هو، پر شهزادو اهو ڪلف ڀڃي اندر گهڙيو.(1)

اندر عجيب باغ باغيچا لڳا پيا هئا، ۽ ڪوٺيون اهڙي سهڻي نموني تيار ٿيل هيون، جو ڄڻ ڪو بادشاهي محلات هو. اتي سيف الملوڪ کي خاطري ٿي ته هيءُ جو هيڏو سارو مانڊاڻ ٺهيو پيو آهي، سو ڪونه ڪو انسان ضرور هتي رهندو هوندو. اهو خيال ڪري هڪ هڪ ڪوٺي گهمندو، جڏهن عاج سان مڙهيل تخت جي پاسي واري ڪمري ۾ پهتو، ته ڏسي ته هڪڙي جڙاء دار پلنگ تي هڪڙي بيحد حسين عورت ستي پئي آهي. ان عورت جي حسن مان ائين پئي لڳو، ڄڻ هوءَ انسان نه، پر ڪا پريزادي آهي. شهزادي هن کي سجاڳ ڪرڻ لاءِ سڏ ڪيا، ۽ ٻانهن کان لوڏيو پر هوءَ سجاڳ نه ٿي. اهو حال ڏسي ڏاڍو عجب لڳس. آخر هيڏانهن هوڏانهن ڪوٺيءَ ۾ نهارڻ لڳو. اوچتو سندس نظر پلنگ جي سيرانديءَ کان ٽنگيل هڪڙي سوني ڦرهيءَ تي وڃي پئي. (2) شهزادي اها پٽي لاهي، اگهي صاف ڪري چميائين ته اها  شهزادي سجاڳ ٿي پئي، (3) ۽ هڪڙي آد مزاد کي پاڻ وٽ ڏسي، حيران ٿي ويئي. پوءِ سيف الملوڪ کان سندس نالو ۽ سفر جو مقصد پڇيائين. شهزادو هن سهڻيءَ صورت کي پاڻ سان مخاطب ڏسي ڪجهه سرهو ٿيو، ۽ مختصر طرح هن کي پنهنجو نالو ۽ اچڻ جو مقصد ٻڌايائين.(1) پوءِ وري هن نازنين کان سندس احوال پڇيائين. جنهن تي هن ٻڌايو ته: آءٌ سرانديپ جي بادشاهه (2) جي ڌيءَ آهيان، نالو ملڪان اٿم. هڪڙي ڏينهن آءٌ پنهنجي محلات جي باغ جي وچ واري تلاءَ ۾ پئي وهنتيس ته اوچتو واچوڙو اچي وريو. ان ۾ اهڙو ته شور هُل هو، جو آءٌ اتي ئي بيهوش ٿي پيس. جڏهن هوش آيم ته پاڻ کي هن پلنگ تي ويٺل ڏٺم، ۽ سامهون در تي هڪڙو خوفناڪ ديو بيٺل ڏٺم. ٿوريءَ دير کان پوءِ ٻيا به ڪيترائي ديوَ اچي ڪٺا ٿيا، ۽ گڏ جي جشن ملهائڻ لڳا. اڌ رات کان پوءِ جڏهن جشن ختم ٿيو ۽ سڀ ديوَ موڪلائي هليا ويا، تڏهن اهو ساڳيو ديو مون وٽ آيو ۽ مٺيون مٺيون ڳالهيون ڪري مونکي ريجهائڻ لڳو. ان ڏينهن کان وٺي اهو ديو روزانو اچي مونکي ريجهائڻ لاءِ منٿون ميڙون ڪندو آهي، ۽ منهنجي انڪار ڪرڻ تي مونکي ان سوني ڦرهيءَ جي زور سان بيهوش ڪري، پوءِ خبر ناهي ته ڪيڏانهن هليو ويندو آهي.

سيف الملوڪ کي اتي ملڪان سان گڏ رهندي ڳچ ڏينهن گذري ويا. ديو، دستور موجب روزانو ايندو هو، ۽ ملڪان کي منٿون ڪري موٽي ويندو هو. ان جي وڃڻ کان پوءِ، شهزادو هن کي هوش ۾ آڻي ساڻس رهاڻ ڪندو هو. آخر هڪڙي ڏينهن وري به ملڪان، شهزادي کان پنهنجي سفر جو سربستو حال پڇيو. جنهن تي شهزادي بديع الجمال جي عشق وارو سمورو حال ڪري ٻڌايو.(3) بديع الجمال جو ٻڌي ، ملڪان جي اکين ۾ پاڻي ڀرجي آيو ۽ ويتر وڌيڪ اُداس ٿي پئي، ۽ پوءِ شهزادي کي چيائين ته: ادا! جنهن بديع الجمال لاءِ تو هيڏا ڪشالا ڪيا آهن، اها مون بدنصيب جي ڀيڻ آهي.(1) اهو هن طرح جو هڪ ڏينهن منهنجي ماءُ، منهنجي معصوم ڀيڻ کي کڻي اسان جي محلات واري باغ ۾ ويٺي هئي ته هڪ پري، ٻين ڪيترين پرين جي حلقي ۾ اڏامندي اچي اتي لٿي. منهنجي ماءُ انهن پرين جو ٽولو ڏسي ڊڄي وئي، پر پوءِ ان حلقي واري پريءَ چيس ته: ادي! تون ڊڄ نه، آءٌ گلستان ارم جي بادشاهه شهپال جي زال آهيان ۽ سير جي خيال سان هتي آئي آهيان؛ اڄ کان وٺي تون مونکي پنهنجي ڀيڻ ڪري سمجهه. پوءِ ان پري منهنجي ننڍيءَ ڀيڻ کي کڻي پنهنجي ٿڃ پياري ۽ پيار ڪرڻ لڳي. اهو ڏسي منهنجي ماءُ به ان پريءَ جي ڌيءَ کي کڻي ٿڃ پياري. پوءِ اهي پريون ست ڏينهن اسان وٽ رهي، واپس هليون ويون. ان ڏينهن کان وٺي اها پري پنهنجي ڌيءَ بديع الجمال سميت هر مهيني اسان وٽ ايندي آهي ۽ هفتو کن رهي، واپس هلي ويندي آهي.(2) جي اڄ آءٌ پنهنجي اباڻي وطن ۾ هجان ها ته ضرور تنهنجي مدد ڪريان ها.

محبوب جي ملاقات جو آسرو ڏسي شهزادو باغ بهار ٿي ويو ۽ ملڪان کي چيائين ته: ڀيڻ! تو مون سان مدد جو وعدو ڪيو آهي، ته آءٌ به توسان قول ٿو ڪريان ته جيسين ان ملعون ديوَ کي ماري مات ڪري، توکي آزاد نه ڪندس، تيسين هتان هڪ وک به اڳتي نه وڌائيندس. اهو ٻڌي ملڪان به ڪجهه سرهي ٿي، ۽ پوءِ پاڻ ۾ ويهي ديو کي مارڻ لاءِ پهه پچائڻ لڳا. گهڻي سوچ ويچار کان پوءِ سيف الملوڪ شهزاديءَ کي چيو ته: هاڻي جڏهن ديو تو وٽ اچي تڏهن تون ڪنهن طرح کانئس اها خبر وٺ ته سندس ساهه ڪهڙيءَ شيء ۾ آهي. تڏهن ملڪان چيس ته: ڀاءُ شهزادا! هڪ ڏينهن ديو کان مون اها مام پڇي هئي، جنهن تي پهريائين ته هو ڏاڍو ڪاوڙيو، پر پوءِ جڏهن آءٌ رسي ويهي رهيس، تڏهن ٻڌايائين ته ’منهنجو ساهه هڪڙي ڪبوتر ۾ آهي، جو وري هڪڙي پڃري ۾ بند آهي، ۽ اهو پڃرو اسفنديار ٻيٽ جي ڀر واري سمنڊ ۾ پيل آهي. پر ان کي فقط اهو شخص هٿ ڪري سگهي ٿو، جنهن وٽ حضرت سليمان واري منڊي هوندي.‘ اهو ٻڌي سيف الملوڪ خوش ٿي چيس ته: جيڪڏهن ائين آهي ته پوءِ تون ڪوبه ارمان نه ڪر، ڇو ته اها منڊي مون وٽ آهي. پوءِ ته ٻئي ڄڻا ان وقت ئي تيار ٿي، سمنڊ ڏانهن روانا ٿيا.

هلندي هلندي هي ٻئي ڄڻا آخر اچي ان ٻيٽ وٽ پهتا. شهزادي يڪدم چيلهه مان حضرت سليمان واري منڊي ڇوڙي هٿ ۾ ڪئي، ۽ ان کي پاڻيءَ ۾ لوڏڻ لڳو. ڏسندي ڏسندي کن پل ۾ هڪڙو وڏو لوهي پڃرو.(1) جنهن ۾ اهو ديو جي ساهه وارو ڪبوتر ويٺل هو. نڪري ظاهر ٿيو. شهزادي به جهڙپ ڏيئي پڃرو جهلي کڻي پاڻيءَ کان ٻاهر ڪڍيو، ۽ ان کي کولي ڪبوتر کي وٺي هٿ ۾ جهليائين. اتي يڪدم طوفان لڳڻ شروع ٿي ويو. هنن سمجهيو ته ديو پيو اچي؛ سو  يڪدم مروٽو ڏيئي، ڪبوتر جي سسي پٽي کڻي پٽ تي اڇلايائون، ته ديو به بولاٽيون کائيندو اچي هيٺ ڪريو ۽ ڪبوتر سان گڏ ڦٽڪي ڦٽڪي مري ويو. بس پوءِ ته هي ٻئي ڏاڍا سرها ٿيا ۽ ان وقت ئي موٽي محلات ۾ اچي، سڀ هيرا جواهر ساڻ ڪري، ڪکن ڪائين جو هڪ مضبوط ترهو ٺاهي، سمنڊ ۾ گهڙي پيا.

هلندي هلندي، واٽ تي ڪيترين ئي سامونڊي بلائن جو مقابلو ڪندي، آخر اچي هڪڙي ٻيٽ(2) تي لٿا. اتي شهزادو ملڪان کي اتي ڪناري تي ويهاري، پاڻ ڪجهه ميوو هٿ ڪرڻ لاءِ باغ جي ڳولا ۾ روانو ٿيو. ميوو پٽيندي اوچتو ڪن ماڻهن جو آواز ٻڌي، شهزادو حيران ٿي ويو ۽ وڌي انهن آد مزادن سان مليو، ۽ کانئن خبرچار پڇيائين. تڏهن هنن ٻڌايس ته: هن ملڪ جي بادشاهه تاج الملوڪ جي ڀائٽِي شهزادي ملڪان ڪيتري وقت کان گم ٿي ويئي آهي، ان جي جدائي ۾ سندس ماءُ پيءُ تمام پريشان آهن. اسين ان شهزاديءَ جي ڳولا ۾ پيا ڦرون. اهو ٻڌي شهزادو ڊوڙندو اچي ملڪان وٽ پهتو ۽ کيس مبارڪ ڏيئي سربستو احوال ٻڌايائين. ملڪان به اهو ٻڌي ڏاڍي سرهي ٿي ۽ سيف الملوڪ کي چيائين ته: ادا! هاڻي پاڻ اچي منزل تي پهتا آهيون، اميد ته هاڻي سڀ دک درد دور ٿي ويندا. پوءِ هي ٻئي ڄڻا فقيراڻو ويس ڪري، هلندا هلندا اچي تاج الملوڪ واري شهر ۾ پهتا. شهزادي ڇا ڪيو جو ملڪان کي هڪ هنڌ ويهاري پاڻ تاج الملوڪ جي محلات ڏانهن روانو ٿيو. تاج الملوڪ ان ڏينهن ڪو شڪار تي ويل هو، سو شهزادو وري اچي واٽ جهلي ويهي رهيو ته شايد بادشاهه هتان لنگهي، پر جڏهن اتي به ملاقات نه ٿي سگهيس ۽ محلات مان به هن کي ٻاهران ئي موٽائي ڇڏيائون، تڏهن هن تاج الملوڪ ڏانهن هڪ درد ڀريو خط لکي موڪليو. خط پهچڻ سان بادشاهه هن کي پاڻ وٽ گهرايو ۽ کانئس حقيقت حال پڇيو.(1) سيف الملوڪ پنهنجو سڄو داستان مصر مان نڪري، ڏک ڏاکڙا سهي هيستائين پهچڻ تائين ٻڌايو. هن جو احوال ٻڌي تاج الملوڪ پڇيو ته: شهزادا! منهنجي ڀائٽي ملڪان ڪيتري وقت کان گم ٿي ويئي آهي، تو به هيڏو سارو سفر ڪيو آهي، توکي ته ڪٿي ڏسڻ ۾ ڪانه آئي؟ تڏهن سيف الملوڪ چيو ته: سائين! توهان جي ڀائٽي ملڪان هڪڙي ديوَ جي قبضي ۾ هئي، جتان آءٌ کيس، ديوَ کي ماري، پاڻ سان وٺي آيو آهيان ۽ هن کي ٻاهر ويهاري آيو آهيان. اهو ٻڌي تاج الملوڪ توڙي اميرن ۽ وزيرن ۾ خوشي ڇانئجي ويئي. پوءِ ته يڪدم وڃي ملڪان کي پٽ پٽيهر پهرائي، شهزادي سميت کين پنهنجي محلات ۾ وٺي آيو ۽ سيف الملوڪ جا ٿورا مڃڻ لڳو. (2) هيڪاري جڏهن ملڪان جي واتان سيف الملوڪ جا ڳَڻ ٻڌائون، تڏهن ان کي اندر وٺي آڻي عزيزن وانگر حرمن ۾ ويهاريائون. پوءِ ته ملڪان جي ملڻ جي خوشيءَ ۾ ڪي ڏينهن پئي اتي جشن هليو. ان وچ ۾ ملڪان جي پيءُ کي به قاصد هٿان اها خوشخبري پهچي ويئي، سي به اچي اُتي پهتا (3) ملڪان ماءُ پيءُ سان روئي ڀاڪر پائي ملي ۽ ورهن جا وڇوڙا لاٿائون. ملڪان جي پيءُ به سيف الملوڪ جا ٿورا مڃيا، ۽ کيس عزت سان پنهنجو ڪري ليکيائين. آخر ٻئي ڏينهن ملڪان، ماءُ پيءُ ۽ شهزادي سميت پنهنجي ملڪ سرانديپ رواني ٿي. اتي پهچي جڏهن ملڪان پنهنجي پيءُ کي ٻڌايو ته: سيف الملوڪ تمام گهڻيون تڪليفون سهي مونکي ديوَ کان ڇڏايو ۽ هيترو وقت مونکي پنهنجي سڳي ڀيڻ وانگر رکيو اٿس. بادشاهه اها ڳالهه ٻڌي شهزادي تي ويتر وڌيڪ مهربان ٿيو ۽ هن کي گهڻيون خلعتون ڏيئي عزت بخشيائين. پوءِ ته اُتي به نوان سو ان جشن شروع ٿي ويا.

هڪڙي ڏينهن ملڪان جي پيءُ خلاصگائيءَ ۾ ويهي، سيف الملوڪ کان سفر جو مقصد ۽ سربستو احوال ورتو. جڏهن کيس خبر پئي ته سيف الملوڪ هيترا ڪشالا بديع الجمال جي عشق ۾ ڪڍيا آهن، تڏهن کيس دلداريون ڏيندي چيائين ته: شهزادا! تو جيڪو احسان اسان تي ڪيو آهي، اُن جو ٿورو ته اسين عمر تائين لاهي ڪونه سگهنداسين، پر تڏهن به آءٌ توسان قول ٿو ڪريان ته جنهن ڳالهه لاءِ تو هيتريون مصيبتون سٺيون آهن، ان ۾ آءٌ تنهنجي هر ممڪن مدد ڪندس. اهو ٻڌي سيف الملوڪ وڌيڪ سرهو ٿيو ۽ پوءِ اتي ئي رهڻ لڳو.

انهيءَ ڳالهه کي اڃان ٻه ٽي ڏينهن گذريا ته شهزادو، چڱي لشڪر سان گڏ جي شڪار تي نڪتو. واٽ تي هڪڙي هنڌ ڏسي ته سندس جگري دوست وزيرزادو سعد، تمام ڏتڙيل حال ۾ آٻالن ڪپڙن ۾ هڪڙي بٺيءَ تي بيٺو باهه ٻاري. شهزادي، سعد کي يڪدم سڃاڻي ورتو، سو يڪدم ٻن ماڻهن کي ان ڏانهن موڪليائين ته هو کيس پار پتا ٻڌائي شاهي محل ۾ وٺي هلن ۽ کيس شاهي پوشاڪ پهرائي عزت سان ويهارين. ائين چئي شهزادو باقي ماڻهن سان گڏ شڪار تي هليو ويو،(1)۽ ٻه همراهه سعد کي پاڻ سان وٺي اچي محلات ڀيڙا ٿيا جڏهن شهزادو شڪار تان موٽيو، تڏهن يڪدم سعد کي پاڻ وٽ گهرايائين، پر هن کيس نه سڃاتو. پوءِ ته ٻئي جانب يار ڀاڪر پائي هڪٻئي کي مليا ۽ روئي جدائي جا داغ ڌوتائون. ان ڏينهن کان وٺي وزيرزادو سعد ۽ شهزادو سيف الملوڪ وري به خوش ٿي گڏ گذارڻ لڳا. پوءِ هڪ ڏينهن سعد پنهنجي سفر جو سربستو احوال شهزادي کي هن طرح ٻڌايو ته: شهزادا! تو سان گڏ هڪ تختي تي ٽُلڪندي اوچتو هڪ وڏي لهر آئي، جنهن ڌوڪي مونکي الائجي ڪٿان جو ڪٿان وڃي ڪڍيو. چوطرف پاڻي ۽ پاڻيءَ جي شور کان سواءِ ٻيو ڪجهه به نه هو. آءٌ اهڙيءَ طرح پورا پنج مهينا ان تختي جي سهاري، لهرين ۾ لڙهندو رهيس. آخر هڪ ڏينهن اچي ڪناري تي پهتس ۽ يڪدم پيٽ قوت لاءِ ان ٻيٽ ۾ هيڏانهن هوڏانهن جهوتون ڏيڻ لڳس. ان پيٽ ۾ ”سنجنھ“ نالي ميوي کان سواءِ ٻيو ڪجهه به ڪو نه هو، پر خدا جي رضا تي راضي رهي ان تي گذارو ڪري، وري اچي هڪڙي ٻئي ٻيٽ تي پهتس. اتي ميوا جام هئا، جي کائي ڍو ڪيم. اتي باداميون ۽ ٻيا ميوا ڏسي ٻه ٽي ڏينهن رهڻ جو خيال ڪيم. هڪ ڏينهن ڪي زنگي وحشي اتي اچي نڪتا، جن مونکي وٺي قابو ڪيو. اول ته پاڻ ۾ چيائون ته هن کي ڪَهي ڪباب ڪريون، پر پوءِ وري صلاح ڪيائون ته ’هن کي ڪجهه ڏينهن هتي ويهي کارائجي پيار جي ته ٿلهو متارو ٿئي ته پوءِ ڪباب ڪجيس. پوءِ ته روزانو مونکي بادام ۽ ٻيا ميوا کارائڻ لڳا ۽ آءٌ به ڪجهه ڏينهن کان پوءِ ٿلهو متارو ٿي پيس. مونکي سڻڀو شڪار ڏسي، هنن وري مونکي سندن سردار ڏانهن تحفو ڪري موڪلڻ جو فيصلو ڪيو، ۽ ٻئي ڏينهن ڪي زنگي مونکي وٺي اوڏانهن روانا ٿيا. رستي ۾ هڪ نئن، جيڪا تار پئي وَهي، سا پار ڪرڻي هئي؛ سو جڏهن سڀ ان جي وچ سير ۾ پهتا، تڏهن آءٌ وجهه وٺي هنن کان ڀڄي نڪتس. هو ترڻ جا تکا نه هئا، تنهنڪري مونکي پڄي نه سگهيا، ۽ آءٌ تکو تکو ترندو اچي هڪڙي ٻئي ٻيٽ تي پهتس. اتي پهچڻ سان وري ’نجاس‘ نالي هڪ قوم جي جهنگلين جي چنبي ۾ وڃي ڦاٿس، جن وري وٺي وڃي هڪڙي پڃري ۾ بند ڪري ڇڏيو. انهن جهنگلين جا هٿ ماڻهن جهڙا هئا، پر سندن پير اُٺ جهڙا هئا؛ ۽ کين دُنبي جهڙو پڇ پڻ هو. هو روزانو مونکي جانورن وانگر گاهه آڻي ڏيندا هئا. هڪ انسان ۽ کاڌي لاءِ گاهه! بس منهنجي لاءِ پنهنجي قسمت تي روئڻ کان سواءِ ڪو چارو ڪونه هو، سو رات ڏينهن روئي پيو وقت گذاريندو هوس. منهنجي ڳالهائڻ تي هو خوش ٿي چوندا هئا ته ”هي پکي ڏاڍو مٺو ٿو ٻولي.“(1)  هڪ ڏينهن منهنجو ٽنگيل پڃرو پَٽَ تي ڪري پيو، جتي کارڪن جا ڍير لڳا پيا هئا. آءٌ اهي کڻي کائڻ لڳس. اهو ڏسي هنن پاڻ ۾ چيو ته ”هي پکي ته کارڪون به ٿو کائي!“ ان بعد هنن به فيصلو ڪيو ته ”هن کي سردار ڏانهن ڏياري موڪلجي.“ ٻئي ڏينهن هو هڪ ٻيڙي تيار ڪري، مونکي وٺي اوڏانهن روانا ٿيا. قدرت سان هلندي هلندي هو هڪ اهڙي ٻيٽ وٽان اچي لانگهائو ٿيا، جتي مسلمانن جي حڪومت هئي. تن جو هنن وحشين کي ڏٺو، سي هنن تي ڪاهي آيا ۽ کين ماري، سندن مال متاع کڻي اچي شهر ’عمان‘ ۾ پهتا. آءٌ به رلندو رلندو اچي ان شهر ۾ پهتس، ۽ ڪاٺيون ڪري پيو وقت گذاريندو هئس. ڪجهه ڏينهن کان پوءِ اچي هتي پهتس ڌڻي تعاليٰ پاڻ وڇڙيلن جو ڪيئن ميلو ڪرايو، سو تو پاڻ ڏٺو. شهزادي کي سعد جو درد ڀريو احوال ٻڌي ڏاڍو ڏک ٿيو ۽ هيڪر وري به ڀاڪر پائي هن سان مليو. پوءِ ته اَٺ ڏينهن ائين ئي پاڻ ۾ رهاڻيون ڪندي گذاريائون.

