|
محمد پُنهل
ڏهر
(قسط-1)
قلندريات
حضرت قلندر لعل سيوهاڻي رحه، سنڌ جو اُهو مشهور ۽
معروف بزرگ آهي، جنهن جي سوانح، شاعري، فن ۽ فڪر
تي هن مهل تائين سوَن جي تعداد ۾ مضمون، مقالا ۽
ڪتاب، سنڌي، اردو، فارسي ۽ انگريزي زبانن ۾ لکجي ۽
ڇپجي چڪا آهن. مضمون ۽ مقالا مختلف اخبارن، رسالن
۽ ڪيترن ئي ڪتابن جي زينت بنيل آهن، جن مان گهڻن
کي سهيڙي ڪتابي صورت ۾ آندو ويو آهي ۽ اڃا به
ڪيترائي اهڙا مضمون ۽ مقالا جيڪي مختلف زبانن ۾
آهن، سي ٽڙيل پکڙيل صورت ۾ موجود آهن. جن کي پڻ
سهيڙي ڪتابي صورت ۾ آڻڻ جي اشد ضرورت آهي ته جيئن
هن بزرگ جو ٽڙيل پکڙيل سمورو مواد يڪجا ٿي، ڪتابي
صورت ۾ سندن سامهون اچي وڃي ته جيئن اُنهن کي
پنهنجي تحقيقي ڪم ۾ آساني ٿي پوي.
اهڙيءَ طرح هن بزرگ جي سوانح، شاعري ۽ فڪر تي سنڌي
۽ فارسي زبان ۾ لکيل ڪيترائي اهڙا ڪتاب به آهن،
جيڪي اڃا تائين ڇپائي هيٺ اچي نه سگهيا آهن. يعني
اُهي اڃا تائين قلمي صورت ۾ آهن ۽ ملڪ جي مختلف
ذاتي ۽ سرڪاري لائبررين ۾ پيل آهن. اسان کي گهرجي
ته اهڙن سڀني ڪتابن کي، جيڪي هن بزرگ جي سوانح،
ڪلام ۽ پيغام متعلق آهن ۽ قلمي صورت ۾ آهن، سي سڀ
ملڪ جي مختلف خانگي ۽ سرڪاري لائبررين مان هٿ ڪري،
انهن کي مرتب ڪري ڇپائي هيٺ آڻيون ته جيئن هن بزرگ
جي سوانح، شاعري ۽ فڪر متعلق لکيل اهڙن ناياب
شهپارن مان هرهڪ مؤرخ ۽ محقق سندس سوانح، ڪلام ۽
فڪر مان چڱي طرح واقف ٿي مستفيض ٿي سگهي ۽ انهن
ناياب شهپارن جي روشنيءَ ۾ هن بزرگ جي سوانح،
پيغام، ڪلام ۽ فڪر مان اسان اڃا تائين واقف نه ٿي
سگهيا آهيون. ڇاڪاڻ ته حضرت قلندر لعل شهباز جي
زندگيءَ جا ڪيترائي اهڙا پهلو آهن، جن تي انهن
ناياب قلمي شهپارن جي اکين کان اوجهل هجڻ جي ڪري
اڃا تائين تحقيقي ڪم نه ٿي سگهيو آهي، جنهنڪري هن
بزرگ جي زندگيءَ جا ڪيترائي پهلو اڃا تائين تحقيق
طلب آهن.
هن بزرگ جي زندگي جي سڀني پهلوئن کان اسان تڏهن ئي
واقف ٿي سگهنداسين، جڏهن اُهي ناياب قلمي شهپارا
ڇپجي ظاهر ٿيندا ۽ ان بعد هرهڪ محقق ۽ مؤرخ اُنهن
کي ڏسي ۽ پڙهي استفادو حاصل ڪندو ۽ آساني سان هن
بزرگ جي زندگيءَ جي هر پهلوءَ تي تحقيق ڪري اِنهي
کي ظاهر ڪري سگهندو.