هڪڙي ڏينهن دستور موجب شهزادي ۽ وزير زادي ويٺي پاڻ ۾ ڳالهيون ڪيون ته شهزاديءَ ملڪان کين خوشخبري ٻڌائي ته: اڄ شام جو شهزادي بديع الجمال پنهنجي ماءُ سان گڏجي هتي ايندي، ۽ خدا گهريو آهي ان سان توهان جي ملاقات به جلد ٿيندي. اهو ٻڌي سيف الملوڪ بيحد سرهو ٿيو، سو ملڪان جي وڃڻ کان پوءِ سعد کي ساڻ ڪري اچي محلات جي باغيچي ۾ ويٺو، ۽ راڳ رنگ جي محفل مچائي خوشيون ملهائڻ لڳا. ڪجهه وقت کان پوءِ اوچتو هڪ طرف کان چنڊ جي چانڊاڻ وانگر روشنيءَ جا شعاع ٿيڻ لڳا. اهو ڏسي سيف الملوڪ يڪدم اٿي اُڀو ٿيو، ۽ ان شعاع ڏانهن وڌڻ لڳو. تڏهن ان مجلس ۾ ويٺل هڪ وزير چيس ته: شهزادا! اڳتي نه وڌ؛ ڇو ته اهو سرانديپ جي بادشاهه جو جشن پيو ٿئي. هنن کي اها خبر ناهي ته ڪو تون مهمان آهين، ان ڪري متان ڪو نقصان نه رسائين. اهو ٻڌي شهزادو اتي ئي بيهي رهيو. ٿوريءَ دير کان پوءِ چوطرف خوشبوءِ پکڙجي وئي، ۽ سڄي باغ جا گل ڦل ٻهڪڻ لڳا. آخر گلستان ارم جون پريون به اچي محلات اندر داخل ٿيون. بديع الجمال، ملڪان سان ملي ڏاڍي خوش ٿي، ۽ پوءِ ويهي هڪٻئي کي حال احوال ڏيڻ لڳيون. حال احوال ڏيندي ملڪان، بديع الجمال کي سيف الملوڪ جي بهادري، حسن ۽ شرافت بابت اهڙيون ته ڳالهيون ٻڌايون، جو خود هن کي به ان شهزادي ڏسڻ جو اشتياق پيدا ٿي پيو. هن جڏهن اها خواهش ملڪان کي ٻڌائي ته هوءَ کيس وٺي ان باغ ۾ آئي، جتي سيف الملوڪ ويٺل هو. بديع الجمال جڏهن باغ جي ويجهو پهتي ۽ پري کان ئي سندس نظر شهزادي تي پئي، تڏهن هن جو مردانو حسن ڏسي، سندس هوش حواس ئي گم ٿي ويا سندس اکيون جيئن شهزادي ۾ کپي ويون، تيئن ڪو وقت گذري ويو؛ پر هن کان هڪڙو قدم به اڳتي چريو ته ٿيو. ملڪان جو هن کي هيترو محو ڏٺو، سو چيائينس ته: بديع الجمال! جيڪڏهن شهزادي جو حسن ڏسڻو اٿئي ته هل ته وٽس ويهي رهاڻ ڪريون. پر بديع الجمال شرم کان اڳتي نه وڌي سگهي، سو نٽائي چيائينس ته: نه ادي! اسان پرين ۽ هن آد مزاد جو پاڻ ۾ ڪهڙو ميل! هلو ته هلون. سيف الملوڪ اها گفتگو شايد ٻڌي پئي، سو بديع الجمال جي انڪار تي درد مان نيت ڏيئي چوڻ لڳو: ”منهنجو من بديع الجمال ئي موهي مست ڪيو آهي، جيتوڻيڪ هوءَ پرين جي بادشاهه شهپال جي ڌيءَ آهي ۽ آءٌ هڪڙو آد مزاد، تڏهن به جيڪڏهن آءٌ ان کي هٿ نه ڪري سگهيس ته سڄي دنيا مونکي مهڻا ڏيندي. خدا ڪري ته اهي گسلتان ارم کان اچن ۽ مون تي اچي ڀلايون ڀال ڪن.“ بديع الجمال بيت ٻڌي ويتر گهايل ٿي پئي، پر ان وقت صبر کان سواءِ ڪوبه چارو ڪو نه هئس.

رات جو ملڪان ۽ سندس ماءُ اچي بديع الجمال سان رهاڻ ڪرڻ ويٺيون، ۽ رهاڻ ڪندي کيس سيف الملوڪ جو حسب نسب ۽ حال احوال ٻڌايائون ته هو ڪيئن تنهنجي لاءِ دک درد سهي، بادشاهي ڇڏي اچي هتي پهتو آهي؛ ۽ چيائونس ته: هاڻي تون روبرو هلي سڌ سماء وٺينس. هن کي ته اڳ ۾ ئي سيف الملوڪ جي عشق جي تير گهايل ڪري وڌو هو، سا ويتر پنهنجي عاشق جي تڪليفن جو ٻڌي بيقرار ٿي پيئي. آخر رات جو جڏهن سڀ وڃي سمهي رهيون، تڏهن هيءَ لڪندي ڇپندي اٿي ان باغ ۾ آئي، جتي ڏينهن جو سيف الملوڪ ڏٺو هئائين. هڪ چوڏهينءَ جي چانڊاڻ، ٻي گلن ڦلن جي بهاري، تنهن بديع الجمال جي دل ۾ عشق جو نئون رنگ پيدا ڪري ڇڏيو، ۽ هوءَ شهزادي لاءِ هيڏانهن هوڏانهن نهاري واجهائڻ لڳي. آخرڪار ڳوليندي ڳوليندي اچي سيف الملوڪ جي سيج وٽ پهتي ۽ ان کي ننڊ مان اٿاريائين.(1)

شهزادي سجاڳ ٿيندي پنهنجي اڳيان جو حسن جي حور ڏٺي، ته ڪو وقت ته ان کي ڏسندو ئي رهيو. آخرڪار پڇيائينس ته: اي ماه لقا! تون سج آهين يا چنڊ؟ مونکي يقين نٿو اچي سو آءٌ پنهنجي محبوب کي حقيقتاً پيو ڏسان يا هڪ خواب آهي. اهو ٻڌي بديع الجمال ڪنڌ هيٺ ڪري سيف الملوڪ جي قدمن ۾ ويهي رهي، ۽ آزمائش خاطر پنهنجي منهن تي ڪپڙو ڏيئي چيائينس ته: آءٌ پري آهيان ۽ تون هڪ انسان آهين، انسانن جي اها عادت آهي، جو پنهنجي مقصد لاءِ هر قسم جا انجام ڪندا آهن، پر پوءِ بيوفا ثابت ٿيندا آهن. سو تون به هينئر ته گهڻو ئي ٿو حيلا هلائين، پر جڏهن تنهنجو مقصد پورو ٿيو ته پوءِ توکي پنهنجو ڪو به قول ياد نه ايندو. تڏهن سيف الملوڪ اکين ۾ آب آڻي چيس ته: اي حسن جي ملڪه! جيسين منهنجي سرير ۾ ساهه آهي، تيسين توکان ڪڏهن به منهن نه مٽيندس. آءٌ قول ٿو ڪريان ته تنهنجي محبت لاءِ جيڪڏهن منهنجي سر جي ضرورت ٿي، ته اهو به توتان صدقو ڪري توڙ نڀائيندس. پر جي توکي اڃان به اعتبار نه ٿو اچي ته پوءِ هي خنجر پاڻ کي هڻي، هينئر ئي ٿو توتان صدقي ٿيان. ائين چئي سيف الملوڪ يڪدم خنجر ڪڍي پاڻ کي هڻڻ تي هو، ته بديع الجمال يڪدم سندس هٿ جهلي ورتو ۽ چيائينس ته: اي محبوب! تون دلگير نه ٿيءُ، مون فقط تنهنجي آزمائش ٿي ورتي. آءٌ ته اڳ ۾ ئي تنهنجا ڳُڻ ٻڌي، توکي دل ڏيئي ويٺي آهيان. اهو ٻڌي شهزادو به سرهو ٿيو ۽ پوءِ ڳچ وقت تائين ويهي روح رهاڻ ڪرڻ لڳا. آخر جڏهن فجر جو وقت ٿيو، تڏهن بديع الجمال، شهزادي کي دلداريون ڏيئي موڪلايو. وڃڻ وقت چيائينس ته: منهنجي ملاقات جي مام ملڪان توڙي ماڻس سان هرگز نه ڪج. شهزادي ساڻس اقرار ڪيو.

ٻئي ڏينهن ملڪان ۽ ماڻس وري اچي بديع الجمال کي ريجهائڻ ويٺيون ۽ کيس سيف الملوڪ جي ڏکن ڏاکڙن جا واسطا ڏيئي، ان سان شاديءَ لاءِ آماده ڪرڻ لڳيون. جڏهن هنن تمام گهڻيون ميڙون منٿون ڪيس، تڏهن چيائين ته: منهنجي هن سان نه ڪا ڏيٺ ويٺ آهي ۽ نه وري هو اسان جو عزيز آهي، تنهن هوندي به جيڪڏهن توهان سڀني جي اها مرضي آهي، ته پوءِ آءٌ اوهان جي دل نه رنجائيندس. اهو ٻڌي ملڪان ان وقت ئي وڃي شهزادي کي خوشخبري ٻڌائي مبارڪون ڏنيون. رات جو وري به هيءَ شهزادي سان ملي، ۽ کيس چيائين ته: سڄڻ! هاڻي تون ٻيو ڪوبه فڪرنه ڪر، خدا ڪندو ته چڱي ٿيندي. پر هاڻي تون پنهنجي حال جي حقيقت منهنجي وڏي پڦيءَ سروبانو(1) سان وڃي ڪر، جا سرانديپ کان اٺن ڏينهن جي پنڌ تي هڪڙي ٻيٽ تي رهي ٿي؛ ڇو ته جيسين اها رضامند نه ٿيندي، تيسين منهنجا ماءَ پيءُ به راضي نه ٿيندا. اهو ٻڌي بديع الجمال جي ٻانهي ’خوبان‘ دانهن ڪري چيس ته: شهزادي! هن ويچاري عاشق تي رحم ڪر، هن ويچاري گهڻي ئي ڏک ڏٺا آهن، تنهنڪري ان دور دراز پنڌ تي اڪيلي سِر هن کي تڪليف نه ڏي. اهو ٻڌي شهزاديءَ پنهنجيءَ خاص ٻانهي ’آفريد‘ کي خط ڏيئي، شهزادي سان پُيءَ ڏانهن روانو ڪيو، جنهن ۾ پنهنجي رضامندي جو اظهار به لکيائين. بديع الجمال جي پڦيءَ سروبانوءَ ڏانهن وڃڻ کان اڳ شهزادو پنهنجيءَ بيٺڪ ۾ آيو، ۽ سعد کي اچي سموري خوشخبري ٻڌايائين، ۽ پوءِ هن کان موڪلائي، آفريد (2) سان گڏجي، وري نئين سفر تي روانو ٿيو.

آفريد پري، شهزادي کي تخت تي ويهاري، تخت کڻي وٺي اُڏاڻي، ۽ جبل ٽڪر لتاڙيندي اچي ان شهر ۾ پهتي، جتي بديع الجمال جي پُي سروبانو رهندي هئي. جڏهن سروبانو پريءَ جي ڪچهريءَ ۾ پهتا ته سڀ پريون شهزادي کي وڪوڙي ويون. سروبانوءَ جو هڪڙي آد مزاد کي پرين جي آستاني ۾ ڏٺو، سا ڪاوڙ جي پئي ۽ چيائينس ته: اي آد مزاد! جلدي ٻڌاءِ ته تون هتي ڪيئن پهتو آهين، نه ته اتي مارائي ڇڏينديسانءِ. اهو ٻڌي سيف الملوڪ، بديع الجمال وارو خط ڪڍي کڻي ڏنس. خط پڙهڻ کان پوءِ ڏاڍو افسوس ٿيس، سو يڪدم هن کي وٺي پاڻ وٽ ويهاريائين، ۽ پٽ پوشاڪون پهرائي هن کي وڏي عزت سان پنهنجي محلات اندر وٺي ويئي. اُتي پڻ هن جي چڱي خاطري ڪيائين. ٻئي ڏينهن صبح جو سروبانو، آفريد پريءَ سان گڏ سيف الملوڪ کي چندن جي چِشمي تي رهڻ لاءِ موڪليو ۽ پاڻ شهپال ڏانهن رواني ٿي. چندن جو چشمو جنهن باغيچي ۾ هو، ان ۾ عقل حيران ڪندڙ گلم غاليچا وڇايل هئا، ۽ هر قسم جو کاڌو پيتو موجود هو. رهڻ لاءِ تمام سهڻيون جايون ٺهيل هيون. آقي باقي باغيچي جي وچ ۾ قدر تي چشمو هو، تنهن سيف الملوڪ کي ويتر مست ڪري ڇڏيو. سو هو اتي پهچڻ سان خوشبودار پاڻي جي حوض ۾ وهنجي اتي ئي هڪ غاليچي تي ليٽي پيو. اوچتو ڪي ديو اُڏامندا اچي اتي نڪتا؛ جن جهڙپ ڏئي، کڻي وڃي کيس هڪڙي اونداهي کوهه ۾ بند ڪري ڇڏيو.(1) باغيچي جي محافظ پرين جو هيءُ لقاءُ ڏٺو، سي روئنديون پٽينديون، ڪي سرانديپ ڏانهن ته ڪي گلستان ارم ڏانهن ڀڳيون. سيف الملوڪ جي گم ٿيڻ جو ٻڌي، بديع الجمال ته بيهوش ٿي ڪري پيئي، پر سڄي محل ۾ ٿرٿلو مچي ويو. شهپال بادشاهه کي جا اها خبر پيئي، تنهن يڪدم چئني ڏسين تي ڳولائو موڪليا، پر شهزادي جو ڪوبه پتو ڪو نه پيو. آخر گهڻي پڇا ڳاڇا کان پوءِ پتو پيو ته شهزادي کي ان ديو جو ڀاءُ کڻي ويو آهي، جنهن کي شهزادي ماري ملڪان کي آزاد ڪرايو هو. اها خبر جڏهن بديع الجمال کي پئي ته هوءَ هيڪاري نااميد ٿي پئي ۽ اهڙي ته بيمار ٿي، جو وڃي کٽ داخل ٿي. هن جو اهو حال ڏسي سندس پڦي سروبانو يڪدم شهپال وٽ ويئي، ۽ چيائينس ته: جيڪڏهن شهزادو نه لڌو ته سڄي دنيا اسان تان کلندي ۽ آسپاس جا بادشاهه توکي طعنا ڏيندا، تنهنڪري تون پاڻ لشڪر وٺي وڃ، ۽ پنهنجي ناٺيءَ کي آزاد ڪرائي اچ. اهو ٻڌي شهپال ان وقت ڏمرجي، وڏي لشڪر سميت اوڏانهن ڪاهي ويو، ۽ سخت ويڙهه کان پوءِ آخر سيف الملوڪ کي آزاد ڪرائي وٺي آيو.(2) شهزادو جڏهن سلامتيءَ سان گلستان ارم پهتو، تڏهن سڄي ملڪ ۾ خوشيون ٿي ويون. سروبانو توڙي بديع الجمال پڻ خير خيراتون ڪيون.

ٻئي ڏينهن صبح سان سروبانوءَ، شهپال کي وڃي چيو ته: ادا! هاڻي شهزادي سيف الملوڪ ۽ بديع الجمال جي شاديءَ جو جلد انتظام ڪيو وڃي. شهپال پنهنجا سڀ امير وزير گهرائي، انهن سان ان سڱ بابت صلاح مشورو ڪيو، جن سڀني پنهنجو راض ڏيکاريو. ان کان پوءِ وري شهزادي سيف الملوڪ کي گهرائي، پڪ ڪرڻ لاءِ کانئس وري حسب نسب بابت پڇيائين. شهزادي کان جڏهن خبر پيس ته هو ديون ۽ پرين جي مرشد حضرت سليمان جي دوست عاصم شاهه جو فرزند آهي، تڏهن کيس خوشيءَ مان بديع الجمال جو سڱ ڏيڻ منظور ڪيائين. پوءِ ته ان وقت ئي شاديءَ جون تياريون شروع ٿي ويون. سڄو شهر سينگاريو ويو، ۽ هر جاءِ خوشيءَ جون محفلون مچي ويون. آخرڪار سيف الملوڪ ۽ بديع الجمال جي شادي وڏي ڌام ڌوم سان ٿي گذري. پوءِ ته سيف الملوڪ جون سالن جون سڪون گهڙيءَ ۾ پوريون ٿيون ۽ سڀ ڏک ڏاکڙا وسري ويس.

ڪجهه ڏينهن سرانديپ ۾ رهڻ کان پوءِ، هڪ ڏينهن بديع الجمال ملڪان کي گهرائي چيو ته: ڀيڻ! جيڪڏهن توکي ڇڏي وينديس ته تنهنجي جدائي به منهنجي لاءِ ڏکي ڳالهه ٿي پوندي، تنهنڪري جي تنهنجي دل چئي ته توکي وزيرزادي سعد سان پرڻايان، ته جيئن پاڻ هميشه گڏ رهون. ملڪان جي هائوڪار ڪرڻ تي وري هنن جي شاديءَ جون تياريون شروع ٿي ويون، ۽ هڪ دفعو وري به سرانديپ خوشيءَ مان ٻهڪڻ لڳو. سعد ۽ ملڪان جي شادي شان شوڪت سان ٿي گذري. هاڻي سعد به خوش ٿيو ۽ بديع الجمال ۽ سيف الملوڪ جا ٿورا مڃڻ لڳو. ڪجهه ڏينهن کان پوءِ سيف الملوڪ واپس وطن ورڻ جو خيال ڏيکاريو. جنهن تي شهپال کين خوشيءَ سان اجازت ڏني؛ ۽ کين ڏاج ۾ جيڪي مال متاع ڏنا هڻائين، انهن سميت هڪڙي تخت تي ويهاري، پرين هٿان روانو ڪيائين. پرين شهزادي، وزيرزادي، بديع الجمال ۽ ملڪان کي گهڙيءَ کن ۾ اچي مصر ۾ پهچايو.(1)

هنن جي صحيح سلامت مصر پهچڻ تي عاصم شاهه، وزير توڙي سڄي رعيت ۾ خوشي ٿي ويئي. شهزادو ۽ وزيرزادو به پنهنجي عزيزن سان ملي ڏاڍا خوش ٿيا. ان خوشيءَ ۾ ڪي ڏينهن ته سڄي بادشاهيءَ ۾ ٻئي خير خيراتون هليون. بادشاهه ۽ وزير پنهنجي نُهرن کي وڏي عزت ڏني ۽ نوان سنوان ڏاج ڏنائون. اهڙيءَ طرح سيف الملوڪ جي سچي عشق ۾ ڪاميابي ٿي، ۽ هن محبوب سان ملي، باقي زندگيءَ جا ڏينهن خوشيءَ سان گذاريا.

روايت(1)

چيل جمال جو*

(مصر ملڪ جو بادشاهه شاهه عاصم نالي هو. کيس اولاد ڪو نه هو. نجومين جي صلاح سان يمن جي شهزاديءَ سان شادي ڪيائين، ۽ شهزاديءَ جي سهيلي وري پنهنجي وزير صالح کي پرڻايائين. بادشاهه کي ”سيف الملوڪ“ نالي پٽ ڄائو ۽ وزير کي ”صاعد“ نالي پٽ ٿيو. نجومين جي ٻڌائڻ تي- ته سيف الملوڪ کي چوڏهن ورهين جي عمر ۾ ڪشالا ڪڍڻا پوندا. بادشاهه، سيف الملوڪ ۽ صاعد کي هڪڙي خاص محلات ۾ رهايو. چوڏهن ورهين جي عمر ۾ بادشاهه، سيف الملوڪ کي هڪ صندوق تحفي طور ڏني، جنهن ۾ هڪ چادر ۽ حضرت سليمان جي منڊي پيل هئي. شهزادو چادر واري ڇپيل مورت تي عاشق ٿي پيو ۽ ان جي فرق ۾ بيمار ٿي پيو.)

شهزادي جي اها حالت ڏسي، بادشاهه حڪيم طبيب گهرايا، مگر فائدو نه ٿيو. شهزادي جي آزار جو سبب ڪنهن کي به معلوم نه هو، تنهنڪري بادشاهه، صاعد کي هن جي احوال معلوم ڪرڻ جو چيو. صاعد، سيف الملوڪ کي ريهي ريبي، کانئس حقيقت معلوم ڪري بادشاهه کي ٻڌائي. تڏهن بادشاهه ڳڻتيءَ ۾ پئجي، اميرن وزيرن کي صلاح مشوري لاءِ گهرائي چيو:

اي امير وزير منهنجا ڪا خبر آن کي آه،

ته ڪٿان رسي چادر مون کي آئي هٿ منجها،

اِيءُ آهي هديو حضرت سليمان جو، موڪلئو مون ڏانهه،

آءٌ ويٺو هوس ڏينه هيڪڙي، منجهه ڪنه مڪانا،

تان خاڪ اُڏائي غبار منجها، ٿئو آڻي انڌارا،

پُڻ ظاهر ٿيون غبار منجها وري تنه ويرا،

ست پريون صورت انسان جي سهڻيون سالورا،

هيون ٻه نينگريون ننڍيون تن کي پاڻ معشوق بيمثلا،

ڏسنديهي دل وڃي، عشق ۾ وگهريو وجودا،

اچي ويٺيون مهندان منهنجي، هٿ ٻنڌي هيجا،

تين آءٌ ڊرنُس هيبت ۾، پسي پرين جو قسما،

تان ڏنائون دلاسو دلداري، مونکي تسلي تشفا،

ته تون ڊرڄن ڪهڙي سبب ڪري، بزرگ بادشاهه!

آهي حضرت سليمان موڪلئو اسان کي توڏانه،

وٺي آندوسون هديو تولئي، تنه پيغمبر پارا،

توکي موڪلئو نبيءَ دين جي خاصو اي تحفا،

تڏه آنيس آءٌ تعظيم سين، ٿئس حاضر تن اڳيا،

تڏه ڏنائون هيءَ چادر ابريشمي ۽ انگشتري ۽ اسبا،

چي: وٺ هديو حضرت سليمان جو، پڻ رکج محفوظا،

تڏهن اُٿي تِنه ڪپڙي جي وٺنيم تعظيما،

پُڻ چمي انگشتري ۽ اسب کي رکئم ساڻ رضا،

پوءِ ڪِيم ڪشادو چادر کي چوطرفا،

تان لِکي ڏٺيم تنه تي ايئن هيءَ صورتا،

تين ڏسنديهي تنه صورت کي ٿئس ماڳهين مبتلا،

وَهيو قرار جان جو، عشق مُڪو ايذاء،

تڏه مون پڇيو پرين کي، ته هيءَ جا صورت آه،

ساڪ ڏسي ڪنهين ٻيءَ چادر ۾ اُڻيائين ان طرحا،

ڪر آهي اي صورت اصلي ابتدائين استادا،

ڏسي صورت معشوق جي، ڪيائين مثل تنه صورتا؟

هاڻ بيان ڪاريگري ڏسو هن صورت کي ڪَرين سڀ ڪسيا،

پر آهي صورت بديع الجمال جي، جا پريزاد آه،

سا ڌيءَ شاهبال بادشاهه جي، پوٽري شاهرخ آه،

آهي بادشاهي گلستان ارم ۾ سنديس سڪوفتا،

تته شاهبال اُڻايو ڪپڙو، هيءَ چادر چاه منجها،

تنه ۾ لکيائين سَنديهَس ڌيءَ جي ئنقَش صورتا،

پوءِ مُڪائين هديو حضرت سليمان ڏونه، جو پيغمبر پاڪا،

۽ حضرت سُليمان هلايو تو ڏونه هديو منجها محبتا.

تڏه چيم تن پَرين کي. آئين آهيو منهنجا مزمانا،

پُڻ ڪِيم رخصت تَن کي ڪنه ساعت پڄاڻا،

۽ ويڙهي رکيم هن چادر کي ۽ مُنڊيءَ گهوڙي کا،(1)

۽ پڻ ته ڄاتم عقل يقين ڪري، نه پِيم پروڙا،

ته ڪا پيدا ٿيندي تنه چادر منجها ههڙي حرڪتا،

هاڻي مشڪل ٿِي ڳالهڙي، ڪيئن ڪبي تدبيرا.

حضرت سليمان به حيات نه آهي، ۽ نڪي هن شهر جي آسپاس ڪو اهڙو ماڻهو آهي، جنهن کان ”گلستان ارم“ جي پري ”بديع الجمال“ بابت خبرچار معلوم ٿي سگهي؛ تنهن کان سواءِ هوءَ پريزاد ۽ شهزادو آد مزاد، ٻنهي جي دل ڪيئن گڏي. اي وزير! مونکي ته اها ڳالهه تمام مشڪل پيئي ڏسڻ ۾ اچي.

تڏه چيو ’نوشُ پُٽر هامان‘ جي ۽ صالح حميدا،

ته شاها! تدبير ان ڳالهه جي، آهي ان طرحا،

ته هلي حضور ۾ شهزادي جي، ڪَريهون دلاسا،

پڻ ڪريهُون خوش خاطر تنه کي ته ملندو مقصودا،

اسين ٿا موڪليون ماڙهو پانهجا منجهه سڀڪنه و لانا،

وٺي آڻين خبر بديع الجمال جي ۽ گلستان ارم ڪَنا،

۽ مهلت گهرانداسون هيڪڙي وَره جي ٻاره مهينا،

وٺي رضا شهزادي ڪنا ڪنداسون طلبا،

صحي سڀڪنه ولات ۾ پڇا پروڙاءَ،

پوءِ جي پيدا ٿئي ڪتَهين، ته ڀلي بهترا،

ناته پڄاڻا ٻارهين مهيني جي جيڪين قصيبا.

بادشاهه وزير جي صلاح موجب، اميرن وزيرن سان گڏجي شهزادي وٽ آيو، ۽ کيس ساري حقيقت ٻڌائي ٻارهن مهينا مهلت ورتائين. پوءِ بادشاهه پنهنجي ماڻهن کي خزانا ڏيئي چئني طرفن موڪليو. ٻارهن مهينا پورا ٿي ويا، پر ڪٿان به بديع الجمال جو ڏس نه مليو، تڏهن سڀ ماڻهو نااميد ٿي موٽي آيا. جيتوڻيڪ بادشاهه اها ڳالهه شهزادي کان لڪائڻ جي ڪوشش ڪئي، مگر ڪنهن طريقي سان هن کي معلوم ٿي ويو، ۽ هيڪاري بيمار رهڻ لڳو. آخر بادشاهه مجبور ٿي هلي شهزادي وٽ آيو، ۽ کيس سارو حال ٻڌائي، پنهنجي مجبوري ظاهر ڪئي. ان بعد چيائينس ته: هاڻي جيڪي تنهنجي دل ۾ هجي، سو ٻڌاءِ ته ان جو ڪو تدارڪ ڪريون.

تڏهن چيو شهزادي تِنه کي، اي بابا ڀلارا!

تحقيق تو ڏٺيون ئي مشقنون گهڻيون مُنهين لاءِ،

نه ڏسن مائِٽر فرزند لئي ڪـي ان پر آزارا،

توڪيون رنج محنتون ۽ گهريون دعائون ڌڻيءَ ڪنا،

پر خدا منهنجي بخت جي، ايءَ لکي تقدير آه،

هاڻي آءٌ ڪريان تدبير ڪهڙي، ڇڏي رضا ڌَڻيا،

پر ئي اچي منهنجي دل ۾. اِيءَ مصلحت مورا،

ته جي ڏِيـين موڪل مونکي، راضي ٿي رضا،

ته ڦران چوڌاري جهان ۾، ڏوري ڏيهن کا،

۽ ڪريان سير چين ماچين ۾، جت نادر نقاشا،

آهين صنم تراش صورتگر گهڻا زماني رسما،

سي ٿا لکن صورتون معشوقن جون ۽ پڻ پَرين ٿا،

آءٌ پڻ وڃي ان ولات ۾، ڪريان پاڻ پڇا،

ته ڪو چِٽري صورت بديع الجمال جي، گلستان ارم ڪنا،

پُڻ مان هوءِ خبر ڪته استاد کي ان جي مڪانا،

ته پڄاڻا ان محبت جي، آهي اُميد ڪنا الله،

مان ملائي مولو مونکي، منهنجو معشوقا.

انهيءَ تي بادشاهه پٽ کي چيو ته: ابا! مون الله تعاليٰ کان سوال ڪري توکي پِني ورتو آهي، تنهنڪري تون سک سان ويهي وقت گذار. آءٌ ٿو مسافر ٿي وڃي ڳولا ڪريان. شهزادي وراڻيو ته: بابا! ائين هرگز نه ٿيندو، اهو محبت جو ڪتاب مون تي نازل ٿيو آهي، خدا گهريو ته آءٌ پنهنجي مقصد ۾ ضرور ڪامياب ٿيندس.

پوءِ ڪري قبل قال ڪيترو، پِئو پٽ ٻئي پر چئا،

تڏه ڏٺو فائدو تِنه جي جهلڻ ۾، ملڪ عاصم صفوانا،

ته متان هلاڪ ٿبي ان حب ۾، مري محبت سان،

تين رضا ڏنائينس رايو پسي، پرڻـي پرور کا،

رضا ڏنائينس رايو پسي، سَندو سِي عشق اُها،

ڪئائين چار سَوَ ٻيڙين جا تِنه دم تيارا،

جي وڏيون گهڻيون ڀريون مال سين، دولت د ُني منجها،

تِني سڀنئون وڏي ٻيڙي ڪيائين ڪارڻ سواريءَ شهزادا،

آسي گز ڊيگهه ۾ سا هئي، چاليهه گز عرضا،

تِنه ۾ ڪئائين حجرا ۽ بنگلا ڪيترا ڪوٺا ڪٽهڙا،(1)

منجهن تخت پلنگ سون جا، سين زينت زيادا،

پَڻ صندوقون مال خزاني جون ۽ سامان گهڻو سقرا،

توشي تَناوَل طعام جون، ديڳيون دُرستا،

۽ سوار سڀئي سرت پرئا، بهادر ۽ بالا،

لشڪر عسڪر شجاعت وتِرا، ٻيا نوڪر ناخدا،

۽ معلم استاد ڪيترا مُجم موچارا،

۽ مَطرب خوش آواز ڪيترا، جي ڪن سُرسين سرودا،

ڪن خوشيون خوبيون پاڻ ۾، ڳائڻ ڳاچ وڏا،

پَرڻـي پاڻ ڌڻيءَ کي، ڪئائون سوار سڀني کا،

پوءِ روئي ’سيف الملوڪ‘ کان موڪلايو بادشاه،

پوءِ موڪلايو ماءُ سنديس اچي روئي رحمنا،

بائيون ٻانهيون گهر جون، سڀ روئن رت ورنا،

پڻ رنو سڀ لشڪر بادشاهه جي، ڏسي تن غرما،

۽ روئي موڪلايو ’صاعد‘ اچي، پنهنجي پيءُ ڪنا،

هلئو همراه سيف الملوڪ سين، ڪيائين قائم رفاقتا،

ايءُ آهي حق دوستيءَ جو، مٿي يارن ئا،

جي اَهُکِي سَهکي پاڻ ۾، هوئن هيڪاندا،

سِڙه کنيائون، سفر هليا، بَحريءَ ڀَلايا،

تِين نڪري رعيت شهر مصر جي ڪري واويلا.

جي ڪريان قصو سڀ تَن جو ماتم مذڪورا،

ته لکندي قلم ڪاهل ٿيـي ۽ سست سڻڻ وارا،

هلئو عاشق حُب حبيب جـي، ٿي مسافر مورا،

پُڻ بادشاهه وهاري تخت تي پنهنجي صالح حميدا،

سِپاري بادشاهي ڪـيڻَس عدل اَحڪاما،

پاڻ داخل ٿئو منجهه حجري ڪارڻ عبادت موليٰ،

رکئائين توڪل رب تي منجهه سڀڪنه اَمورا،

واحد نه وڃائيندو تِنه جو موليٰ مقصودا،

جو پَرڻي ڪَمڙا پانجها رب کي توڪل طريقا،

”ومَن يّتوڪل علي الله فَهُو حَسبھ“ چيو پاڻ خدا،

اِلهِي احسان سين واحد رب وڏا،

مقصود مون مشتاق جا، پرور پاڻ پُڄاءِ،

ساريان ڪونه سرير ۾ وسيلو واحد تو ڌارا،

پُشت پناه تون پاتشاه، تون اجهو احسانا،

مطلب مدعا مون مسڪين جي، ڪرپوري پانشاه،

ملاين محبت سين مونکي مُلڪ جا موليٰ،

جافڪِبتان ”جال“ کي ايُ عشق اندر ۾ آه،

سا پوري ڪرين پاتشاه تون محبت مجازا،

اِلـٰـهيٰ ارحم الراحمين ڪر قادر قبولا،

پُڻ موت وقت منهنجا ڌڻي سُهکو ڪڍين ساه.

لاالٰھ اِلاالله محمد رسول الله.

بسم الله اِلرحمٰن الرّحيم

تان جڏه رسئا چين ماچين کي بحري ڀَلايا،

پڄاڻا چاليهن ڏينهن جي، فضل ساڻ خدا،

اچي چَئِن سون ٻيڙين جا لشڪر هيٺ لٿا،

وڄئا نقارا خوشيءَ جا، ٿيون شاديون شوق منجها.

تِين هو چين ماچين ۾ فغفور بادشاهه،

وڃي ڪن ماڙهوئن تنه کي، اِيءَ رسائي خبرا،

ته آيو پُٽر بادشاهه مصر جو وٺي لشڪرا،

ماري وٺندا ملڪ ماچين جو ۽ حڪم هلائيندا؛

تڏه ملڪ فغفور غمگين ٿي ڪيو لشڪر تيارا،

نيزن، خنجرن ۽ تيرن سين ۽ گرزن ۽ شمشيرا،

اُڀاريائين ڪوٺن تي ڪوٽ جي ۽ مٿي دروازا،

ٻئو پَڻ ڪٽڪ جنگ جو ميڙيائين موجودا،

سو سنڀايائين سامهون ٻَنڌا هٿيارا،

وڄئو نقارو جنگ جو ٿئو هُل هُڳاءُ،

چڙهئا سوار گهوڙا گهور(1) ڪري ڪٽڪ ڪو ڪارا،

اچي ٻاهر اُڀا شهر کي، ٻن گاوئَن جي قدرا،

پڻ چار قاصد پهرين چاڙهي هلايائون پنهنجا،

ڪارڻ پڇڻ احوال لشڪر جي، ته آيا ڪڄاڙي لاءِ.

سيف الملوڪ جا ماڻهو، فغفور شاهه جي قاصدن کي پڪڙي وئي آيا. شهزادي هنن کان احوال معلوم ڪري، فغفور شاهه ڏانهن پيغام موڪليو ته ”اسين ڪنهن خراب نيت سان اوهان جي ملڪ ۾ ڪونه آيا آهيون، فقط گهمڻ ۽ شيل شڪار جي سانگي آيا آهيون. پوءِ فغفور شاهه پاڻ شهزادي جي استقبال لاءِ هلي آيو، ۽ کيس مهمان ڪري پاڻ وٽ رهايائين. آخرڪار حال احوال ڏيندي هڪڙي ڏينهن سيف الملوڪ پنهنجي عشق جو احوال هن کي ٻڌايو. بادشاهه يڪدم پنهنجي ملڪ جا ڪاريگر نقاش گهرائي، کين بديع الجمال جي تصوير ڏيکاري. آخر هڪڙو پير مرد نقاش درٻار ۾ آيو، جنهن جي عمر هڪ سو ڇويهه سال هئي، اُن سيف الملوڪ کي ٻڌايو ته:

تان پر ئي مڙس چيو ته: تِنه جي تان مونکي خبر نه ڪا،

پر آهي مصلحت هيڪڙي، ان پر اِصلاحا،

آهي ڏٺو قسطنطنيه شهر مون عجيب ۽ اعليٰ،

۽ ماڙهو سڀڪنه طرف جا اُت اچن وڃن پئا،

تت البت پوندي خبر معشوق جي، اَنهين مڪانا،

پر جي نه ويندا تِنه شهر ڏونه ۽ ڪندا ٻيو قصدا،

ته مور نه حاصل ٿيندي ڪٿهي تهين جي خبرا،

تڏه چيو شهزادي تِنه کي، اي پرئا مت ڀورا،

آهي قسطنطينه طرف ڪهڙي صحي سو شهرا،

پُڻ ڪيتري مدت واٽ ۾ ڪِيوءِ گذرانا؟

تان چـي: آهي طرف فلاني، جي وڃو هن واٽا،

جي هوندو واءُ موافق ٻيڙين کي، ته حڪم ساڻ خدا،

پڄاڻا ٻن ورهن جي، وڃين آئين رسندا،

تان ته آهي خوف هلاڪت جو، جي لڳندو مخالف واءُ.

تڏه سيف الملوڪ موڪلايو، ڪنا فغفورا،

سڀ لشڪر پنهنجو ٻيڙين ۾ ڪيائين سوارا،

پاڻ ويٺو پنهنجي ٻيڙيءَ ۾، جا مقرر سنديس مورا،

۽ صاعد چڙهيو ٻيءَ ٻيڙيءَ ۾، از روءِ علاحدا.

اها هنن جي حڪمت هئي، جو هڪ ٻيڙيءَ ۾ نه چڙهيا. ڇاڪاڻ ته سمنڊ جي خطري تي ڀروسو ڪونه هو. آخر هنن سڙهه سنوان ڪيا ۽ چاليهه ڏينهن بنا خوف خطري جي اڳتي هلندا رهيا.

جڏه چاليهه ڏينهن گذرئا، هلندي بحر منجها،

تِين مخالف پيدا ٿئو، لڳو ڏاڍو سخت واءُ،

پَڻ دريا هنيون دهشت جون هڪلون هيبتاء،

اُٿيا موجا سِٽراڻا محيط جا، لهرين ڏنا لوڏا.

مثل جبل عظيم جي هڪڙيون ٻين مٿا،

ڪڏه نِئور ساڻين آسمان کي، لهريون ٻيڙيءَ کا،

ڪڏهين وڃيو وجهن اونهيءَ کڏ ۾، ٿيون هيٺاهيون هيٺا،

پُڻ وڄڙيون وراڪا وجهئو، ڪيائون ٿي ڪڙڪا،

۽ گجئو گنبذ اَڀن جو، رڙيون مُڪيون رعدا،

۽ وِٺو مينه وڏڦڙو، سين هڪل هيبتا،

ڪَرَ مشڪون ڇڙيون اَڀن جون، پلٽيون پاڻيءَ ما،

اچي نازل ٿئو ناگهان تکو طوفانا،

۽ پڻ ٿيون اونداهيون راتڙيون اَپر اِن حدا،

جِين ڪنه نه ڏٺو ٿي ڪنه کي ذرو ظهورا،

مگر ٿي هيڪ ٻئن جا سئائون آوازا،

تان لڳي لهر چَڪر جي، مانند گِردابا،

تين ڦِري مثل جند جي، ٻيڙي منجهه دريا،

تڏه ماڙهوئن پڙهئا زبان سين ڪلما شهادتا،

۽ منقطع ڪيائون اميدون پنهنجون ڪنا حياتا،

ته هيءُ طوفان نزال ٿيو ڪهڙيءَ مصيبتا،

تان جا اوچتو ان حال ۾، سين قضا قديرا،

ٻڏا پج هزار ماڙهوئن جا، ٿئا غرق منجهه دريا،

۽ رات اونداهي نِڪَڻي ڪاري ڪانڀارا،

نه هئي ماڙهوئن موت جي خبر شهزادي کا،

۽ صاعد ٻڌي ٻيڙي پنهنجي، ساڻ ڪشني شهزادا،

حلقو ٻڌائين وچ ۾، ته متان ٿين وڃي جدا،

تان جان لڳي لهر هيڪڙي، سخت منجهه دريا،

تنه جدا ڪيو ٻنهي ٻيڙين کي، حلقو ڇني وِچا،

۽ واءُ وٺي هلئو طرف هيڪڙي، ٻيڙي شهزادا،

ٻئي طرف ٻيڙي صاعد جي، وٺي وَهيو واءُ.