اسان هن مقالي ۾ هن بزرگ جي سوانح، شاعري ۽ فڪر
وغيره تي لکيل مضمونن يا مقالن کي شامل نه ڪيو
آهي. ڇاڪاڻ ته هن مقالي ۾ ايتري گنجائش نه آهي ۽
نه وري اسان کان ايتري محنت يا ڪم ٿي به سگهندو،
جو اسان اهڙا لکيل سڀ مضمون ۽ مقالا، جيڪي مختلف
زبانن ۾ لکيل آهن، ۽ مختلف رسالن، اخبارن ۽ ڪتابن
جي زينت بڻيل آهن، سي سڀ هٿ ڪري سگهون ۽ هتي انهن
کي جاءِ ڏيئي سگهون، تنهنڪري هتي صرف انهيءَ تي
اڪتفا ڪري رهيا آهيون ته هن مقالي ۾ صرف ۽ صرف
اهڙن ڪتابن کي ئي شامل ڪجي، جيڪي هن بزرگ جي
سوانح، شاعري ۽ فڪر وغيره تي مختلف زبانن، جهڙوڪ:
فارسي، سنڌي، اردو ۽ انگريزيءَ ۾ لکيل آهن ۽ جن
مان ڪجهه اڻڇپيل يعني قلمي صورت ۾ آهن ۽ گهڻا ڇپيل
آهن.
ٿورو هيٺ اهڙن ئي ڪتابن جو تعارف پيش ڪري رهيا
آهيون، جيڪي ڀرپور ڪوشش ۽ محنت سان اسان کي معلوم
ٿي سگهيا آهن. ٿي سگهي ٿو ته اڃا به ٻيا ڪيترائي
مختلف ٻولين ۾ لکيل اهڙا قلمي ۽ ڇپيل ڪتاب هجن، جن
جي ڄاڻ باوجود ڪوشش جي اسان کي نه پئجي سگهي هجي ۽
اسان اُنهن ڪتابن کي پنهنجي هن مقالي ۾ شامل نه
ڪري سگهيا هجون، تنهنڪري هن مقالي جي پڙهندڙن کي
مؤدبانه گذارش آهي ته جيڪڏهن اُنهن کي ڪنهن اهڙي
ڪتاب (قلمي توڙي ڇپيل) جي ڄاڻ هجي، جيڪو هتي شامل
نه ٿي سگهيو هجي ته براءِ مهرباني اُنهيءَ ڪتاب جي
ڄاڻ راقم تائين پهچائيندا ته جيئن آئينده اُنهيءَ
ڪتاب کي به شامل ڪري سگهون.
اِنهيءَ سلسلي ۾ سڀ کان پهرين ڪوشش سيد حسام الدين
شاهه راشدي صاحب جي آهي، جنهن پنهنجي مرتب ڪيل
ڪتاب ’حديقة الاولياء‘ (مصنف: سيد عبدالقادر ٺٽوي)
جي مقدمي ۾ صفحي 07 کان 10 تي ’سيوهڻ جي مشائخن جا
تذڪرا‘ جي عنوان ۾ هن بزرگ متعلق لکيل تقريباً ستن
ڪتابن جو مختصر تعارف پيش ڪيو آهي، جيڪي تقريباً
فارسي ۾ آهن، جن مان ٽن اهڙن تذڪرن جو احوال آهي،
جن ۾ قلندر لعل شهباز سان گڏ سيوهڻ جي چند ٻين
بزرگن جو به ذڪر آهي(1).
اُن کان پوءِ ٻي اهڙي ڪوشش مولانا ڊاڪٽر محمد
ادريس السندي صاحب جي آهي، جنهن پنهنجو هڪ مضمون
’قلندر لعل شهباز ڪتابياتي جائزو‘ جي عنوان سان
لکيو. هن انهيءَ مضمون ۾ قلندر لعل شهباز جي
سوانح، شاعري ۽ فڪر متعلق 42 عدد سنڌي ڪتابن، ڇهن
اردو ڪتابن، ٽن انگريزي ڪتابن ۽ چار عدد اهڙن
ڪتابن جو ذڪر ڪيو آهي، جيڪي ٽنهي زبانن يعني سنڌي،
اردو ۽ انگريزي ۾ لکيل آهن(2).
اهڙيءَ طرح خيرمحمد ٻرڙو سيوهاڻي به پنهنجي تصنيف
’سيوهڻ صدين کان‘ جي آخر ۾ ’مددي ڪتاب‘ جي عنوان
هيٺ، قلندر لعل شهباز متعلق لکيل اهڙن سنڌي 25،
اردو 10 فارسي، 09 هندي هڪ ۽ انگريزي ۾ لکيل ٻن
ڪتابن جا صرف نالا ڄاڻايا آهن(3).