صبح جو سيف الملوڪ ڏٺو ته چئن سوَن ٻيڙين مان فقط سندس ٻيڙي سلامت هئي، باقي ٻيڙيون ۽ مال خزانا سمنڊ داخل ٿي ويا هئا. اتي شهزادي کي پنهنجي دل گهر ئي دوست صاعد جو خيال ٿيو. هيڏانهن هوڏانهن ڏٺائين پر نظر نه آيس، تڏهن سمجهيائين ته صاعد به ٻين ماڻهن سان ٻڏي ويو. سو ان صدمي کان زار زار روئڻ لڳو. آخر نوڪرن چاڪرن کيس دلاسا ڏنا. پوءِ الله تهار ڪري ٻيڙي اڳتي هاڪاريائين.

تان حڪم سين حڪيم جي قادر قدرتا،

اچي رسي ٻيڙي شهزادي جي، منجهه زنگين جزيرا،

جي آد مخور احمق هئا، صورت سٽراڻا،

جڏهن ڏٺائون ٻيڙي شاهه جي، ڀري ماڙهوئن سان،

تِين ڊوڙيا چوطرف ٻيڙيءَ کي کڻي هٿيارا،

”وَاُولـــٰئِک يقاتلون الناس ويا ڪلون لحمهم“ اِي سندين عادتا،

پُڻ ويڙهي ويا ٻيڙيءَ کي چُري چوطرفا،

جڏه ڏٺو ماڙهوئن ٻيڙيءَ جي ۽ پَڻ شهزادا،

ته هي اچن آدمخور اسان ڏونه ڪارڻ قِتالا،

تڏه کڻي هٿيار اُتريا مٿي ڪنارا،

هڻي تراريون تن کي، ڪيائون گهڻا قتلا،

پڻ بعضن کي زخمي ڪري وڌائون پَٽ مٿا؛

تڏه حملو ڪئو زنگين مِڙي مجموعا،

دهل وِڄايائون، سڱيون ڦوڪيائون ڌُٻايائون ڌَرا،(1)

هئا گهاٽا گهڻو مِرُن ڪنا، ويتر ڪُتن ئا،

اچي اسير ڪيائون ٻيڙيءَ کي ۽ لشڪر شهزادا،

جهلي هلئا سڀن کي، وٽ سَندِهُن بادشاهه،

پُڻ آيو بادشاهه پليتن جو، مٿي ڪناري دريا،

اچي تخت وڌائين عاج جو، منجهه تنه مڪانا،

جهجها پايا جڙي سون سين ۽ لعل ياقوتا،

موتي زَمُردَ سبز سين ۽ پڻ فيروزا،

پوءِ چڙهي ويٺو تنه تخت تي سندن سلطانا،

ڏاڍو هيبتناڪ صورت ڪري، پسڻ پليتا،

۽ ظالم زيانڪار عادت ڪري، ڪوجهو قبيحا،

۽ هئو قد تنه ڪُفار جو مثل منارا.

آد مخورن جي بادشاهه جي خوفناڪ صورت ڏسي، شهزادي کي ڏاڍو خوف ٿيو، ۽ الله تعاليٰ کان پناهه گهري، ان جي آڏو اچي بيٺو. جڏهن آدمخورن پنهنجي بادشاهه کي ٻڌايو ته هن پنهنجن ڪيترن ئي ماڻهن کي ماريو آهي، ۽ ٻيا زخمي آد مخور بادشاهه جي اڳيان پيش ڪيائون، تڏهن هو ڏاڍو ڪاوڙيو.

تين غصو چڙهو گَڏ ئل کي، آيو منجهه غضا،

وٺي ماڙهو بادشاهزادي جا تنه پاپي پليتا،

ڏنا وراهي پنهنجي لشڪر ۾، ته موڪلئو مَطبخ ڏانه،

رنڌي پچائي هنن کي، وڃي کائو خوشيءَ منجهان

پُڻ جيڪي آيس نظر ۾ ڪي ماڙهو موچارا،

سي مُڪا پنهنجي مطبخ ۾، تنه خبيث کيڻ لاءِ،

پوءِ کائي ويٺا خوب چور سي ماڙهو موچارا،

۽ باقي چار ماڙهو هيڪڙا ۽ پنجون شهزادا،

مُڪائين مطبخ ۾ پنهنجي ڌيءَ جي، تنه احمق احسانا،

هيءُ آهي مليو شڪار اسان کي، تنهنجو هيءُ بُخرا.

سيف الملوڪ جي سهڻي صورت ڏسي، هوءَ مٿس عاشق ٿي پئي ۽ پنهنجن ماڻهن کي حڪم ڪيائين ته: هن کي منهنجي خاص باغ ۾ اهڙيءَ طرح وڃي رهايو، جيئن ڪنهن کي به خبر نه پوي، ۽ سندس خدمت ۾ ڪابه ڪسر نه ڇڏجو. شهزادو باغ ۾ خوش رهڻ لڳو. ستن ڏينهن کان پوءِ زنگي بادشاهه جي ڌيءَ هارسينگار ڪري شهزادي کي پاڻ وٽ گهرايو.

جڏهن ڏٺي صورت تِنه جي سيف الملوڪا،

تين ڊِرنو گهڻو هيبت ۾ دهشت درازا،

اڳ نه ڏٺي هئائين ڪڏهين اهڙي صورت ڪا،

نه سُئي هئائين ڪنن سين، مثل تِنه مورا،

ڇڏڻ بيان تِنه بِدڪار جو بهتر لکن ٿا،

هو قد وڏو ڪَر منارو، ۽ مٿو گنبذ جي مثلا،

ٻه اکيون ٻِن طسن جڏيون ڀِرون ڪمانا،

پِنبڻِ وار وڏا گهڻو، جهڙا تير تُڪا،

لَبَ ڊر گها مثل اُٺن جي، لُڏن لامارا،

آڱريون ڊر گها مثل اَٺن جي، لَڏڻ لامارا،

آڱريون ڊِرگهيون ٿلهيون جِين ٽاريون وڻ مٿا،

بَبا وڏا بدبخت جا مثل مَشڪُن ئا،

نافُ مثل نقاري جي وڏو وڏايا،

رانون ٻئي تيڏيون، جيڏيون هونِ هاٿي کا،

رنگ پڻ ڪارو نير جهڙو دانگي دُرشتا.

پوءِ شهزادي جي آڏو ويهي، شراب ڪباب گهرائي، شهزادي کي کائڻ لاءِ چيائين. سيف الملوڪ لاچار ساڻس گڏ کاڌو پيتو ۽ ٿوري ئي وقت ۾ نشي ۾ مخمور ٿي ويو. آخر زنگيءَ جي ڌيءَ کيس هوشيار ڪري، ساڻس محبت جون ٻوليون ٻولڻ لڳي. مگر شهزادي کيس گهٽ وڌ ڳالهائي، ڌِڪي پري ڪيو. تڏهن ڏاڍيءَ ڪاوڙ ۾ شهزادي کي هڪڙي ڪوٺيءَ ۾ بند ڪرائي ڇڏيائين. وري ستين ڏينهن شهزادي وٽ آئي ۽ محبت ڪرڻ لاءِ کيس منٿ ميڙ ڪرڻ لڳي، پر شهزادي جواب ڏيئي ڇڏيس.

تڏه آئي پليت ڏمر ۾، غضب جي غيظاء،

حڪم ڪيائين حدامن کي، جي نوڪر سندس هئا،

ته آڻي ڏِهو هنن سڀن کي رَسيون ۽ ڪهاڙا،

ته ڪاٺيون وڍي جهنگل منجها آڻين مونهين لاءِ؛

پوءِ ڏنائون رسو ڪهاڙو سڀن کي، توڻي بادشاهه.

شهزادو ۽ سندس چارئي ساٿي روزانو جهنگ مان ڪاٺيون ڪري ايندا هئا. ڪاٺين ڪندي شهزادي جي هٿن ۾ لڦون پئجي ويون. آخر هڪ ڏينهن پنهنجي چئني ساٿين سان پڇي نڪرڻ جي صلاح ڪيائين.

تڏه ترهو ٻنڌي ڪاٺين جو، رکي مٿي دريا،

پُڻ ميوا ڀريائون تنه ۾، طرحن طرحن جا،

ڪنان قسم انگور ۽ کارڪن ۽ آنجير، باداما،

۽ چار مغز نيشَڪَر ۽ ٻئا پُڻ ميوا،

جيڪي هئا تِنه جزيري ۾ حاضر تِنه ويرا،

سي سڀ رکي منجهه نُرهي، چڙهي سڀ ويٺا،

پَرڻي پاڻ ڌڻيءَ کي هاڪاريائين هِتا،

پُڻ کيندا وَهيا واٽ ۾، ميوا تن منجها.

شهزادي ۽ سندس ساٿين انهيءَ سفر ۾ ڪئين عجائبات ڏٺا. رات ڏينهن ساهه مٺ ۾ هوندو هون. ڪيترين ئي آفتن سان مقابلا ڪيائون. اهڙيءَ طرح چار مهينا سفر ڪيائون.

جڏه چار مهينا گذرئا، ان مدت پڄاڻا،

تان ته اچي رسئا جزيري هيڪڙي، مٿي ڪناري دريا،

ڪيائون شڪرانو رب جو ۽ ويٺا جاءِ بجاءِ،

هئا چشما تِنه ۾ مٺي پاڻيءَ جا جاري جِريانا،

پُڻ ميوا طرحن طرحن جا، پڪا گهڻو پختا،

ڪَنا قسم اَنجيرن جي ۽ چار مغز خَرما،

ٿي کاڌائون تن ميون منجها مٺا موچاري ساء،

پُڻ آيا جڏه آرامگاه ۾ ڪنه مدت پڄاڻا،

ڪئائون شڪرانا رب جا، مٿي نعمتن نُورانا.

پوءِ سيف الملوڪ سنگتين جي صلاح سان هڪڙو وڏو وڻ جاچي ان تي آرام ڪرڻ جي جاءِ ٺاهي؛ ڇو ته هيٺ جانورن جو خوف هو. اڌ رات جو درياءَ مان قسمين قسمين جانور نڪري خشڪيءَ تي آيا. پڇاڙيءَ ۾ هڪ وڏي مڇي آئي، جنهن جي آواز جي هيبت کان سڀ جانور ڀڄي وڃي درياء ۾ گهڙيا. سيف الملوڪ ۽ سندس سائين کي به ان مڇيءَ کان ڏاڍو ڊپ ٿيو. آخر صبح جو مڇي درياء داخل ٿي، ۽ هي به وڻ تان لهي، ميوا گڏ ڪري، ترهي تي چڙهي اڳتي روانا ٿيا.

جڏه ٽري ورهه ڪامل گذرئا مدت مديدا،

تِين اچي رسئا جزيري کي هيڪڙي، ڏٺائون عجبا،

اچي اُلٿا تنه جي ڪنڌيءَ تي، چئن رفيقن سان،

’ملانُوه‘ نالو تنه جزيري جو لکئو ڪتابا،

اُت پڻ هئا درخت ڪيترا ۽ ميوا موچارا،

۽ پُڻ چشما مٺي پاڻي جا وَهَنِ وَڏايا،

پوءِ ميوا کاڌائون، پاڻي پيتائون، فرحت ۾ آيا.

ان جهگل ۾ عجيب قسم جا وڻ ڏسڻ ۾ آيا. هڪڙي وڻ جو نالو ”وَقواقُ“ هو، جنهن ۾ ماڻهن جون سسيون ميون مثل لٽڪيل هيون، جي رات جو وڻن مان ڇڄي هڪٻئي سان ڳالهائينديون ڊوڙنديون هيون ۽ صبح ٿيڻ سان وري وڃي وڻ ۾ شامل ٿينديون هيون. ٻيو ”قَهقھ“ ۽ ٽيون ”مشعل“ وڻ هو؛ جن مان وري رات جي وقت کِلڻ جا آواز نڪرندا هئا. سيف الملوڪ ۽ سندس ساٿين کي ان جهنگل ۾ گهمندي ڪي ڏينهن گذريا. آخر هڪڙي ڏينهن ڪي ماڻهو ڏسجڻ ۾ آين، جن جا مٿا ڪُتن جي مثل هئا. انهن کي ڏسي شهزادو سائين سميت وٺي ڀڳو. اهي شخص به هنن جي پويان ڪاهي پيا ۽ شهزادي جي ٻن ساٿين کي جهلي، چيري ڦاڙي ڇڏيائون.

ڀڄندا وَهِيا ڏينھ ٽري، ڪتاتَن جي خوف ۽ خطرا،

جِين نه ڦري نهاريائون پوئتي، ڪارڻ تنين لاءِ،

جڏه اچي رسئا تِنه مڪان ۾، ’قَبتِير‘ جنه جوتان،

اُت پُڻ ڏٺائون قلعو هيڪڙو وڏو وَڏايا،

پَڻ هو دروازو ڪوٽ جو ڪَنا ڏندن ئا،

جي ڏند وڏي مڇيءَ جا صورت سونهارا،

صاف سونهارا زينت وڏيءَ اڇا عاج ڪَنا،

پُڻ ماڙيون وڏيون عمارتون تنه ڪوٽ ۾، ۽ پَڻ بازارا،

پر ڪونه هو آدمي منجهه تهين صورت انسانا،

نڪي پکي پرند ڪو، نه ٻئو ڪو جانور ان جاءِ،

بلڪ هئي بادشاهي ڀولڙن کي منجهه تنه مڪانا،

۽ همراهه هوندا هئا تن سين، سَگسَر ٻئا صحيا،(1)  

هئا ڪندا حڪومت تنه ڪوٽ ۾ ساڪن سڪونتا،

جڏه اچي اوڏو ٿئو تِنه ڪوٽ کي سيف الملوڪا،

تان ڏٺائين ڀولڙا باندرا، ٻهر شهر ڪَنا،

ڪن ٿي چاريون ٻڪريون، ڪن ٿي ميڙيون ڪاٺين کا،

۽ ڪن ڪئا ٿي ٻئا ڪمڙا، ٻهر شهر ڪنا.

جڏهن شهزادي تي نظر پين، تڏهن کيس ساٿين سميت جهلي، پنهنجي بادشاهه جي آڏو آندائون؛ جو هڪڙو آد مزاد هو. بادشاهه شهزادي کان خبرچار پڇي، مگر شهزادي چيس ته: پهريائين پنهنجو قصو ٻڌاءِ. تنهن تي هن چيو ته: منهنجو نالو ’عبدالله‘ آهي، ’رائِض‘ جو پٽ آهيان، ۽ شهر ’بِصرام‘ جو سوداگر آهيان. هڪ دفعي ٻيڙيون مال سان ڀرائي، مسافريءَ تي نڪتس. هڪڙي طوفان ۾ سڄو مال ٻڏي ويو. مونکي هڪ تختو هٿ اچي ويو، جنهن تي چڙهي هن ٻيٽاريءَ تي پهتس. هتي جا رهاڪو ’وانر‘ ۽ ’سگر‘ هئا، جن مونکي کڻي پنهنجو بادشاهه بنايو. ان بعد سيف الملوڪ پنهنجو داستان کيس ٻڌايو. تڏهن امير عبدالله چيس ته: هتي ڪي اهڙا به باندر آهن، جن کي گلستان ارم جي خبر آهي. پوءِ سيف الملوڪ ۽ سندس ساٿي مهمان ٿي اتي رهيا.

تان جڏه رهيا ڏينه ڪيترا، مدت معدودا،

منجهه ملڪ سَگسَرن ۽ ڀولڙن جي، وٽ امير عبدالله،

اُٿئو شعلو عشق جو، جوش رسئو جانا،

آيس ياد صورت ’بديع الجمال‘ جي موچاري مورا،

تين ڪنا عشق بي آرام ٿئو مثل مجنونا،

روئڻ لڳو رت ورنو محبت مجازاء،

وري رخصت گهريائين عبدالله ڪنا، ته وڃي گلسنانا،

تڏه امير عبدالله سوار ڪئو، شهزادو سَهجا،

مٿي گهوڙي پنهنجي، ڪري زينت زيادا،

پُڻ هڪڙو باندر پَرئو قابل، ساڻن ڪيائين همراهه،

واٽ ڏيکاري سرحد لنگهائي اِنهين کا،

۽ وٺي گهوڙو اسانهجو، اچي موٽي اسان مهندا؛

پوءِ هلئو ٻنهين يارن سين شهزادو صحيا،

۽ هلئو وانَرو ساڻن، ٿي رهبر رفيقا،

پَڻ جي ڪنه وقت هلڻ ڪنا، ٿي ڪاهل ٿئو آسپا،

ته ياندر تنه جي ڪنن ۾، ٿي ورچئو وات وڌا،

تنه ڪري ٿي ڊوڙيو ڊڪئو ميدان ۾ تازي تکايا،

جڏهن لنگهائي سرجد بادشاهه کي ڪيائين روانا،

۽ اُڀي رهيو باندرو، انهيءَ واٽ اُنا،

تين آترئو شهزادو گهوڙي تان، ٿئو پيرين پيادا،

۽ گهوڙو ڪئائين حوالي باندر جي، وٺي تِنه واڳا،

۽ چيائين ته وڃي سلام ڏي تون، کي امير عبدالله،

ته هاڻي پرڻئو آهين تون رب کي، ۽ اسين وڃون ٿا پَرئا،

پوءِ هليو ٻن يارن سن، منجهه سفر شهزادا،

پُڻ نه ٿي سڃاتائون وڻ کي، ته وڃون ٿا ڪيڏانه،

پُڻ ٿي هلئو پيادو پنڌ ۾، سخت رسئو حالا،

پر مبارڪ پهڻ سين، ڦاٽي ڦَچَ ٿئا،

پُڻ آيس ياد دل ۾، يار صاعد تنه ويرا،

تين روئڻ لڳو افسوس ڪري، هاري جر هِنياء،

پر پڻ هلئو وئو ميدان ۾ هاتِڪُ همت سان،

تان وڃي رسئا ڪنه جزيري کي، عجب جهڙي مڪانا،

’لارَنُ‘ نالو تنه جزيري جو لکيو ڪتابا،

”لارن“ جزيري ۾ قدرت جا عجائب تمام گهڻا هئا. اتي جي زمين سون جي ۽ اوٻڙ چاندي جي هئي. اتي صندل جا وڻ تمام گهڻا هئا. ان هنڌ ڪتن جيڏا ماڪوڙا هئا، جي ماڻهوءَ کي کائي ڇڏيندا هئا. سيف الملوڪ به پنهنجي ٻن ساٿين سان اهي عجائب ڏسندو، اڳتي هلندو رهيو.

تان جان اوچتو پکي پيدا ٿئو عظيم منجهه هوا،

ڪنا آواز پکڙانڊين ان جي، ڌٻئو جبل وئا،

پُڻ ڀڳا پکي ٻئا مڙئي، ڪنا تنه جي هيبتا،

۽ پُڻ ڀڳا مِرون سڀ جهنگ جا، شينهن ۽ بگهاڙا،(1)

وڃي داخل ٿئا پنهنجي مڪانن ۾، ويٺا مامُونا،

پُڻ نه هو مطلع واقف تِنه پکي جو سچو شهزادا،

ته ڪا آهي بلا ههڙي، جين ماري مرن کا،

پُڻ اُڀي رهيو اُتهين ڊرڄي ڪنا دهشتا،

رکي پاسو ڪنهين ڪاٺيءَ تي، سندي درختا،

۽ ويٺا يار شهزادي جا پُڻ پکي جي خوفا،

تان آيو پکي اوچتو، اوڏو ان ماڳا،

تين. اچي نظر پيس ٻن يارن تي، سندي شهزادا،

سي وٺي ٻنهي پکڙانڊين ۾ اڏاڻو اتا،

مثل جبل عظيم جي، هلئو منجهه هوا.

اهو پکي اڏامندو وڃي هڪڙي جبل تي لٿو، جتي هڪڙي وڻ ۾ سندس آکيرو هو. پکي، شهزادي جا ٻئي ساٿي پنهنجي ٻچن کي ڏيئي، پاڻ وري شهزادي کي جهلڻ لاءِ اڏاڻو. شهزادو اتي ئي ڊپ ۽ ارمان ۾ ويٺو هو، تان جو وري پکيءَ کي پاڻ ڏانهن ايندو ڏسي، وٺي ڀڳو. پکي به لامارو ڏيئي، کڻي آڻي آکيري ۾ ڇڏيس. سيف الملوڪ اتي پنهنجي ساٿين جا عضوا ڏٺا، جي پکيءَ جي ٻچن کائي ڇڏيا هئا، جن مان تازو رت پئي ٽميو. هو اهو لقاء ڏسي خدا تعاليٰ کي ٻاڏائڻ لڳو. پکي اڃان هن کي کائڻ تي هو، ته قدرت سان انهيءَ مهل، هڪڙو نانگ جبل مان پيدا ٿيو، جو وڻ تي چڙهڻ لڳو. پکي، سيف الملوڪ کي ڇڏي نانگ ڏانهن وڌيو. نانگ ڇا ڪيو جو پنهنجو پڇ زمين سان مهٽي، پکيءَ ڏانهن ڇنڊيائين ته هن جون اکيون نڪري ويون ۽ انڌو ٿي زمين تي ڪري پيو. پوءِ نانگ پکيءَ جا ٻچا ماري کاڌا، ۽ جبل ڏانهن موٽڻ تي هو ته شهزادي همت ڪري، تلوار ڪڍي، ڀَر ڪري نانگ کي هنئي، ته هو ٻه اڌ ٿي پيو، ۽ اتي ئي ڦٿڪي ڦٿڪي مري ويو. ان بعد شهزادي پنهنجي ساٿين جا ٽڙيل پکڙيل عضوا ميڙي، چشمي جي ڪناري تي دفن ڪيا. ساٿين جي مرڻ تي ڏاڍو ڏک ٿيس، پر رب جي رضا تي راضي رهي، يارن جي وڇوڙي ۾ روئندو، افسوس ڪندو اڳتي روانو ٿيو.

تان وڃي داخل ٿئو غربت ۾ هلئو حيرانا،

پُڻ رسيس شعلو عشق جو، وري ويتر اُن ويرا،

تِين ڪنا آتش عشق جي، عاجز ٿئو اهڙا،

جو خواب اکين پاڻ تي ڪيائين حراما،

”ڪل نوم عليٰ المحب حرام“ اي رکيائين دستورا،

پُڻ نه آيس ايذاءُ نظر ۾، ڪَهين جو اصلا،

نه ڪو خوف درندن گزندن جو، نه موت جو مورا،

بلڪ هلئو هلي واٽ ۾ ڪاهي تعجيلا،

پُڻ ڪنا ڊرگهائِي سفر جي ٿئا پير آزردا،

جڏه پير ٿڪا ضعيف ٿئا، سُست سختيءَ سان،

تِين هلئو مونن هٿن سين، ٿئو رَهه ۾ روانا،

تان چوٿون وره پڻ گذرئو، هلندي واٽ مَٿا،

تان جان ڏٺائين هلندي ان واٽ ۾، ڪو قلعو وڏو ڪوٽا،

تڏه هلئو طرف تنه ڪوٽ جي، سگهو شتابا،

پُڻ نه ڪو ڏٺائين اُن ايام ۾ ڪو ميوو درخنا،

هئي زمين خشڪ گهڻو، سُڪي سُڃ مثلا،

تِين ڪنا عاجزي بک جي، ٿئا هڏ ماندا،

تَڏه کاڌائين پاڙون وڻن جون ۽ پنڙا تنهين سندا،

اُڃڻو بکيو اندوه ۾ هليو حيرانا،

حيران دل، پريشان دل، اندر اداسا،

سينو بِريان، چسم گريان، روندو راه مَٿا،

قدم در قدم دسيدم هلئو همت سا.

تان جان رسئو ڏينه هيڪڙي، درخت انجيرا،

جو وڻ اُڀو هو ميون ڀرئو، بلند گهڻو بالا،

۽ پُڻ هيون نهرون مٺي پاڻيءَ جون، ٿي رهيون وڻ هيٺا،

کائي ميوا تنه وڻ جا ۽ پيتائين پاڻيءَ کا،

پُڻ ويهي تنه وڻ هيٺ ڪيائين آراما.

پُڻ نظر ٻڌي تنه ڪوٽ سين، هو ويٺو هوشيارا،

پوءِ هليو وري شتاب اچي ٿئو ڪوٽ کي اوڏا،

هو اَڏئو مٿي چوٽيءَ جبل جي، سو قلعو ڪَيوانا،

پوءِ چڙهئو تهين جبل اتي، اونچٻي عُلؤا،

ستين ڏينه وڃي جل جي ڪوٽ تي رسئا،

۽ قصد ڪيائين منجهه پهڻ جو، داخل دروازا.

ان ڪوٽ جو دروارو مڇيءَ جي ڏندن مان ٺهيل هو. ڪوٽ جي ٻاهران محل، ماڙيون ۽ بازاريون سڀ سينگاريل ڏسڻ ۾ آيس. دڪانن تي قسمين قسمين موتي موجود هئا. مشڪ ۽ عنبر جي خوشبوءِ سان دماغ تَر ٿي ويس، پر اتي ڪو ماڻهو يا جانور نظر نه آيس.

تين حيران ٿئو دل ۾ ڀلو ڀلارا،

ته اچي پيس ڪهڙي مڪان ۾، جت ڪونهي مخلوقا،

پُڻ هو رکئو حاضر ڪئو طعام ۽ شرابا،

سو کائي پي خوش ٿئو، ڪري شڪرانا،

پوءِ ڪري توڪل الله جو، اُٿيو صحي اُتا،

اچي ڏٺائين تماشو ڪوٽ جو ڦري چوڌارا،

تان ڏٺائين دروازو هيڪڙو، تِنه کي منجهارا،

جان داخل ٿئو درٻار ۾، تان ڏٺائين تخنا.

اهو تخت عود مان ٺهيل هو، جنهن جا پايا سون جا هئا ۽ سڄو هيرن، لعلن ۽ ياقوتن سان جڙيل هو. ديوارون به عجب جنسار سان چِٽيل هيون. اتي قسمين قسمين پکي پڃرن ۾ ٽنگيل هئا. جن مٺي آواز سان ٻوليون پئي ڪيون. اتان وري هڪڙو دروازو ٺهيل هو، جنهن کي جادوءَ جو ڪلف چڙهيل هو. اتي جادو جو هڪڙو شينهن ويٺل هو، جنهن شهزادي کي ويجهو ايندي ڏسي، پنهنجو وات ڦاڙيو.

تڏهن ترار هنئي شهزادي تنه کي، تپي تيز منجها،

 جين ٻه ٽڪر ٿي زمين تي شينهن ڪرئو في الحالا،

پُڻ لٿو قفل، در اُپٽئو ۽ ٿيو ڪشادا،

۽ داخل ٿئو تنه محل ۾ ڀلو ڀلايا،

تان تخت ڏٺائين سونَ جو مرصع موتين ئا،

۽ هئا جڙيا پايا تنه تخت جا، ساڻ موتين ياقوتا،

پُڻ دختر بني آد مزاد هيڪڙي صاحب جمالا،

سونهڻي سڀني پَرين ۽ زينت زيادا،

آهي سُتي تنه تخت تي، ڊرگهي درازا،

مثل چوڏهين چنڊ جي هُئي حسينا،

تڏه اوڏو اچي تنه نينگر کي سچو شهزادا،

جان هڪل هنيائين زور، جاڳايائين ڪري فريادا.

انهيءَ نازنين تي جادوءَ جو اثر ٿيل هو، تنهنڪري شهزادي کي ڪو به جواب نه ڏنائين. تڏهن هن حيران ٿي کيس اٿاري ويهارڻ جي ڪوشش ڪئي، مگر نينگري بيخبريءَ جي حالت ۾ رهي. ان تي شهزادو وڌيڪ حيران ٿيو، ۽ محلات ۾ هيڏانهن هوڏانهن جهوتون ڏيڻ لڳو. اوچتو ان نينگريءَ جي سيرانديءَ کان هڪ پٽي رکيل ڏسڻ ۾ آيس. ان تي لکيل هدايت موجب پٽيءَ جي هڪ ميخ کي ڦيرايائين.

تڏه اٿي خبردار ٿي، وري ويٺي تنه ويرا،

چيو شهزادي ادب سين، ڪيڻس سلاما،

وعليڪ السلام وارئو شهزاديءَ تهين وير، چياين مرحبا،

اي جوان تون ڪير آهين، جو آئين هن محلا،

هت اچڻ پکي جانور جو، پُڻ مورا مشڪل آهه،

تون آد مزاد هن مڪان ۾ آئين ڪنه طرحا.

چئو تون حقيقت پانهجي سڻائي سڀڪا،

تان چيو شهزادي تنه کي، آءٌ سيلاني مردا،

۽ آهي قصو دور دراز منهنجو وڏو وڏايا،

اڄ ڏهه وَره وهيا گذري، جين ٿيس غريبا،

وطن ڇڏي پانهجو، ٿيس مسافر مُورا،

پُڻ گهڻا خشڪي بحرا جا ڏٺم تماشا،

عجب عجائب ڪيترا مشاهدا مورا،

پر نه ڏٺم تماشو عجب ڪو مثل هن محلا.

تِين حيران ٿي سا نينگري، ڪري تعجب توڙا،

تان پُڻ چيو شهزادي تنه کي، ڦِري ٻيهارا،

اي ڀيڻ منهنجي، حقيقت تون سگهي صحي سڻاءِ،

تون ئي ڪرين گذر ان طرح ڪهڙو، منجهه هن مڪانا.

تنهن تي هن عورت ٻڌايو ته: آءٌ سرانديپ جي بادشاهه جي ڌيءَ آهيان. هڪ ڏينهن آءٌ پنهنجي ماءَ سان گڏجي باغ ۾ گهمڻ ويس. باغ ۾ پاڻيءَ جو تلاءُ هو. آءٌ وهنجڻ جي خيال سان تلاءَ ۾ اڃان گهڙيس ئي مس ته اوچتو سخت طوفان لڳو، ۽ قدرت سان هڪڙو پکي پيدا ٿيو، جو مونکي چنبن ۾ کڻي اڏاڻو ۽ اچي هن ماڙيءَ تي ڇڏيائين. پوءِ پاڻ پکي مان صورت مٽائي، انسان ٿي، تخت تي چڙهي ويٺو. هزارين پريون سندس خذمت ۾ اچي حاضر ٿيون. اهو شخص پرين جي بادشاهه جو پٽ هو، جو مون تي ڪيتري وقت کان عاشق هو. ان ڏينهن وجهه لڳس، سو مونکي کڻي آيو. ان بعد مون سان شادي ڪرڻ لاءِ چيائين، پر مون کيس جواب ڏيئي ڇڏيو. تڏهن ڪاوڙجي مونکي هن حالت ۾ ڇڏي ويو آهي. انهيءَ حالت ۾ سڄا سارا ڏهه ورهيه گذري ويا اٿم.

تِين رُنو تنھ جو احوال سڻي، سيف الملوڪ.

وري چيائين سيف الملوڪ کي، اي ڀائي برادر ڀاءُ!

تون پڻ ڪو قصو مذڪور ڪر، مون سين مٿائين مورا،

تان چيو شهزادي تنھ کي، اُو قصو گهڻيرو آهه،

بيان ڪندي جنھ کي، لڳن ڏينھ جهجها،

نه تمام ٿيندو ماڳهين منهنجو مذڪورا،

متان اچي ديُو ان وقت ۾، اوچتو پاڻ اُتا،

پُڻ ڏسي وٺي مونکي تو وٽ، آڻي غيرتا،

پوءِ ڪري هلاڪ توکي ۽ ماري مُنهين کا.

تان چيو نينگريءَ امير کي ته اچڻ تنه ويرا،

سو آهي هن مڪان ۾ پنجين ڏينھ جي پُئاءُ،

پڄاڻا پنجن ڏينهن جي سو ايندو ابليسا،

تڏه ڪئو قصو شهزادي تنھ سين توڙئون تفصيلا،

جيڪا گذري واٽ ۾، ڪر آغاز سندو عشقا،

سڀ شروع ڪري تفسير سين ڪئائين تماما.

هن عورت جڏهن سيف الملوڪ ۽ بديع الجمال جي عشق ۽ صاعد وزيرزادي جي جدائيءَ جو حال ٻڌو، تڏهن اکيون پاڻيءَ سان ڀرجي آيس، ۽ سيف الملوڪ کي چيائين ته: شهزادا! آفرين آهي توکي، جو عشق جي راهه ۾ ايڏا ڪشالا ڪڍيا اٿئي... پر هاڻي دلگير نه ٿيءُ، ڇو ته بديع الجمال جي ملڪ کي اچي ويجهو ٿيو آهين. تنهن کان سواءِ بديع الجمال کي آءٌ چڱيءَ طرح سڃاڻان ٿي. ويچارو سيف الملوڪ پنهنجي محبوب جو نالو ٻڌي، بي اختيار سجدي ۾ ڪري پيو، ۽ ڌڻي پاڪ جا شڪرانا ادا ڪيائين، جنهن هن وقت تائين کيس مصيبتن کان پناهه ۾ رکيو هو. شهزادي پوءِ هن عورت کي منٿ ڪئي ته ’مونکي بديع الجمال جا پار پتا ٻڌاءِ.‘

تين چيائين اي ڀاءُ منهنجا، عاشق سچارا،

اسين ٻه ڀينرون آهيون، هيڪڙو آهي ڀاءُ،

۽ آهي پِيو اسان جو منجهه سرانديپ سلطانا،

پر حقيقت جا بديع الجمال جي، سا آهي انهي ترتيبا:

جو جڏه وڏي ڀيڻ منهنجي، ڄائي منهنجيءَ ماء،

تڏه حڪم ڪيائين داين کي ۽ پڻ غلامين کا،

ته وٺي کوڙئو طنبو باغ ۾ خاصوئي خيما،

تِن وڃي طنبو کوڙئو ترتيب جو منجهه تنھ بستانا،

پوءِ ڄائو منهنجيءَ ڀيڻ کي تنھ منجهه منهنجيءَ ماء،

۽ ست ڏينھ ان باغ ۾ هئا هيڪاندا،

ٿي ڪيائون تماشا ڪيترا خوبيون خوشنودا،

تان جڏه ست ڏينھ گذرئا مُدت مديدا؛

تين ويٺي هئي ماءُ منهنجي هيٺ ڪنه درختا،

تان جان حڪم سين الله جي، جو قادر قدرتا،

آئي پري هيڪڙي سُونهڻي صورتا،

لباس پاڪيزو مٿس صاحب جمالا،

ويٺي منهنجيءَ ماءُ اڳيان اچي ان ويرا،

پُڻ سلام ڏنائين منهنجي ماءُ کي منجها محبتا،

تين ڊر ڄڻ لڳي ماءُ منهنجي، پسي پريءَ جي شڪلا،

تان چيائين ته ڊرڄ تون ڪيم ڪي، مَ ڪر ڪو خطرا،

آءٌ آهيان عورت بادشاهه جي، جو سندو پَرين آه،

نالو ’شاهپال‘ تنھ جو، پُٽر ’شاه رخ‘ پانشاهه،

آهي گلستان ارم ۾ تِنھ جي سلطنتا،

آءٌ آيس واسطي سير جي، ڪارڻ تماشا،

مون ڪوٺي ڀيڻ پنهنجي تو، اڄوڪي ڏينها،

هاڻي ٿئا حق تنهنجا مون تي لازم لُزوما،

پڻ ست ڏينھ هونديس هن باغ ۾ حاضر تو وٽا،

آهي مونکي اثر بوءِ آدميءَ جو، رسئو ڪنه ويرا،

هاڻي هيءَ ڄائي ڌِيڙي تو آهي عاجزا،

سا ڪر حوالي منهنجي، ڏي مونکي هن وقتا،

ته کير پياريان تنه کي منجهان پنهنجي ٿڻن ئا،

تڏهه ماءُ منهنجي ڄائي هئي، ڀيڻ منهنجي جا،

سا کڻي ڏنائين تنه پريءَ کي، ۽ رکيائين تنه رضا،

تڏه چميون ڏنيون منهنجي ڀيڻ کي تنه پري پيار منجها،

وري کير پياريائينس پنهنجو ٿِئي خوشحالا،

تڏه وري چيو تنه پريءَ کي موٽي منهنجي ماءُ،

اي ڀيڻ! جي هوءِ همراه تو سين فرزند في الحالا،

تڏه کڻي ڏنائين هٿ منهنجي مان منجها محبتا،

ته آءٌ پيارينديس کير تنھ کي پنهنجو ڪري وياء،

تڏهن حڪم ڪيائين پرين کي، جي هيون وٽس همراه،

سي وٺي آيون تنه ساعت ۾، پينگهو في الحالا،

جو مُرصع هو موتين ۽ سون سين جَڙئو جنسارا،

لعلُن زمرد فيروزن سين، هو چِٽرئو چوطرفا،

لوڏي تنھ درخت مٿان وڌائون زمينا،

هئي ڌيڙي تنھ پينگهي ۾، صورت حسينا،

پاڪيزي پروش آڳري زينت زيادا،

نالو بديع الجمال تنھ جو، ۽ ڌيءَ شاهيال ملڪا،

پُڻ ڪيترا هزار پرين جا هئا اُڀا ان مهندا،

هٿ ٻڌي حضور ۾ تنھ پينگهي کي اڳيا،

سا ڏنائين منهنجيءَ ماءُ کي ڪري محبتا،

تڏه وٺي ماءُ منهنجي تنھ کي چمئو چاه منجها،

۽ کير پياريائين تنھ کي پنهنجي بُبَن ئا،

تنھ کي وَرهه گهڻائي گذرئا، مُدت مديدا،

هاڻ وڏي ٿي حسن ۾ وتري، سا پري پاڪيزا،

بديع الجمال نالو تنھ جو شان وڏي شرفا،

پڻ نه آهي برابر تنه جي حسن سين ڪامورهين منجهه ملڪا،

نه ڪين جنن انسانن ۾، نه ديون پرين ئا،

نه آهي مشابهت مثل صورت تنه جي ٻي صورت ڪا،

آهي حسن سندس حيرت جهڙو، جلوو جمالا،

پڻ اچي سڀڪنھ مهيني ۾ مهندا منهنجيءَ ماءَ،

پوءِ گهر رهي ست ڏينھ اسانجهي سين عزت اڪراما،

پڄاڻا ستين ڏينهن جي وڃي پنهنجيءَ ولاتا،

پڻ جا ڀيڻ منهنجي آهي وڏي مون ڪنا،

جنه گڏ پيتو هو کير تنه سين منجهه ننڍپڻ عمرا،

ڪڏهين وٺي وڃي تنھ کي گلستان ارما،

ڪري خدمتون موچاريون تنھ جون، پوءِ ڪري رخصتا،

اي سيف الملوڪ سردار صادق سچا ڀائي برادر ڀاء،

آءٌ ڪوه ڪريان تدبير ڪهڙي، جين آهيان اسيرا،

پر جي هئي قيد ڪنا مونکي خلاصي ڪا،

ته البت ڏيکاريم توکي، سا پري پاڪيزا.

ملڪان جي واتان سمورو احوال ٻڌي سيف الملوڪ حيرت ۾ پئجي ويو. پوءِ هن کي چيائين ته: ڀيڻ! ارمان نه ڪر، اميد آهي ته جلد ئي مرد ود ديوَ کي ماري، توکي هتان آزاد ڪرائيندس، ۽ هلي پنهنجي وڇڙيل عزيزن سان ملنداسين. تڏهن ملڪه جواب ڏنس ته: شهزادا! افسوس ئي ان ڳالهه جو اٿم، ته ديوَ کي پاڻ ماري ڪين سگهنداسين. ڇو ته ديو جي عمر ست سو ورهيه آهي، ۽ سندس ساه هڪڙي ڪبوتر ۾ آهي، جيڪو وري هڪڙي پڃري سميت سمنڊ ۾ پيل آهي، ان پڃري کي فقط اهو ڀڃي سگهندو، جنهن وٽ حضرت سليمان جي منڊي هوندي. اتي سيف الملوڪ اها منڊي ڏيکاريس، جا پيءُ کان تحفي ۾ ملي هيس، ۽ سفر ۾ ساڻس گڏ هئي. پوءِ ته ٻئي ڄڻا ڌڻي پاڪ جا شڪرانا ادا ڪري، اسفند يار ٻيٽ ڏانهن روانا ٿيا، جو وچ سمنڊ ۾ هو، ۽ ديو جو پڃرو به اتي ئي رکيل هو.

اچي منڊي ڏيکاريائون بحر کي، ڪيائون معائنا،

تان برڪت حضرت سليمان ابن دائود جي، جو نبي نور هدا،

نڪري تابوت درياء منجها اچي ٿئو اوڏا،

تڏه ڪڍي ٻهر تابوت کي شهزادي شوقا،

لاهي قفل مٿان تنه جي ڪڍيائين ڪبوتر کا،

جو ويٺو هو اُن تابوت ۾ پکي پرندا،

تنه ڪيو قصد اُڏامڻ جو پکي پروازا،

تان محڪم جهلي هٿ سين، سِسيءَ ڪبوترا،

ماري موڙي مٿو تنه جو ڪيائين جدا،

تان پيدا ٿئو اُن ساعت ۾ اچي غبار اَڀن ئا،

ڌوڙ اُڏاڻي، گوڙ ٿئو، مٿهُون منجهه هوا،

پُڻ وٺو مينه رت جو، پئا ڇنڊا زمينا،

۽ مثل مٿي ڪبوتر جي، جدا جسم ڪنا،

ڪِري پئو مٿو ديوَ جو، جين ڌرتيءَ ڪيو ڌڪا،

مثل چوٽي جبل جي، پئو پَٽ مٿا،

پُڻ ڇڻيو جسم ديوَ جو، جو هئو مرد ودا،

مهندا پيرن شهزادي جي، مثل وڏي جبلا،

پوءِ جهلي ملڪه تنه کي ۽ پڻ شهزادا،

گِيهري وڌائونس درياء ۾، ڪيائون پُرتابا،

پُڻ ڪيائون شڪرانو رب جو، جو قادر ڪريما.