ڊاڪٽر غلام محمد لاکي صاحب به پنهنجي مرتب ڪيل
ڪتاب ’تذڪره مشائخ سيوستان‘
مصنف: عبدالغفور بن حيدر سيوستاني، جي مقدمي ۾
’تصوف تي ڪتاب ۽ سيوهڻ‘ جي عنوان هيٺ اٺن اهڙن
ڪتابن جا نالا ڄاڻايا آهن، جيڪي پڻ قلندر لعل
شهباز جي سوانح متعلق آهن ۽ اهي ڪتاب تقريباً
فارسي ۾ آهن(4). انهن مان زياده تر ڪتاب مٿي
ڄاڻايل ڪتاب ’حديقة الاولياء‘ جي مقدمي تان ورتل
آهن. انهن ذڪر ڪيل ڪتابن ۾ گهڻي قدر اهڙا تذڪرا به
آهن، جن ۾ قلندر لعل شهباز سان گڏ سيوهڻ جي چند
ٻين مشائخن جي سوانح به ڏنل آهي.
آزاد انور ڪانڌڙو صاحب به پنهنجي مرتب ڪيل ڪتاب
’سنڌڙي جو شهباز قلندر‘ ۾ 26 عدد اهڙن ڪتابن جا
نالا ڄاڻايا آهن، جيڪي قلندر لعل شهباز جي سوانح،
شاعري ۽ فن و فڪر متعلق فارسي، سنڌي، اردو ۽
انگريزي ۾ آهن(5).
اهڙيءَ طرح هيءَ ڪوشش راقم الحروف جي آهي، مون
ڪوشش ڪري پنهنجي هن مقالي ۾ اهڙن سڀني قلمي توڙي
ڇپيل ڪتابن جو تعارف پيش ڪيو آهي، جيڪي تمام گهڻي
ڪوشش ۽ جستجو سان معلوم ٿي سگهيا آهن. هاڻي سڀ کان
پهريائين اُنهن ڪتابن جو ذڪر ڪجي ٿو، جن متعلق چيو
وڃي ٿو ته اُهي خود قلندر لعل شهباز جا لکيل آهن.
اُنهن ڪتابن ۾ قلندر لعل شهباز جي شاعريءَ جا
مجموعا به شامل آهن، جيڪي مختلف ليکڪن، اديبن ۽
محققن مختلف وقتن تي مرتب پئي ڪيا آهن. ياد رکڻ
گهرجي ته جن ڪتابن متعلق چيو وڃي ٿو ته اهي قلندر
لعل شهباز جا لکيل آهن، سي سڀ ڪتاب ۽ سندس شاعري
فارسي ۾ ئي آهي.
سڀ کان پهريائين هڪ انگريز عملدار رچرڊ برٽن، جيڪو
انگريز سرڪار طرفان سنڌ ۾ ٽالپر حڪمرانن جي درٻار
۾ هڪ عملدار جي حيثيت ۾ مقرر هو، تنهن پنهنجي ڪتاب
‘Sindh
and the Races that Inhabit the valley of the
Indus’
يعني ’سنڌ ۽ سنڌوماٿري ۾ وسندڙ قومون‘ جي باب
ڇهين ۾ سنڌ جي مدرسن جي تعليمي نظام ۽ تعليمي نصاب
متعلق، سنڌ جي مدرسن ۾ قلندر لعل شهباز جي لکيل
فارسي ڪتابن جي پڙهائڻ متعلق لکي ٿو ته:
The first work read was the little treatise
called Mizan i Sarf, the work of the celebrated
saint and scholar Lal Shah-Baz, upon the subject
of the regular verb Faala. It is usually
committed to memory, as is also the work called
Ajnas or Munshaib, a set of simple rules for the
formation of the increased derivatives. The
“Kism I doyyum” treats of irregular verbs, and
teaches the Sarf-i-Saghir, of the Paradigma.
These two books were written in Persian by the
same saintly pen, Lal Shah-Baz. The third
treatise usually read is one called Akd, also
the work of the author but composed in Persian
and Arabic Mixed(6).