ديوَ کي ماري گاهه ۽ ڪاٺين مان ترهو ٺاهيائون، ۽ پوءِ اُن ۾ مٺو پاڻي ۽ کاڌي لاءِ ميوا رکي، کڻي سمنڊ ۾ هاڪارائون. قدرت سان ٽئين ڏينهن طوفن اچي لڳو، جنهنڪري ترهو وڃي هڪڙي ڪُن ۾ ڦاٿو، جنهن ۾ جنڊ وانگر ڦرندا رهيا. آخرڪار چاليهين ڏينهن سڻائو واءُ لڳو، جنهنڪري ڪُن مان نڪري، ترهو تمام تکو هلڻ لڳو. اهڙيءَ طرح ڏکن بُکن جون تڪليفون سهندا، ڪشالا ڪڍندا، دريائي جانورن سان وڙهندا، نيٺ هڪڙي ڏينهن اچي ”واسط ٻيٽ“ ۾ پهتا. شهزادو ۽ ملڪه اُن پيٽ تي مهينو رهي، سفر جو ٿَڪ لاٿو. هڪڙي ڏينهن شهزادي کي اُتي جي رهاڪن مان خبر پئي ته واسط ٻيٽ، سرانديپ جي بادشاهه جو ڏاني آهي. شهزادي جڏهن ملڪه کي اها خوشخبري ٻڌائي، تڏهن هن خوش ٿي چيس ته: شهزادا! پاڻ هاڻي ڏکن کان اچي آزاد ٿيا آهيون، ڇاڪاڻ ته هن ٻيٽ جو حاڪم تاج الملوڪ آهي، جو منهنجو سڳو چاچو ٿئي. اُن جي مون سان تمام گهڻي پريت آهي، تنهنڪري تون اُن کي وڃي منهنجي خبر ٻڌاءِ! پوءِ سيف الملوڪ وڻن جي چڱيءَ طرح اوٽ ٺاهي، ان ۾ ملڪه کي ويهاري، تاج الملوڪ ڏانهن روانو ٿيو.

تان اتفاق ٿئو ان ڏينه، سين قادر جي قضا،

هئو تاج الملوڪ نِکڙئو ڪارڻ شڪارا،

جڏه سُئو هُنگارو گهوڙي جو سيف الملوڪا،

ته اُڀي رهيو واٽ اُتي، ٿِي منتظر مورا،

پُڻ شڪار ڪري موٽئو، وريو بادشاها،

پوءِ اچي ويٺو ڪنه مڪان ۾ وڇائي مسندا،

سڀ لشڪر لنگهي ادب سين آيو مَلڪ کي مهندا،

تعظيم تڪريم سڀ آندائين صحي بجاء،

پُڻ ٿي پڙهيائين هن تسبيح کي ظاهر زبان منجها،

”سبحان ذي الفرد والعظه والقدره والڪبرياء

والجبروت سبوح قدوس رب الملئڪه والروح“

جڏهن ڏٺو سيف الملوڪ کي مهندا بادشاهه،

تين اکيون ڀريائين آب سين ڏسي سنديس طرحا،

ظاهر پڇيائين مٺيءَ زبان سين ته اي جوانا!

تون ڏسجين غريب اشراف ٿو، آهين ڪير شخصا؟

تڏهن سيف الملوڪ پنهنجي سورن جو داستان هن کي ٻڌايو. وري تاج الملوڪ کانئس پڇيو ته: اي شهزادا! توکي هيتري مدت گهمندي گذري آهي، منهنجي ڀائٽي ملڪه کي ڪٿي ڏٺو هجئي ته ٻڌاءِ، ڇاڪاڻ ته اها ڪيترن ورهين کان گم آهي. تنهن تي سيف الملوڪ، ملڪه سان ملڻ، ديو کي مارڻ ۽ کيس گڏ وٺي اچڻ جو قصو ڪري ٻڌايس. تاج الملوڪ اها خوشخبري ٻڌي، اگهاڙين پيرين ڊوڙندو اچي ملڪه سان مليو. پوءِ هنن کي وٺي آڻي محلات ۾ ويهاريائين. انهيءَ خوشيءَ ۾ خزاني جا در کلي ويا. ملڪه جي ملڻ جي خبر پهچائڻ لاءِ يڪدم سرانديپ ڏانهن قاصد روانا ٿيا، ملڪه جي واتان سيف الملوڪ جي اشرافت ۽ بهادريءَ جي تعريف ٻڌي تاج الملوڪ کيس پنهنجو پٽ ڪري سڏيو.

ملڪه جي موٽي اچڻ جي خبر جڏهن سرانديپ پهتي، تڏهن اُتان ملڪه جا ٻه ڀائر، فخر الملوڪ ۽ زيب الملوڪ پنهنجيءَ ڀيڻ کي وٺڻ لاءِ واسط ۾ آيا. اهي به سيف الملوڪ جي حسن ۽ شرافت کي ڏسي سندس دوست ٿي ويا. هڪڙي ڏينهن ماني کائيندي سيف الملوڪ، بديع الجمال کي ياد ڪري ڳوڙها ڳاڙڻ لڳو. تڏهن ٻنهي ڀائرن کيس دلداري ڏني. آخرڪار سهي سنڀري ملڪ کي ساڻ وٺي سرانديپ روانا ٿيا. ملڪ پنهنجي پيءُ ماءُ سان ملي، ۽ کين سيف الملوڪ جي حال کان واقف ڪيائين. اڃان بديع الجمال جي وٽن اچڻ ۾ هفتو کن دير هئي، تنهنڪري شهزادو اتي شڪار وغيره سان دل وندرائڻ لڳو.

تان جان هلئا سير شڪار تي هيڪڙي ڏينها،

سڀ چڙهيا هئا گهوڙن تي سوار سلطانا،

پڻ ٻئي پُٽڙا هئا بادشاهه جا ۽ سيف الملوڪ،

۽ پاڻ پڻ سوار هو سرنديپ سلطانا،

جڏه اچي رسئا بازار ۾ سندي ئي شهرا،

ته مٿي دڪان بٺاري جي ڏٺائون جوانا،

۽ آهي پريشان حال سندسي مثل مجنونا،

گڏئو گوندر افسوس ۾ ۽ هيين حيرانا،

۽ هو بيٺو مهدا بٺاري جي، ٿي ڪيائين سوالا،

پرڏيهي پشيمان ٿِي ڪيائين مانيءَ جي طلبا،

جڏه نظر پئي جوان اُتي، سندي شهزادا،

ته ٿورو سڃاتائين ڪيڻَسِي، ڪر آهي آشنا،

وري چوڪس نهاريائين، نظر ڪيائين چيتاري چيتا،

ته سڃاتائين صورت سنديسي ته ڪر صاعد آهه،

تڏه اکيون ڀري آب سين چيائين غلامن کا،

ته وٺي وڃو هن جوان کي پنهنجي مڪانا،

محفوظ رکجو ڪيڻسِي جانسين وران شڪارا،

تڏه ڊوڙئا غلام شهزادي جا منجها هيبتا،

اچي وٺتائون صاعد کي ڏاڍائيءَ منجها،

۽ وٺي وهيا ان کي منجهه مڪان شهزادا،

جڏه موٽي آيو شڪار ڪنا سيف الملوڪا،

ته پڇيائين ڦري غلامن کان ته ڪٿي اُو شخصا؟

غلام يڪدم صاعد کي شهزادي وٽ وٺي آيا. صاعد هن کي ڪونه سڃاتو. تڏهن شهزادي جي پڇڻ تي پنهنجي وڇوڙجڻ ۽ ڏکن ڏاکڙن جو بيان ڪري ٻڌايائين. شهزادو هن جي واتان دردن جو داستان ٻڌي بيهوش ٿي ويو. غلامن جڏهن اها حالت ڏٺي، تڏهن صاعد کي جادوگر سمجهي سختيون ڏئي ڀڄائي ڪڍيائون. شهزادي هوش ۾ اچڻ بعد صاعد جي پڇا ڪئي. حقيقت معلوم ڪري غلامن کي سخت سزا ڏنائين ۽ صاعد جي وري ڳولا ڪرايائين ۽ اعلان ڪيائين ته جيڪو ماڻهو صاعد کي ڳولي ايندو، ان کي هزار دينار انعام ڏيو.

تِين اُٿيا ماڻهو لشڪر جا، نهاريائون نظرا،

ڪيائون جستجو گهڻي تنه جي منجهه سڀڪنه مڪانا،

تان پڻ نه ڏٺو ڪنه صاعد جو ڪٿهين اُهڃاڻا،

تڏه اٿئو پاڻ مسند تان سچو شهزادا،

۽ ڦرئو تنهين مجلس ۾ پيرين اگهاڙا،

راوي روايت ڪئي هن پر حڪايتا،

ته ويٺو هو ڪنه گوشي ۾ صاعد صحيا،

پُڻ ٿي سُئائين ڳالهيون سڀن جون تڪلم ڪلاما،

ته ٿا ڪرين مذڪور منهنجو ۽ نهارين مون کان،

متان وٺي مارين مونکي، ڪر ڪنم هلاڪا،

تان اوچتا ان حال ۾ آيا ٻه شخصا،

تن اچي اُتان صاعد کي ڪوٺي سي آيا،

۽ پڻ اچي ڏنائون منجهه حضور سيف الملوڪ کي

منجها گهڻي مجنا،

تِين چيو شهزادي تِنه کي، اي صاعد منهنجا ڀاءُ!

ته آءٌ آهيان سيف الملوڪ، اُهوئي تنهنجو رفيقا.

تان صاعد نه مڃي ايءَ ڳالهڙي، چئي آهي خِلافا،

اي بادشاهه! سردار مُلڪ جا، سچا شهزادا،

ته ڪيئن هوندو سيف الملوڪ حيات سو جو منهنجو محبوبا،

پڻ ڪيئن اکين سين پسندس آءٌ سو منهنجو معشوقا،

موليٰ ملائي سو مونکي، قادر سين ڪرما،

تڏه شهزادي چيو تنه کي ۽ ڏنو اُهڃاڻا،

ڪنا وصال بديع الجمال ۽ اَول عشق ڪنا،

ته ٿي تسلي صاعد کي سڻي نشاني سا،

پُڻ گهڻو نهاري نظر ڪري سڃاتائين صحيا،

پُڻ اٿي گڏئا پاڻ ۾ ٻئي رفيق سچا.

سي ملئا هيڪَ ٻئن کي، جي مُدت وڇوڙئا،

”فاذڪروني اَذڪر ڪم“ ڪئا موليٰ ڪم پورا،

تين زار زار رفائون رت واهيائون پنهنجي فراقا،

پڻ دعا گهريائون، شڪر مڃيائون، مٿي ملاقاتا.

صاعد جي اچڻ جي خبر جڏهن ملڪان کي پئي، تڏهن پاڻ پيءُ ماءُ سان گڏجي شهزادي وٽ آئي؛ جي پڻ صاعد سان ملي ڏاڍا خوش ٿيا. ان بعد صاعد وهنجي سهنجي نوان ڪپڙا ڍڪيا، ۽ پوءِ ڪجهه ڏينهن آرام ڪري سفر جون تڪليفون لاٿائين. سرنديپ جي بادشاهه به صاعد کي ڪيتريون سوکڙيون ڏنيون. صاعد جڏهن ٻه چار ڏينهن آرام ڪيو، تڏهن هڪڙيءَ رات شهزادي کانئس سفر جو احوال پڇيو. جو هن عام درٻار ۾، اميرن وزيرن آڏو سربستو هن طرح بيان ڪيو:

بسم الله الرحمٰن الرحيم

راوي روايت ڪئي ڪنا ڪتابا،

ته صاعد بيان ڪيو قصو پنهنجو منجهه حضور شهزادا،

ته اي سردار سرور منهنجا بزرگ بادشاهه،

جنه ڏينه ڪشتي منهنجي ٿي جدا آن ڪنا،

تين رسي تَري منجهه بحر جي طوفان جي سبا،

پُڻ واءُ لڳو وڏاندرو سخت سِٽراڻا،

سو چاليهه ڏينه طوفان هو ڏاڍو ڏاڍايا،

تان جان لڳو واءُ موافق ڪو موجب حڪم خدا،

تنه نيئي ٻيڙي منهنجي وري ڪنه طرفا،

تان ساڪت ٿئو واءُ، اُڀو هيڪڙي ڏينها،

۽ رسي ڪشتي منهنجي هيڪڙي جزيري کا،

تين مون ڪئو شڪرانو رب جو مٿي سلامتي صحيا،

۽ نه هو تنه جزيري ۾ ڪو ميوو موجودا،

جو ٿي قوت منهنجو وڃي، ڪارڻ گذرانا،

مگر هئو تنه مڪان ۾ سَجَنَه ساهيو لاءِ،

اُو پڻ آهي قسم ميوي جو لذت منجهس نه ڪا،

پوءِ ڪنا گهڻائي بک جي کاڌم تنه منجها،

پُڻ حيران ٿئس سبب بک جي اَپر اتان کاءِ،

نه هيم قدرت ڪا هلڻ جي طاقت تماما،

پُڻ هئا تنه جزيري ۾ نانگ نسورا،

۽ مون پڻ خوف تِن جو هئو هميشاه،

۽ نه ڪيم ننڊ ڪڏه تنه دهشت جي سببا،

پوءِ ڀڳس ان مڪان ڪنا پسي بلائن کا،

پڻ ڪين قدر رکيم سَجنه جو ڪارڻ فُوتا،

سو کڻي وڌم ٻيڙيءَ ۾، ۽ ٿئس سوارا.

پوءِ ٻيڙيءَ کي هاڪاري سمنڊ ۾ ڪاهي پيس. ان بحر تي لکين قسمن جون عجيب بلائون هيون. هڪڙيءَ مڇيءَ تي قدرت جي طرفان واري واري سان ٽي ڀائر سوار ٿيندا هئا. انهن مان ننڍو ڀاءُ، جو مڇيءَ جي پڇ تي سوار هو، تنهن منهنجي ٻيڙيءَ کي تکو هلائي هڪڙي ٻيٽ تي آڻي ڇڏيو. ڇهه مهينا ان ٻيٽ تي رهي، وري ٻيڙي هاڪاريم. ٻارهين مهيني بعد ٻئي ڪنهن ٻيٽ جي ويجهوئي طوفان ۾ ٻيڙي ڀڄي پيم. هڪڙي تختي جي وسيلي لڙهندو ٻيٽ تي آيس. اتي وري هڪڙي جهنگلي قوم جي ور چڙهيس، جن جو منهن سوئر جهڙو ۽ ڳالهائڻ ماڻهن جهڙو هو. اهي مونکي پنهنجي سردار ڏانهن وٺي پئي ويا، ته واٽ تي کانئن جند ڇڏائي ڀڄي نڪتس. اڳيان وري شيدين وٽ گرفتار ٿيس. اهي به مونکي پنهنجي سردار ڏانهن وٺي هلڻ لاءِ ٻيڙي ۾ چڙهيا.

چاليهه نوڪر شيدين جا مون سين هئا همراه،

تان پڻ ڏينه هيڪڙي ٿي قادر جي قضا،

باد مخالف اُٿئو ۽ دهشت ڪئي درياء،

۽ نه هو بادبان ٻيڙيءَ کي، ٿي هلي خالي سا،

تنهنڪري مترد ٿيا افسوس ۾ سي شيدي شريرا،

تان لڳيون لهريون وڏيون گهڻيون سين حڪم حڪيما،

سي کني هليون ٻيڙيءَ کي ڪاهي ڪُواٽا،

واٽ وڃائي پنهنجي ڀؤ ۾ سڀ ڀُلا،

اچي پُياسون بحر عمان جي سرحد ۾ صحيا،

پُڻ گهڻو جُهد پِٽيائون، سعيو ڪيائون ڦيرڻ ڪشتيءَ لاءِ،

تان پڻ نه ڦِري ڪشتي تن جي وري ٻئي طرفا،

۽ آئي اوڏ ڙي عمان جي ڪنڌيءَ ڪنارا،

جڏه ماڙهوئن تنه ولات جي ڏٺو زنگين کا،

ته اُٿي سڀ تيار ٿئا، ڊڙئا جاءِ بجاءِ،

۽ وٺتائون ٻيڙي زنگين جي ڪري اَسيرا،

۽ ماري سڀن زنگين کي ڪنائون قتلا،

جيئن هئي زنگين سين عمانين جي عداوتا،

هئا کِيندا زندگي عمانين کي جان هلي جيرا،

تڏه آءٌ هلي ويس سعيي سين تن عمانين اڳيا،

ڪئوم قصو پانهنجو مٿان ٿي مورا،

تڏه آين رحم مون مٿي ۽ ٿئا مشفق مهربانا،

۽ آءٌ رهيس تن وٽ ڪي ڏينه ڪيترا،

پُڻ ڪنا فراق تنهنجي هوش حيرانا؛

شب و روز ان افسوس ۾ اَپر اَندوها،

پڻ هلئس تنه مڪان ۾ ڪنا ڪارڻ تو طلبا،

پڻ رسيس هزار محنتن کي ڏسي گهڻا ڏکڙا،

پڄاڻا تيرهن ورهن جي منجهه تنهنجي ملاقاتا،

پڻ هاڻي وَهيا سڀ ڏک منهنجا، تنهنجي ڏسڻ سا،

۽ رنج مڙئي رحمت سين مبدل ڪئا موليٰ،

آهي شڪرانو حمد رب کي پڻ سڀڪا ساراها،

جنه ملايو محبوب سين مونکي مدت پڄاڻا.

صاعد سي سورن جو داستان ٻڌي سڀني اميرن وزيرن، سرانديپ جي بادشاهه ۽ شهزادي سيف الملوڪ، هن جي جوانمرديءَ تي آفرين چئي. پوءِ وري شهزادي پنهنجي سفر جو سربستو احوال صاعد ۽ ٻين درٻارين کي ٻڌايو. ان بعد ٻئي دوست محلات ۾ موٽيا ته ملڪه خوشخبري ٻڌاين ته: بديع الجمال ٽن ڏينهن بعد هتي ايندي. شهزادو انهيءَ خبر کان تمام گهڻو خوش ٿيو.

تان جڏه ٽري ڏينه گذرئا مُدت مشهورا،

تڏه آئي بديع الجمال سرنديپ ۾، ڪارڻ گڏ جن لاءِ،

جا مادر ملڪه جي، عورت سرنديپ سلطانا،

مٿي وعدي پنهنجي، آئي مهيني پڄاڻا،

وٺي ست سو پاڻ سين پرين جا همراه،

اچي بديع الجمال داخل ٿي، سَند هن دروازا،

تين سڃاتائين پريندهين ملڪه کي، ته ڀيڻ منهنجي آه،

وجهي ڀاڪر گڏجي تنھ کي رنائين رحمتا،

۽ چيو بديع الجمال ملڪه کي، مشفق مون ڀيڻا،

تون هئين هيتري مدت ويئي ڪنه طرفا،

۽ اسين هئاسون تنهنجي فراق ۾ حيران هميشاه،

پڻ نه هئي خبر تنهنجي اسان کي، مُورهين مطلقا.

تڏهن ملڪه هن کي پنهنجي قيد ٿيڻ واري حقيقت ٻڌائي. ان تي بديع الجمال افسوس ڪندي چيو ته: اسان کي ته اسفنديار ٻيٽ جي خبر ڪانه هئي، نه ته انهيءَ ديو کان تنهنجي جند آزاد ڪرايون ها. وري ملڪه کان پڇيائين ته تنهنجي جند ڪيئن آزاد ٿي. جنهن تي هن سيف الملوڪ جي اچڻ ۽ ديو کي ماري آزاد ڪرڻ جو احوال ٻڌائي چيس ته:

۽ پڻ آهي عاشق صادق تنهنجو گهڻو فدوي فرمانا،

مون پڻ ڪئو وعدو تنه سين، آهي سندوئي الله،

پهرين ڪنديس ڪم تنهنجو مقصد مُرادا،

هاڻي رکي رضا منهنجي تون وڃي تنه اڳيا،

ڏيکار ديدار پنهنجو تنھ عاشق صادق کا،

ته وعدو منهنجو وفا ڪري، سچي ٿئي سڀڪا،

تان چيو بديع الجمال ننھ کي، اي ڀڻ بيعقلا،

آءٌ ڪين ڏيکاريان نامحرم کي پنهنجي صورتا،

ايءَ رک راز تنهنجي من ۾، مخفي ڪري مورا،

پر جي سُڻندا مائٽَر منهنجا عَياذا بِالله،

ته ڪندا اُن بني آدم کي فنا في الحالا،

۽ نڪي مونکي آنهجي گهر ڏي ڪڏهن ڪندا رخصتا،

سببب انهين جي، اُو آدمي، اسين پَرين جي ذاتا،

ڪهڙي نسبت اُن کي، جُڙندي مون ئي سان،

۽ ڪهڙي وجه پيءُ منهنجو، ٿيندو راضي ساڻ رضا،

متان چئن ٻيهار ڳالهه ايءَ ڪڍين مون مهندا،

متان سُڻن هي پريون، منهنجون رفيقا.

اهو ٻڌي ملڪه ۽ ماڻس فڪر ۾ پئجي ويون، خيال ڪرڻ لڳيون ته ڪهڙيءَ ريت هن جا مائٽ راضي ٿيندا؟ اتي بديع الجمال کي به سيف الملوڪ جي ڏسڻ جو خيال ٿيو ته جنهن شخص بادشاهي ڇڏي مون سان ملڻ لاءِ سالن جا سال ڪشالا ڪڍيا آهن، اهو ضرور سچو عاشق آهي، تنهنڪري هڪڙو ڀيرو ضرور کيس ڏسجي.