(سنڌي ترجمو)
”پهريون ڪتاب جو هن (شاگرد) پڙهيو، سو آهي ”ميزان
صرف“ نالي فعلن جي مضمون تي مشهور ولي ۽ عالم لعل
شهباز جو لکيل مختصر رسالو. اهو گهڻو ڪري اجناس يا
منشعب وانگر حفظ ڪيو ويندو آهي. اجناس ۾ اشتقاق
ٺاهڻ جا سليس قاعدا ڏنل آهن. ”قدم دوئم“ ۾
بيقاعدگي فعلن جو ذڪر ۽ صرف صغير ٺاهڻ جو طريقو
ڏنل آهي. اهي ٻيئي ڪتاب فارسيءَ ۾ لعل شهباز جي
روحاني قلم جا لکيل آهن. ٽيون ڪتاب جو اڪثر پڙهيو
ويندو آهي، تنهن جو نالو آهي ”عقد“. اِهو به ساڳئي
مصنف جو جوڙيل آهي، اِهو گڏيل فارسي ۽ عربي ۾ لکيل
آهي (7).“
اهڙيءَ طرح لعل شهباز قلندر تي بعد جي تقريباً
سڀني لکندڙن اديبن ۽ مؤرخن به بغـير ڪنهن سوچ ۽
سمجهه جي ۽ بغير ڪنهن تحقيق ڪرڻ جي فقط ’برٽن‘ جي
ئي حوالي سان بار بار اها ڳالهه پئي دهرائي ۽ لکي
آهي ته اِهي مٿي ڄاڻايل ٽيئي ڪتاب قلندر لعل شهباز
جا ئي لکيل آهن. حالانڪه قلندر لعل شهباز، برٽن
کان گهڻو آڳاٽو ٿي گذريو آهي ۽ برٽن کان اڳ واري
ڪنهن به سنڌي عالم اِهو ڪٿي به ڪونه لکيو آهي ته
سنڌ جي مدرسن ۾ پڙهايا ويندڙ ۽ سنڌ جي مدرسن جي
نصاب ۾ شامل مذڪوره ٽيئي ڪتاب قلندر لعل شهباز جا
لکيل آهن. صرف برٽن کان پوءِ وارن عالمن ۽ اديبن
ئي بغير ڪنهن تحقيق ڪرڻ جي اکيون ٻوٽي برٽن واري
لکيل حوالي کي ئي لڪير جو فقير بڻجي پئي دهرايو
آهي ۽ اِهي ٽيئي ڪتاب قلندر لعل شهباز سان پئي
منسوب ڪيا آهن. ايتريقدر جو اڄ جي ڪن اديبن ته وري
ڳالهه کي وڌائي لکيو آهي. جهڙوڪ: ’مير حاجن مير‘
ته قلندر لعل شهباز جي انهن ٽن ڪتابن کان علاوه
سندس هڪ ٻئي ڪتاب ’صرف صغير‘ جو نالو به ڄاڻايو
آهي(8).
حالانڪه ڄاڻڻ گهرجي ته برٽن ايڏو ڪو وڏو مذهبي
عالم ڪونه هو ۽ نه وري مدرسن ۾ رائج اسلامي نصاب
کان به ايترو واقف هو ۽ نه وري هن کي سنڌ جي مدرسن
۾ درس نظامي ۾ پڙهايا ويندڙ عربي ۽ فارسي ڪتابن جي
به ايتري ڄاڻ هئي. خبر نه آهي ته هِن ڪهڙي بناء تي
بغير ڪنهن تحقيق جي اِنهن مذڪوره ٽنهي ڪتابن کي
قلندر لعل شهباز جو ئي لکيل ڄاڻايو آهي.
هِن دور جو مشهور محقق مولانا ڊاڪٽر عبدالله کوسو
صاحب، اِنهيءَ هڪ ڪتاب ’ميزان الصرف‘ تي تحقيق
ڪندي لکي ٿو ته، ”هي ڪتاب جيترو مشهور ۽ اهم آهي،
اوترو سندس مصنف گمنام آهي. سندس مصنف جو نالو
تحقيقي طور تي معلوم نه ٿي سگهيو آهي.“ هو اڳتي
لکي ٿو ته، ”ڪِن مؤرخن ملاحمزه بدايوني کي ۽ ڪِن
وري شيخ سراج الدين اوڌي کي هِن ڪتاب يعني ميزان
الصرف جو مصنف لکيو آهي (9).“
اهڙيءَ طرح اسان جي اديبن ۽ محققن قلندر لعل شهباز
جو فارسي ۾ لکيل هڪ ٻيو ڪتاب ”رسالا عشقيه“ به
ڄاڻايو آهي(10).