پوءِ اُٿي ڪنهين بهاني سين، نَکڙي طنبوءِ منجها،

وڃي گوشي ۾ ڪنهين باغ جي، ڳُجهو ڳُجهايا،

مخفي مُنه شهزادي ڏونه ڪئائين نرت نگاهه،

تان ويٺو آهي دستور بادشاهن جي، مٿي بساطا،

ٿا ڳائين سرود وٽس ڪيترا، احسن الحانا،

پُڻ آئي ٿي طنبوءَ منجهان اڪثر خوشبويا،

سا چڙهي مغز ۾ بديع الجمال جي، معطر سا مُشڪا،

تين وئو مغز سندُ سي، ٿي دل ۾ ديوانا،

اُن حال سيف الملوڪ ڏونه جان ڪئائين ترت نگاهه،

تن ڪُٺِي اکين عاشق، سا ماري مسڪينا،

دکيس درد دل ۾، آٽِي منجهه عشقا،

سو پِرڪا سيف الملوڪ ڪَنا، پاڻان زيادا،

ان پر عاشق ٿي سيف الملوڪ تي، ويچاري واجهاءِ،

پُڻ بيهوش ٿي زمين تي ڪِري في الحالا،

ٿي ليٽي خاڪ زمين تي، ديواني دردا،

جڏه گذري مُدت ڪا، ساعت پڄاڻا،

تين اُٿي آئي هوش ۾ وري تنه وقنا،

پَڻ ٿي ڦري مثل مست جي، گِرد خيمي شهزادا،

”وصل قلب الحبيب اليٰ قلب الحبيب“ ايءُ هي دستورا،

وري موٽي پنهنجي طبوءَ ڏونه ساعت پڄاڻا،

تين نه هئي خبر ملڪه کي، ۽ نڪا ان جي ماءُ،

ته ڪا بديع الجمال بيتاب ٿي وڌس عشق اُهاءُ،

جڏهن ملڪه ۽ ماڻس، بديع الجمال کي پريشان ڏسي کانئس ان جو سبب پڇيو، تڏهن هن دل جو حال ٻڌئڻ کان انڪار ڪيو؛ جنهن تي طرحين طرحين جون ڳالهيون ٻڌائي سندس دل وندرائڻ جي ڪوشش ڪيائون. مگر بديع الجمال کي ڪنهن به ڳالهه جي سُرت ڪانه هئي. آخر سيف الملوڪ جي عشق ۾ کائڻ پيئڻ به ڇڏي ڏنائين، ۽ صبر هٿان ڇڏائي ويس، رات ڏينهن، اُٿئي ويٺي سيف الملوڪ جو خيال هوس:

تڏه ڪوٺئائين ڏينه هيڪڙي، ڀيڻ کي مهندا،

چي: اي ڀيڻ ڀلاري منهنجي، مُونِس مصاحيتا،

ويهي ڪر بيان مون اڳيان، قصو ڪهاڻي ڪا،

مانَ تنه جي سڻن سين مونکي اچي آراما.

تڏه چيو ملڪ تنه کي، اي ادي! اِن ويرا،

ڪر ڪريان ڳالهه اکين ڏٺي، جا نَوادرِ نقلاءِ؟

ڪر ڪنين سُئي ڪا ڪريان، آکاڻي عشقا؟

تڏهن چيو تنه ملڪه کي، جا ڏٺئي اکين سا،

سا ڪر بيان مون اڳيان، سچي سرت منجها.

تڏه ڪيو قصو سيف الملوڪ جو، مله تنه مهندا،

اول ابتدا عشق ڪَنا، تان سرانديپ ۾ سَهياءُ،

تين اٿئو بديع الجمال کي، ڪيو شعلو عشق اُهاء،

۽ ليٽڻ لڳي وِڇاڻَ تي، ٿي مدهوش مستانا،

۽ بند پئس پکي روح جو، منجهه عشق جي پڃرا،

۽ پڻ ٿي ماشق زياده عشق ۾، جاڳئس جوش جفا،

وري چيائين ازروءِ ظاهريت جي، ملڪه کي مهندا،

ته اي ڪهڙي ڪيئي ڳالهڙي، پوري بيانا،

مون ٿي چيئي، حڪايت ڪا سڻاءِ مون کا،

ته تو آئي هن جوان کي، وچ ۾ وهارئاءُ.

تڏهن ملڪه وراڻيس ته جيڪا اکين ڏٺي حقيقت هئي، سان بيان ڪئي اٿم، سچ پڇ تون اهڙي سنگدل آهين، جو پنهنجي سچي عاشق کي منهن به نٿي ڏيکارين. هاڻي هلي هن کي منهن ڏيکار ته منهنجو وعدو سچو ٿئي. پر بديع الجمال هن کي صاف جواب ڏئي روانو ڪيو ته: آءٌ هڪڙي نامحرم کي ڪيئن پنهنجو منهن ڏيکاريان.

قصو ڪوتاه- ملڪ کي جواب ته ڏنائين، پر کيس ويتر عشق هڻي گهائي وڌو هو. سيف الملوڪ کان سواءِ اندر کي آرام نه هوس. تڏهن پنهنجي ناني شهربانو- جا شهر بستان يمن ۾ رهندي هئي. ڏانهن خط لکيو، جنهن ۾ سيف الملوڪ جي ڏاکڙن ۽ پنهنجي عشق جو ذڪر ڪري لکائينس ته: هاڻي ڪيئن به ڪري منهنجي ماءُ پيءُ کي راضي ڪر ته جيئن سيف الملوڪ سان شادي ڪري سگهان.

پوءِ ويڙهي لَفيفو ڪري ڏنائين عِقريتا،

جو تکو اُڏامي تڪڙو هلي منجهه هوا،

ته نيئي رساڻ منهنجيءَ نانيءَ کي منهنجو مڪنوما،

۽ پُڻ سگهو آڻي ڏي ان جو مونکي جوابا.

تڏهن ڪري ڪاغذ هٿ ۾ سو اُڏئو آتا،

هلئو وئو هواءِ ۾ منجهه هيڪڙيءَ ساعتا،

اچي رسئو بحت جو شانَ کي، جو تکو وهي درياء،

سو پُڻ لنگهي هلئو، وڃي رستو جبل کا،

سو هئو جبل ڄيري جو، مَٿن مَچ ٻرندا.

اُتان پُڻ اُڏڻو تڪڙو، منجهه هيڪڙي جهنگلا،

سو جهگل هئو آتس جو، بيايان ٻرندو باء،

سڀ لنگهي هيڪڙيءَ ساعت ۾ اچي ٿئو اوڏاءُ،

رسئو اچي شهر بُستان سِيمي ۾، ٿئو داخل دروازا،

اچي ڪئائين سلام شهربانو کي، اُڀي ادب منجها،

ڪڍي رقعو بديع الجمال جو، ڏنائين تنه کا،

سو ڪاغذ پڙهي شهربانو ڪري معلوم،

اکيون ڀريائين آب سين ڪٿائين افسوسا:

آءٌ پاڻهي ڪنديس تنهنجي ڪم جي سرانجامي سڀڪا،

تون م ڪر خطرو ان ڳالهه جو ذرو ڪنه وَجهاء،

آءٌ ملائينديس محبوب تنهنجو حاضر هشيارا.

اهو خط کڻي عفريت هڪڙيءَ ساعت ۾ اچي بديع الجمال کي پهچايو؛ جا نانيءَ جو دلاسو پڙهي تمام خوش ٿي. هاڻي بديع الجمال کي عشق جي آتش هيڪاري سک ڦٽائي ڇڏيو. نيٺ پنهنجي دائيءَ سان صلاح ڪيائين ته ڪيئن به ڪري انهيءَ آدمزاد جي صورت ڏيکار. ان مهل ملڪه به اچي اُتي نڪتي، ۽ بديع الجمال کي شهزادي سيف الملوڪ سان ملاقات ڪرڻ لاءِ وري به منٿ ميڙ ڪرڻ لڳي. هوءَ اندر ۾ ته اڳئي راضي هئي، پر پوءِ ٻاهريون ٻنو رکي، ملڪه جي تمام گهڻي زور ڀرڻ تي هائوڪار ڪيائين.

آئي مهندا سيف الملوڪ جي، هلي هيج منجها،

جڏه نظر پئو تنه اتي، سندو شهزادا،

ته صحي سڃاتائين ڪيڻَس، پسي منه معشوقا،

ته هيءَ آهي صورت اُهئي محقق تحقيقا،

جا هئي زريفت چادر ۾ آڻي استادا،

۽ چمڪي پيشاني تنه جي، مثل چنڊر چوڏهيا،

مُه موچارو سَندُسي زينت زيادا،

هلي اچي مثل ڪَيڪ جي خوشتر خراما،

قد سَرو رَوان، نڪ آفت جان، اَبرو ڪمانا،

لب هئا مثل مرجان جي، غنچه دهانا،

جوءِ روشن، دل ڪش حُسن، وِتري جلوي جمالا،

فرحت انگيز، نشاط آميز، خوبا رُخش حالا،

آئي هلي حضور ۾ سا مهندا شهزادا،

تِين سڃاڻي شهزادو تنه کي، اُٿئو اُن ماڳا،

هٿ ٻڌي حاضر ٿئو، محبوب کي مهندا.

ان بعد بديع الجمال ۽ سيف الملوڪ پاڻ ۾ ڳالهيون ٻولهيون ڪيون. بديع الجمال، شهزادي کي گهڻئي عذر ڏنا، پر پوءِ هن جي ثابت قدميءَ کي ڏسي صلاح ڏنائينس ته هتان ٻارهن ورهين جي پنڌ تي منهنجي ناني رهي ٿي، ان کي وڃي راضي ڪر. پوءِ هن کي هڪڙي جڙادار تخت تي ويهاري، ديو کي حڪم ڏنائين؛ جو شهزادي سميت تخت کڻي اُڏاڻو ۽ ٻارهن ورهين جو پنڌ هڪڙيءَ ساعت ۾ ڪري، اچي سِمين ولايت ۾ پهتو؛ ۽ شهزادي کي آڻي شهربانو جي محلات اڳيان لاٿائين.

پوءِ آيو مهندا طنبوءَ جي، سو سچو شهزادا،

تِين تخت ڏٺائين عُود جو، رکئو تنه مهندا،

هئا جڙئا جواهر تنه ۾، لعلون فيروزا،

مرصع هئو سونَ سين، سو زينت زيادا،

۽ عورت محتشم هيڪڙي وڏيءَ حشمتا،

حُسن جمال وتري، زينت زيادا،

سبز ڪپڙا سندسي، پَرهڻ پاڪيزا،

ويٺي هئي تنه تخت تي، مريع موجودا،

تڏه اچي بادشاهزادي ڪئو، تنه کي سلاما،

ادب، تواضع، تعظيم سين ويٺو تنه مهندا،

پُڻ هئي شهربانو کي تنه جي حقيقتا،

ڪنا لکي بديع الجمال جي، خبر هيس سڀڪا،

جڏه ڏٺائين صورت شهزادي جي، آزر وُ جمالا،

ڏسي پاڪيزگي لطيف سندس، ٿي سرهي خوشحالا،

پڻ ڪئائين آفرين بديع الجمال جي، مٿي ئي عشقا،

صورت نديع الجمال ۽ شهزادي جي، ڪئائين دل تي منقوشا،

پر وري خيال ڪيائين دل ۾، توڙئون تدبيرا،

ته ڪريان امتان آزمودو سندو شهزادا،

ته ڪين آهي ڪامل پنهنجي عشق ۾، ڪين سست بي همتا.

وري چيائين نهاري شهزادي ڏونهه، غضب جي غيضا،

اي جوان! ڪير آهين تون، تو ڪهڙي توفيقا؟

جو آئين ولات ۾ پرين جي، ڌاران رضا رخصتا،

ٿو ڪرين خيال ڪچا دل ۾، پريزادن ڏانه،

وري چيائين پنهنجي لشڪر کي، ڏمر ڏاڍ منجها،

ته: پري ڪرهو هن جوان کي، منهنجي اکين ئا.

شهربانو جو حڪم ٻڌي ديو، شهزادي ڏانهن وڌيا، مگر هن تي ڊپ جو رتيءَ جيترو به اثر ڪونه ٿيو. تڏهن پڪ ٿيس ته برابر عاشق صادق آهي. پوءِ کيس دلداري ڏيئي، پاڻ سان گڏ وٺي، شاهبال جي شهر ڏانهن رواني ٿي، ۽ شاهبال جي راضپي کان سواءِ شهزادي کي وٽس وٺي وڃڻ مناسب نه ڄاڻي، هن کي شهر کان ٻاهر هڪڙي باغ ۾ ويهاري ويئي. ايتري ۾ هڪڙي پري اتان اچي لانگهائو ٿي، جنهن هڪڙو آمزاد ڏسي کانئس احوال پڇيو. جنهن تي شهزادي اسفنديار ديو کي ماري، ملڪ کي ڇڏائڻ ۽ بديع الجمال جي عشق جو احوال ٻڌايو. پوءِ اها پري ائين ٻڌائي ته ’توکي شاهبال ۽ شهربانو گهرايو آهي‘، کيس ڪلهي تي کڻي اُڏاڻي ۽ هڪڙي جبل جي چوٽيءَ تي ڪيرائي، سندس هٿ پير ٻڌي ڇڏيائين. پوءِ پريءَ ٻڌايس ته جنهن اسفنديار ديو کي تو ماريو، اهو قلزم جي حاڪم جو ڀاءُ هو. تنهنجي ڳولا ۾ اسان زمين آسمان هڪ ڪري ڇڏيو آهي. پوءِ شهزادي کي آڻي پنهنجي سردار اڳيان اڇلايائين. سردار، شاهبال جي ڊپ کان هن کي مارائڻ جي بدران انڌاري کوهه ۾ وجهائي ڇڏيو.

شهربانو، شاهبال کي احوال ڏيندي، شهزادي سيف الملوڪ جي حسن، بهادري ۽ بديع الجمال سان ان جي عشق جو بيان ڪيو. تڏهن شاهبال ان کي ڏسڻ لاءِ پريون موڪليون، جن گهڻي ڳولا کان پوءِ موٽي اچي شهزادي جي گم ٿين جي خبر ٻڌائي. شهربانو اها خبر ٻڌي. افسوس ۾ ڪپڙا لٽا ڦاڙي موٽي آئي. بديع الجمال به شهزادي جي گم ٿيڻ تي واويلا ڪرڻ لڳي. آخرڪار روئندي روئندي بيهوش ٿي ويئي. کيس گهڻي دلداري ڏنائون، پر هن کي ڪنهن طرح آرام نه آيو. اهو حال ڏسي شاهبال کي به ڏاڍو ارمان ٿيو.

پڻ حڪم ڪئو لشڪر کي ملڪ شاهبال بادشاهه،

موڪلئائن عفريت ڪيترا ۽ پريون پروانا،

ڪارڻ طلب شهزادي جي، ته ڪرهو وڃي پيدا،

تِين ٿي نهاريائون سعيو ڪيو، وچ مشرق مغربا،

ڪيائون جستجو عاشق جو منجهه سڀڪنه ديارا،

تان پيدا نه ٿئو ڪٿهين اُن جو اُهڃاڻا،

جڏه ڇهه مهينا گذرئا اي مدت مديدا،

تِين آيو ديو هڪڙو، ڪڏه ڪنه ڏينها،

ڪنا ملازم سالار قُلزم جي چاڪرن منجها،

آيو حضور ۾ ملڪ شاهبال جي ويٺو ادب سان،

پوءِ ڪري ڪيتريون ڳالهيون چيائين وري مهندا،

ته مون سُئو واٽ ۾، اي بادشاهه ڀلارا،

ته ڪنا نوڪرن سالار قلزم جي، چاليهه سي نفر هئا،

سي وٺي وَهيا ڪو بني آدم گلستان اِرم منجها،

واسطي بدلي برادر ان جي، جو ٿئو هو قتلا،

منجهه جزيري اسفنديار جي، اُن آدمي جي هٿا،

هاڻي بند ڪئو آهينِ سو کوه ۾ مبتلا،

جت انڌاري ۾ رات ڏينه جي خبر پوي نه ڪا.

اها خبر ٻڌي شاهبال يڪدم اسي هزار ديون ۽ پرين جو لشڪر چاڙهي موڪليو. قلزم جي سالار به شهزادي جي ٻانهن ڏيڻ کان انڪار ڪري، مقابلي لاءِ لشڪر گڏ ڪيو.

جڏهن لشڪر مَلڪ شاهبال جو آيو ان ماڳا،

وڄئو نقارو جنگ جو، ۽ ٿئو هُل هُڳاءُ،

ٻڌيون صفون لشڪر جون، جهونجهارين جوش چڙهئا،

پُڻ ٻڌيون صفون لشڪر جي، فلزم سالارا،

پُڻ طرف سپاهن جو، گڙ ٿئو غوغاءُ،

آٿئا بهادر همت سن، مانجهي مردانا،

گردن دُور ڌڙن کان، ديون جا پئا پَرين جا،

اُٿئو غبار گرد پيرن جو، منجهه موڪري ميدانا،

ڪنا دم سپاه ديون جي، غضب ڪَرت ڪيا،

ٿي نِڪرئا چَمڪارا ڄيرن جا، وا اَڀن ڏانه،

اچي وڌائون هيڪ ٻئن ۾ تراريون تيزا،

نهوڙي نيزن سين بهادر ڪئائون ڀُڪا،

۽ تِڇي تيرن زخم ساڻ، سٽيائون وڏا شجاعا،

اهڙيءَ طرح ميدان ۾ سختي ڪئائون ساءُ،

جِين آيو سالار قلزم کي اهڙو انڌارا،

روز روشن ڪيڻَس ٿئو، ڪاري رات قِسما،

پڻ وهيون نهرون رت جون ٻنهين طرفن ئا،

ڀڃئو اَعضا انگڙا تن جا تڪڙا ڪئائون ٽڪرا،

ٿئو غالب لشڪر شاهبال جو فضل ساڻ خدا،

پڻ ٿي موڪلئو لشڪر ٻئو شاهال بادشاهه،

هيڪڙو ٻئي جي پٺ ۾ ڪري تاڪيدا،

تين هئا سردار لشڪر جا، جي دانا امير،

تِنين ڏوريون وڌيون واٽ ۾، پکيڙي پَٽ مٿا،

وري شروع ڪئو جنگ جو، اهڙي سختي سا،

جين نه اچي لکڻ قلم ۾ تَن جي تعريفا،

تين هو سالار قلزم جو، جو ويٺو بادشاهه،

سو ٿئو عاجز اهڙو ڪنا اُهکايا،

جو نه رهيس طاقت جنگ جي نڪا مقابلا،

نه اُڀي سگهئو تاب جهلي، ٿئو مغلوبا،

پوءِ لشڪر سڀ فرار ٿئو، ڀڳو هيبتا،

ڪونه اُڀو ميدان ۾، مُوران تن منجها،

۽ لشڪر طرف شهبال جو پئو تن پٺيا،

مارئو تراڙيون تن کي، وڍئو وجودا،

ٿي ڊوڙئا پٺيءَ تن جي اهڙي طريقا،

جين سِبنه بُکئو ڊوڙئو ڪر پٺيءَ ٻڪريا،

تان وڃي تن جي ديري کي اَچي ٿئا اوڏا،

تين ماريائون بهادر تن جا ماير ۽ اُمرا،

۽ اُٿئو هلڪارو لشڪر جو غلغلو ۽ غوغا،

جين گجئو گنبذ اَڀَ جو، مثل دور رعدا،

ڪر آيو مينھ آسمان جو مٿي زمينا،

تين ٿي آيو سالار قلزم جو ڊوڙايو گهوڙا،

تان حڪم سين حڪيم جي قادر قدرتا،

اچي پئا پر گهوڙي جا، منجهه رسي بند ٿئا.

شاهبال جي لشڪر، قلزم جي سالار کي گرفتار ڪري، شاهبال ڏانهن موڪليو، پوءِ لشڪر شهر ۾ ڪاهي پيو. اتي هڪڙي پريءَ ڊڄي، کين شهزادي سيف الملوڪ جو ڏس ڏنو. شهزادو ويچارو کوهه ۾ ڳري ڪنڊا ٿي ويو هو. لشڪر جا ماڻهو ان کي کڻي موٽي آيا. شاهبال سندس علاج جو بندوبست ڪيو. شهزادي جي تندرست ٿيڻ تي، بديع الجمال، ملڪه ۽ شهربانوءَ کي خوشخبري ملي. جي کن پل ۾ اُڏامي اچي شهزادي وٽ پهتيون. شاهبال به شهزادي جي صورت ۽ سيرت تي موهجي پيو هو، تنهن هڪڙيءَ رات هن کان سندس احوال پڇيو. شهزادي ان کي به پنهنجي عشق ۽ ڏاکڙن جو داستان ٻڌايو. شاهبال کيس آفرين چئي انعام اڪرام سان نوازيو. پوءِ شاهبال، قلزم جي سالار کي قيد مان ڪڍي، ملڪه جي کڄي وڃڻ جو قصو ٻڌايو؛ ۽ کيس سزا ڏيڻ تي هو ته شهزادي ان جي سفارش ڪئي؛ جنهن تي شاهبال ان کي معافي ڏيئي لشڪر سميت کيس پنهنجي ملڪ موٽايو. ان بعد شهزادو به شهربانو، بديع الجمال ۽ ملڪه سميت سرنديپ ۾ موٽي آيو.

قصو ڪوتاه، سرانديپ ۾ سيف الملوڪ پنهنجي دوست صاعد سميت عيشن تماشن ۾ گذاري رهيو هو. آخرڪار هڪڙي ڏينهن وزيرزادو صاعد، سيف الملوڪ ۽ بديع الجمال جي شاديءَ جو پيغام شاهبال ڏانهن کڻي ويو، جنهن پنهنجي ڀاءُ تاج الملوڪ ۽ ٻن پٽن فخرالملوڪ ۽ زيب الملوڪ کي گهرائي، ساڻن مصلحت ڪئي.

سڀني جي گڏجڻ تي شاهبال هڪ وڏي مجلس ڪئي، ۽ شراب ڪباب تيار ڪرائي گڏجي کاڌائون. اهڙيءَ ريت، رات جو مجلس ۽ ڏينهن جو شڪار ڪندا رهيا، تان جو ڪافي وقت گذري ويو، مگر جنهن ڪم لاءِ آيا هئا، تنهن جو ڪوبه ذڪر نه ڇيڙيائون.

تڏه پُڻ شهربانو چيو هيڪڙي ڏينها،

ڪوٺي سيف الملوڪ کي سچي شهزادا،

ته جي ڪَر هو شروع ڪار خير جو ته سونهاري سڀڪا،

جي مونکي منهنجي ولات جي، فڪر گهڻيري آه،

ته ڪنه پر هوندو ملڪ منهنجو ساڻ رعيتا،

ته پُڻ چيو شهزادي صاعد کي، دوست دلدارا،

ته مدت گهڻي مونکي گذري، نِڪري شهر منجها،

پُڻ ڪا تاهه خبر ماءُ پِئو جي، نڪا وزيرن ئا،

۽ ڪيئن هوندو احوال شهر جو، سندو رعيتا،

جي هُونِ حاضر هن وقت ۾، منهنجي وَهانءَ ويرا،

ته تان موچارو مسرور گهڻو، آرزو مونکي آهه،

تِين صاعد اچي بيان ڪئو، سندو ڪيفيتا،

منجهه حضور ملڪ شاهبال جي، ڀلي بادشاهه.

بادشاهه اها ڳاله ٻڌي ويهه هزار ديوَن ۽ پرين جا سيف الملوڪ جي ماءُ ۽ پيءُ کي وٺي اچڻ لاءِ تيار ڪيا. صاعد هڪڙي جڙيل تخت تي ويهي، ديوَن پرين سان گڏ مصر روانو ٿيو.

اُڏاڻا آسمان ڏُونه پَريون ۽ پڻ عِفربتا،

ڪارائيءَ منجهه آسمان جي هلئا منجهه هواء،

پڄاڻا ڪيتريءَ مدت جي رسئا مصر کا،

اچي ٻهر شهر مصر کي ڏنائون ديرا،

طنبو مخمل، زريفت جو ۽ پُڻ حُريرا،

ساڻ ڏورينِ ريشم جي ڪئائون مضبوطا،

۽ سيخون سون رُپي جون هنيائون زمين مٿاءُ،

پُڻ وڇاڻَ وڇايائون تنه ۾ حَرير سَغلانا،

آڻي وڌائون تنه مٿي گَليم ديباچاءَ،

جي رنڱيا طرحن طرحن جا مُنقش موچارا.

مصر جي ماڻهن ديون ۽ پرين جو لشڪر ڏسي، ڊوڙي اچي عاصم شاهه سان خبر ڪئي؛ جنهن صالح وزير کي حقيقت آڻڻ لاءِ روانو ڪيو. هو ديوَن ۽ پرين جو لشڪر ۽ انهن جا خيما ڏسي حيران ٿي ويو. سون، رپي، زري، بخمل جي ڪمي ڪانه هئي. آخرڪار هڪڙي خيمي ۾ هڪڙي آدمزاد کي تخت تي ويٺل ڏٺائين. بادشاهي آداب بجا آڻي، تحفا هن جي آڏو رکي، کيس بادشاهه جو پيغام ڏنائين:

ته چَئي بادشاهه اسانهجي توکي گهڻي دعا،

پَڻ چيو آهي سلام ڏيئي، توکي اهڙو پيغاما:

ته فرزند قره العين منهنجو، جاني مون ولداءُ،

سو ڪري اختيار فقيري پاڻ تي، ڪنهين سبب ڪنا،

منه رکڻائين ملڪ غربت ڏانه، ڇڏي سلطنا،

هاڻي ڪا ناهه خبر تنه جي، هيتري مدت پڄاڻا،

آهيان تنه جي افسوس ۾، آءٌ سنجهي صبوحا،

ڪنا فراق تنه فرزند جي، ٿو رُئان روزمراء،

پُڻ ڪا ناهه خبر رعيت جي، نه لشڪر سندري ڪا،

آهيان هيڪلو ويٺو حجري منجهه عبادت موليٰ،

پُڻ جيڪي پنهنجي فرمان ۾ هئي زمينا،

سا سڀ وٺي ويا مون ڪنا، باغي بدڪارا،

آءٌ ٿيس بي همت دل جو، تهين جدائيءَ سببا،

باقي ناهي شهر مصر ري، مون وٽ ڪو ڳوٺا،

جي خواهش مبارڪ ۾ تنهنجي تسخير آء،

۽ هوئي ارادو بادشاهيءَ جو، سندي شهر مصرا،

پاڻهين پنهنجي هٿن سين، ڏيان آءٌ توکا.

اهو پيغام ڏيندي، صالح وزير جي اکين مان ڳوڙها وهڻ لڳا ۽ چيائين ته: آءٌ ڪنهن ڊپ سبب ڪونه ٿو روئان، پر بادشاهه جي پٽ سان منهنجو پٽ به گڏ هو، ان جي صورت تو جهڙي هئي، تنهنڪري توکي ڏسي منهنجي اکين مان لڙڪ ڪِري پيا آهن.

تين طاقت نه رهي صاعد کي، ويهڻ سندي ڪا،

اُٿيندي والد جي پيو پيرن تاءِ،

چميون ڏنائين، پيرين پِئو، ٿي رُنائين رحمتا،

اي قلمه ٻنهي جهانن جا، بابا ڀلارا،

آءٌ اُهِي فرزند آهيان تنهنجو تحقيقا،

۽ هيءُ جو لشڪر مون سين آهي همراها،

سو خدا پنهنجي ڪرم سين، ڏنو شهزادي کا،

آهي سيف الملوڪ شهزادو سرهو، ملئو مقصودا،

پُڻ لشڪر جنن پرين جا، آهين تنه وٽ موجودا،

هيءُ تان آهي ڪِي تن منجها، ٿورڙو قدرا.

تين وٺتو ڀاڪر منجهه پُٽَر کي صالح حميدا،

چميائين مُنه ڏاڙهي تنه جي منجها محبتا،

جيڪين ٿئو غوغاءُ روئڻ جو، جڏه پئؤ پُٽر ٻئي گڏئا،

سو لکڻ ڪنا پري ٿئو، اُت ماٺ موچاري آه،

پئو روئڻ تمام لشڪر ۾ سڀهين سپاها،

توڻي ديوَ ڪين پريون، توڻي انسانا،

تين ماڙهو اُٿي ڪي ڊوڙئا صالح وزير وٽا،

اچي خبر ڪئائون بادشاهه کي سندي ئي مصرا،

ته اي لشڪر عفرتين جو ۽ پڻ پَرين ئا،

آيو همراه صاعد سين، جو ابن صالح حميدا،

هلايو شهزادي تنه کي سيف الملوڪا،

پڻ قصو سڄو ئي تنه جو ڪيائون بيانا.

عاصم شاهه تمام گهڻو خوش ٿيو ۽ صاعد کي پاڻ وٽ گهرائي اُن کان حال احوال ورتائين. پوءِ خدا جو شڪرانو بجا آڻي، شهزادي سيف الملوڪ سان ملاقات جو اشتياق طاهر ڪيائين. تڏهن صاعد پاڻ ڏهن هزارن ديون ۽ پرين سميت مصر ۾ ترسيو، ۽ باقي لشڪر کي عاصم شاهه سميت گلستان ارم ڏانهن روانو ڪيائين. شاهبال، عاصم شاهه جي ڏاڍي خاطرداري ڪئي. رات جو محفل ۽ ڏينهن جو شڪار. اهڙيءَ طرح، مهمانيءَ ۾ چار مهينا گذري ويا. ان بعد، سيف الملوڪ ۽ بديع الجمال جي شاديءَ جي تياري ڪيائون.

تڏه ٿئو سعيو مڙن کي، ڪئائون شادي شروعا،

مجلس بنايائون سوهڻي، معطر سين مُشڪا،

ڪوٺيائون امير اَڪابر، پنهنجا سپه سالار،

قاضي، مفتي، محتسب ۽ فاضل فهيما،

وڇايائون قيمتي قالين ۽ جِيلا،

پڻ تخت مرصع سون جا، مُڪلِلَ موتين سان،

لعل ياقوت فيروزن سين، مزين منقوشا،

تنه تي ويهاريائون شهزادو، سٻين شرف وڏي شانا،

پوءِ ٿئو حڪم مُطرين کي ته ڪَرهو سرودا،

ٿيون خوشحاليون شاديون، وڄڻ لڳا واڄا،

بَربَط دائره، قانُون ۽ چنگن جا چرچا،

نڱئا سُرود سُرناين جا، موسيقي رمزا،

پڻ اهل نشاط سوهڻيون ڪن رقص رهاڻ منجها،

پڻ سرود الحان دائودي، ڪئائون ان طرحا،

جين زُهرو آيو ٿي رقص ۾ ڪنا اَڀن ئا،

ڪئائون سينگار مجلس کي، سين اهڙي طريقا،

جين لکڻ ڪنا قلم جي، ٿئو بيحد بيانا،

پڻ لڳا نقارا شاديءَ جا، وڄايائون دماما،

نفيرون، مَزامِير، ڌُڪڙ شروع ساز ڪئا،

جڏه ٿي رات وهانءَ جي مبارڪ مورا،

تين ڪئائون شهزادي سيف الملوڪ جو بلند اقبالا،

۽ بيبي بديع الجمال سين، وڌائون درست دعا،

موليٰ ٻنهي جي مَن جي ملائي مدعا،

خواهش هُين خبر جي، ۽ چڱائيءَ جو چاءُ،

تان مولي ملائِي موجب تِنهين، تن جي مرادا،

برڪت تن جي عشق جي، ۽ صدق ۽ صبرا،

الاهي سڀني عاشقن کي، ملاين معشوقا،

آهين ڪرم تو ڪريم جا، وڏا وڏايا،

تيس چيون مبارڪون شهزادي کي عاصم بادشاهه،

پُڻ چيون مبارڪون شهزادي کي صالح وزيرا،

۽ چيون مبارڪون تاج الملوڪ ۽ مڙنِي شاهنشاه،

۽ پُڻ سڀني ماڙهوئن لشڪر جي چيون مبارڪون مُها،

۽ ڏنائون کيرون مَلڪ عاصم کي هليو هيج منجها،

۽ ڏنائون کيرون مَلڪ شاهبال کي منجها محبنا،

سڀني بادشاهن، اميرن وزيرن، ديوَن پرين، شهزادي سيف الملوڪ ۽ بديع الجمال کي تحفا ڏنا. شاهبال ۽ شهربانو پنهنجي بادشاهين جون واڳون شهزادي جي حوالي ڪيون. ان بعد، چاليهه ڏينهن خوشيءَ جون محفلون هليون. رعيت شهزادي جي عدل انصاف جي تعريف ڪرڻ لڳي. آخرڪار، سيف الملوڪ کي پنهنجي دوست صاعد جي يادگيري آئي، ۽ پوءِ ماءُ پيءُ سميت موڪلائي، مصر ڏانهن روانو ٿيو. سندس وڃڻ لاءِ جڙادار تخت حاضر ٿيا، جي ديوَن جي ڪلهن تي رکيل هئا. ساڻس گڏ هزارين ديوَن پرين جو لشڪر هو، سي اک ڇنڀ ۾ اچي واسط پهتا.

آهي ڪتابن ۾، لِکن هن پر روايتا،

ته جڏه عزم ڪئو گلستان اِرم جو تاج الملوڪا،

مٿي ڪوٽ شهزادي جي، ڪارڻ شاديءَ لاءِ،

هلئو گلستان ارم ڏونه دوستيءَ سببا،

ڇڏيائين شهر هيڪلو، سُڃي ولاتا،

پُڻ هو بادشاهه، زنگين جو بدبخت بيعقلا،

جڏه خالي ڏٺائين تاج الملوڪ جو نگهبان منجهه شهرا،

۽ نه ڪو هو امير تاج الملوڪ جي شهر کا،

جين سڀ وئا گلستان ارم ڏونه ڪارڻ ويهان لاءِ،

تين غنيمت ڀانئي وقت کي ڪئائون لشڪر طيارا،

سو موڪليائين شهر واسط ڏونه ڪارڻ صبضي لاءِ،

تنه اچي ساري قبضو ڪري وٺني ولاتا،

پُڻ هئا ٿورا ماڙهو جي تاج الملوڪ سدا،

تِنين نه تاب جهلئو تن جو ٿئا مرد سڀ ماندا،

۽ وٺي زنگين تن جِي ماري ولانا،

ڪئائون پنهنجي تصوف ۾ جاري سندن حڪما.

اهو حال ڏسي شهزادي سيف الملوڪ، زيب الملوڪ جي مدد سان ديون ۽ پرين جو لشڪر ساڻ ڪري زنگين جي ٻيٽ تي حملو ڪيو. هڪڙي ئي حملي ۾ زنگين جو بادشاهه مارجي ويو، ۽ ڪيترائي زنگي قيد ٿيا. آخرڪار زنگين جو ملڪ به پنهنجي هٿ ڪري تاج الملوڪ کي تخت تي ويهاريائون. ان بعد اتي جو پورو بندوبست رکي، اُسهڻ جي تياري ڪيائون.

وري سنبهي سوار ٿئا، سگها شتابا،

هو بادشاهه سرنديپ جو، پڻ ساڻن همراها،

۽ فخرالملوڪ پُٽر تنه جو، پڻ هو تِنين سان،

پڻ هو ساڻن بادشاهه شهر واسط جو تاج الملوڪا،

۽ مَلڪه پُڻ همراه هئي، ساڻ بديع الجمالا،

ڪوٺي تن سڀن کي هلئا مصر ڏانه،

جڏه ست ڏينه گذرئا هلندي واٽ مٿا،

تين اچي رسئا مصر کي حڪم ساڻ خدا،

ڪري سواري شهر ۾ ٿئا داخل دروازا،

پڻ گڏئا يار دلدار صاعد کي ملئا محبتا،

۽ پڻ جيڪي ننڍا وڏا سندن هئا آشنا،

گڏئا تن سڀن کي، ڪري ملاقاتا،

ڪئائون شاد مانيون خرميون پاڻ ۾ سراهيون صحيا،

ملئا مقصد مراد کي، ڪئائون خوشيون خيراتا.

هوڏانهن جڏهن صاعد ڏهه هزار ديوَ ۽ پريون وٺي مصر ۾ آيو، تڏهن ڏٺائين ته غاصبن ۽ دشمنن، عاصم شاهه کي ڪمزور ڄاڻي، سڄو ملڪ پنهنجي قبضي هيٺ آڻي ڇڏيو هو. ڇاڪاڻ ته عاصم شاهه، پٽ جي جدائيءَ ۾ وڃي گوشه نشين ٿيو هو. اهو حال ڏسي صاعد، عاصم شاهه کي گلستان ارم ڏانهن موڪلي، جنگ جي تياري ڪيائين.

جڏهن بهادر سَندهس لشڪر جا آيا ميدانا،

۽ پريون عِفريت پڻ تن سين هئا همراها،

ٿئو شروع جنگ جو ٻنهي طرفن ئا،

تين عفريت پکيڙيون رسيون وڌيون ميدانا،

پوءِ وڌائون تراريون تن ۾ مارئائون گهڻا مَردا،

جڏه ڀڄڻ لڳا ميدان منجها، ٿئا پُٺيرا،

تان پير تِن سڀن جا ڦاهيءَ ۾ ڦاٿا،

تين کينچي گيهري رسين سان، جهلي ڪئائون قيدا،

جين هيڪ هيڪڙي عفريت بند ڪئو هزار ماڙهن کا،

ڪري قيد پاڻ سين، وٺي سي آيا،

منجهه حضور سردار صاعد جي عاصل وزيرا،

تان جان ٿوريءَ مدت سي سڀ سرڪش اطراقا،

ٻڌي آندائون، محبوس ڪئائون، مڪائون زندانا،

ڪئائون ولاتون پنهنجي تصرف ۾ سڀئي شهرا،

ٿِي زينت زياده مصر جي، قادر جي ڪرما،

آئي رونق آبادي شهر ۾ ٿئا مدعي مقهورا،

ٿي جديد السلطنت سلطان جي، ڪَر نئون هلئو حڪما.

جڏهن عاصم شاهه، سيف الملوڪ ۽ ٻين همراهن سان مصر ۾ موٽي آيو، تڏهن صاعد جي جوانمرديءَ جو احوال معلوم ڪري نهايت خوش ٿيو، ۽ انهيءَ خوشيءَ ۾ هڪڙي مجلس ڪيائون. پنهنجي سفر جو بيان ڪندي، سيف الملوڪ کي سگسرن جي امير عبدالله جي يادگيري آئي، جنهن ساڻس ڪنهن وقت مدد ڪئي هئي. خيال ڪيائين ته ويچارو امير عبدالله انسانن جي صحبت کان محروم هو. تنهنڪري ڇونه کيس ڪي ٻانهيون ۽ ٻانها تحفي طور موڪلي ڏجن، جو جانورن جي صحبت مان نجات مليس.

تڏه ڪئائين تهين ساعت ۾، تنه دم تيارا،

ٻه سؤ غلامن گرجِيين ۽ پڻ حبشين ڪنا،

ٻه سؤ ٻانهيون سونهڻيون ڪنا چين ۽ هندستانا،

۽ چار سو خوجن جا، جي ويهن حويلين تا،

سونهڻا مثل چنڊر جي زينت زيادا،

پڻ تحفا هَديا ڪيترا موچارا مورا،

ڪري همراه صاعد سين ڪئائين روانا،

پُڻ حڪم ٿئو لشڪر کي ترت تنه ويرا،

جي ڏهه هزار پرين جا ۽ پُڻ عفريتا،

منجهه رڪاب صاعد جي ڪيائون تعين تيارا،

سڀ اُٿي اُڏاڻا هواءِ ۾، اوڏا اَڀن کا،

تان منجه ڪارائِي آسمان جي وڃن اُڏاڻا،

پُڻ منجهه ٿوريءَ مدت جي اچي سي رسئا.

امير عبدالله، صاعد سان ملي، احوال معلوم ڪري شهزادي سيف الملوڪ جا ٿورا مڃيا؛ ۽ ان سان ملڻ جي خواهش ڏيکاري. پوءِ امير عبدالله صاعد ۽ سندس لشڪر کي پاڻ وٽ ڪجهه ڏينهن مهمان ڪري ٽڪايو. ان کان پوءِ، ڪجهه ديوَ امير عبدالله جي ملڪ ۾ ڇڏي، مصر ڏانهن سفر سنباهيائون.

اچي گڏئو مَلڪِ عاصم سين امير عبدالله،

۽ صاعد پڻ ملڪ عاصم سين ڪئي ملاقاتا،

پڻ اچي گڏئا تاج الملوڪ کي ۽ فخر الملوڪا،

پڻ وُزرا اُمرا جي هئا، سڀ ٻئا سالارا،

ڪعائون شادي مبارڪبادي ٿئا خوشحالا،

پڻ اچي گڏئا سيف الملوڪ کي منجها محبتا،

تين ٿئا جمع گهڻا بادشاهه شهر ۾ مصرا،

جهڙو بادشاهه سرنديپ جو، ۽ تاج الملوڪا،

۽ عبدالله امير وانَرن جو، ۽ ملڪ عاصم شاه،

۽ عاشق صادق سيف الملوڪ ڀلو شهزادا،

رکئائون بِناء دوستيءَ جي، هيڪ ٻئن سان،

پڻ هئا همراه عبدالله سين، جيڪي وانرا،

سي نچڻ لڳا ناز سين، ڪئائون ڪيترا تماشا،

جين ٿيندو هو عجب ماڙهن کي پَسي تن کا،

۽ پسي خلقتون خدا جون، وحشي صحرا جا،

ته مولي ڪئا بني آدم جا مسخر مطيعا.

]ڪن ڏينهن جي رهاڻين بعد هرڪو پنهنجي ملڪ ڏانهن موٽيو. سيف الملوڪ پرين ۽ ديون کي به پنهنجي ملڪ گلستان ارم ڏانهن موٽڻ جي اجازت ڏئي، پاڻ بديع الجمال سان گڏ حياتيءَ جا ڏينهن خوشيءَ ۾ گذاريا.[

روايت [2]

چيل بهار ٻپڙ جو*