هڪ مقاله نگار، قلندر لعل شهباز سان منسوب اِنهيءَ
رسالي عشقيه جي باري ۾ لکيو آهي ته، ”قلندر شهباز
جي فارسي شاعريءَ جو مجموعو عشقيه جي عنوان سان
سندس هڪ مريد فقير ظفر علي، سندس وفات کان ست سؤ
سال پوءِ مرتب ڪيو(11).“
هِن مان معلوم ٿيو ته هي رسالو فارسي ۾ منظوم آهي،
جنهن کي محققن ۽ اديبن قلندر لعل شهباز سان منسوب
اِنهيءَ رسالي جي قلندر واري نسبت جي نفي ڪندي
نامياري عالم ۽ محقق ڊاڪٽر غلام مصطفيٰ خان پنهنجي
تحقيق سان ثابت ڪندي، پنهنجي هڪ تحقيقي مقالي ۾
آخري نتيجو ڪڍي، هن طرح لکيو آهي ته، ”اهڙي طرح
مڪمل طور تي ثابت ٿئي ٿو ته هي رسالو غلطيءَ سان
حضرت عثمان مروندي (لعل شهباز قلندر) سان منسوب
ڪيو ويو آهي، جيڪو صحيح نه آهي، بلڪه هِن جو مصنف
حضرت شيخ عثمان جالنڌري رحه آهي (12).“
نامياري عالم ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، هن رسالي جو
نالو ’قوة العاشقين يا عشقيه‘ ڄاڻايو آهي. وڌيڪ
لکي ٿو ته، ”هي اصل فارسي ۾ آهي، هن جو مصنف شيخ
انصاري آهي. اِنهيءَ فارسي تان سال 1243هه يعني
1827ع ۾ سنڌي ۾ ترجمو ڪيو ويو، جيڪو 1915ع ۾
شولداس ڪتب فروش شڪارپور واري شايع ڪيو (13).“
ڪتاب ’سوانح عمري حضرت لعل شهباز قلندر‘ جي مصنف
شاهه مانا ميان قادري چشتي، پنهنجي اِنهيءَ ڪتاب ۾
لکيو آهي ته، ”حضرت
بوعل شاہ قلندر کی
کئی
کتابیں
مشہور ہیں:
(۱) مکتوبات بنام اختیارالدین
(۲) حکم نامہ شرف الدین،
(۳) مثنوی
کنزالاسرار اور (۴) رسالا عشقیہ(14).“
يعني رسالا عشقيه، قلندر لعل شهباز جو نه بلڪه
بوعلي شاهه قلندر جو آهي.
حڪيم مولوي فتح محمد سيوهاڻي، قلندر لعل شهباز جي
تصانيف متعلق لکي ٿو ته، ”ظاهري طور ڪابه تصنيف
ڪانه ڪيائون جو ڏسڻ ۾ اچي. مشهور آهي ته عشقيه
نالي هڪ ڪتاب حضرت عثمان مروندي جو ٺهيل آهي، پر
اِها بلڪل غلط فهمي آهي. عشقيه ڪتاب جو مشهور آهي
۽ سلوڪ و تصوف جي باب ۾ نهايت لذيذ بي حساب آهي،
سو عاشق ڪامل، عارف عامل شيخ عثمان انصاري قادري
نقشبندي جو ٺهيل آهي، جو ڏسڻ ٻڌڻ ۾ اچي ٿو (15).“
رسالا عشقيه متعلق ڊاڪٽر ميمڻ عبدالمجيد سنڌي ۽
محمد اشرف شريف لکن ٿا ته، ”حضرت قلندر شهباز جن
ڏانهن هڪ ڪتاب عشقيه نالي منسوب آهي، جنهن ۾ ڪجهه
شعر پڻ آيل آهن. اِنهيءَ عشقيه نالي جي ڪري غلط
فهمي پيدا ٿي آهي، ڇاڪاڻ جو سترهين يا ارڙهين صدي
۾ هڪ عارف حضرت شيخ عثمان انصاري قادري نقشبندي به
ٿي گذريو آهي، جنهن ڏانهن پڻ مذڪور ڪتاب منسوب ڪيو
ويو آهي(16).“
مٿي ڄاڻايل حوالن ۽ ثابتين مان ثابت ٿيو ته اِهو
ڪتاب يعني ’رسالا عشقيه‘ به قلندر شهباز جو نه آهي
۽ اِهو اِنهيءَ سان منسوب ڪيو ويو آهي. هاڻي ثابت
ٿيو ته مٿي ڄاڻايل فارسي ڪتاب ’ميزان صرف، اجناس
يا منشيب‘ قسم دوئم؟ عقد، صرف صغير ۽ رسالا عشقيه،
حضرت قلندر لعل شهباز جا بلڪل لکيل نه آهن. بلڪه
اُن سان منسوب ڪيا ويا آهن.
اِهو به معلوم ٿيو آهي ته حضرت لعل شهباز جو فارسي
۾ لکيل هڪ ٻيو ڪتاب ’رسالا وجود العاشقين‘ به هو.
اِهو رسالو لطف الله بدوي مرتب ڪيو هو، جيڪو شايد
قلمي صورت ۾ آهي(17). اِهو معلوم نه ٿي سگهيو ته
اِهو ڪتاب نثر ۾ آهي يا نظم ۾ ۽ اِها معلومات به
ٻئي ڪنهن به ماخذ مان نه پئجي سگهي آهي ته اِهو
ڪتاب واقعي قلندر لعل شهباز جو آهي يا نه.
قلندر لعل شهباز جي لکيل هڪ ٻئي فارسي ڪتاب ’ملفوظ
عشق؟‘ جو نالو به ملي ٿو، جيڪو قلمي نسخي جي صورت
۾، ڊاڪٽر رضي الدين صديقي ميموريل لائبريري، قائد
اعظم يونيورسٽي اسلام آباد ۾ موجود آهي(18). جيئن
ته اسان هي ڪتاب ڏٺو ئي ناهي، تنهنڪري خبر ناهي ته
هي ڪتاب ڪهڙي موضوع تي لکيل آهي، نثر ۾ آهي يا نظم
۾. هِن ڪتاب متعلق به ٻئي ڪنهن ماخذ مان اِها خبر
نه پئجي سگهي آهي ته اِهو ڪتاب قلندر لعل شهباز جو
لکيل آهي يا نه.
جيئن ته حضرت قلندر لعل شهباز، فارسي زبان جو هڪ
سٺو شاعر هو، جنهن تي سڀ ئي محقق متفق آهن. هونئن
ته قلندر لعل شهباز جي سوانح متعلق لکيل تقريباً
سڀني ڪتابن ۾ سندس ٿورو گهڻو ڪلام موجود آهي ۽
اِنهيءَ کان علاوه فارسي شاعرن جي ٻين به ڪيترن
تذڪرن ۾ ٻين فارسي گو شاعرن جي ڪلام سان گڏ قلندر
لعل شهباز جو ڪلام به موجود آهي، ليڪن هاڻي سڀ کان
پهريائين هيٺ اُنهن ڪتابن جي نشاندهي ڪجي ٿي، جيڪي
تقريباً قلندر لعل شهباز جي ڪلام تي مشتمل آهن،
جيڪي مختلف اديبن ۽ محققن طرفان مختلف زبانن ۾
ايڊٽ ڪيا ويا آهن.
اِنهيءَ کان اڳ ۾ هتي اِهو ٻڌائڻ ضروري آهي ته
قلندر لعل شهباز جي سوانح، شاعري ۽ فڪر و فن متعلق
جيڪي به ڪتاب سنڌي، اردو، فارسي يا انگريزي ۾ لکيا
ويا آهن، تقريباً اُنهن سڀني ۾ قلندر لعل شهباز
شهباز جي سوانح جي سلسلي ۾، سندس جي پيدائش، ڄمڻ
جي هنڌ، والدين، ننڍپڻ، تعليم، سير و سفر، ڪرامات،
سندس همعصر دوستن، سنڌ ۾ اچڻ، سيوهڻ ۾ رهائش
اختيار ڪرڻ ۽ شاعري ۽ سندس وفات متعلق ئي معلومات
ڏني ويئي آهي ۽ گهڻو ڪري سڀني ڪتابن ۾ اِنهن
موضوعات ۽ عنوانات تي ئي لکيو ويو آهي ۽ انهن
موضوعن تي ئي بحث ڪيو ويو آهي. جنهنڪري اسان هن
مقالي ۾، اهڙن ڪتابن جي صرف نالي، ليکڪ يا مرتب جي
نالي، ڇاپي، سال ۽ اُن ڪتاب جي اشاعتي اداري جي
نالي تي ئي اڪتفا ڪري اُن جو هتي اندراج ڪيو آهي ۽
جتي ڪنهن ڪتاب ۾ موجود مواد يا موضوع متعلق وضاحت
ڪرڻ جي ضرورت محسوس ڪئي ويئي آهي ته اُتي اها
وضاحت اُن ڪتاب جي اندراج ۽ تعارف کانپوءِ، اُتي
ئي ڪري ڇڏي آهي يا مقالي جي آخر ۾ ڄاڻايل ’حوالن ۽
واڌارن‘ ۾ اُها وضاحت اُن ڪتاب جي حوالي کان پوءِ
شامل ڪري ڇڏي آهي. هتي اِهو ٻڌائڻ به ضروري آهي ته
مقالي جي طوالت کي نظر ۾ رکندي، مقالي ۾ ڪنهن به
ڪتاب جي سائيز ۽ صنفن متعلق نه ڄاڻايو ويو آهي.
هاڻي انهن ڪتابن جو احوال پيش ڪجي ٿو، جيڪي قلندر
لعل شهباز جي شاعريءَ متعلق آهي.
قلندر لعل شهباز جي شاعريءَ جا ڪتاب:
1. رساله قلندري،
مرتب خضر علي سيوستاني. قلندر لعل شهباز جي ڪلام
جو هيءُ نسخو قلمي صورت ۾ هو، جنهن جي باري ۾ سيد
حسام الدين راشدي، ڊاڪٽر غلام محمد لاکو ۽
عبدالڪريم آزاد سميجو لکن ٿا ته نسخو نظر ۾ نه
آهي(19). يعني ناياب آهي.
ايم.ايڇ.پنهور، هن رسالي جو نالو رساله قلندري سان
گڏ ’رسالو سير قلندري‘ به لکيو آهي ۽ مير حاجن مير
وري رساله قلندري سان گڏ، هن جو نالو ’تذڪره
قلندري‘ ڄاڻايو آهي. عبدالڪريم آزاد سميجو، هن
ڪتاب جي مرتب جو نالو خضر علي سيوستاني جي بجاءِ
غلطي مان ’حضرت علي سيوستاني‘ لکيو آهي، جيئن ته
هيءُ رسالو ناياب آهي، تنهنڪري اِنهيءَ جي وڌيڪ
ڪيفيت معلوم نه ٿي سگهي.
2. ديوان قلندر مست:
حصه اول، شهباز، لعل، شهباز، راجا حضرت عثمان
مروندي رحه سيوهڻ شريف سنڌ، مرتب: مترجم ۽ شارح
ظفر علي فقير صوفي (منتظم وزير حق درگاهه خوش
خيرمحمد فقير، ڊاڪخانه علي نواز فقير رياست
خيرپورميرس).
هن ڪتاب ۾ هڪ سٺ قلندر شهباز جي فارسيءَ ڪلام جو
ڏيئي، وري اُن سِٽ جي هيٺان مترجم ٻي سٽ ۾ وري
اِنهي فارسي ڪلام جو سنڌي ترجمو ڏنو آهي. اهو
ديوان شايد پهريون دفعو 1962ع ۾ شايع ڪرايو ويو.
نوٽ:
هن ديوان جي ٻئي حصي جي خبر نه پئجي سگهي آهي ته
اِهو ٻيو حصو، تيار به ٿيو يا نه ۽ ڇپيو به يا نه
۽ ڇپيو ته ڪڏهن ۽ ڪٿان ڇپيو وغيره.
3. حيات قلندر:
مرتب ۽ مترجم، ڊاڪٽر سيد حيدر مهدي. ڇاپو پهريون
1985ع، مڪتبئه طوسي قدم گاهه حيدرآباد.
هيءُ ڪتاب اردوءَ ۾ مرتب ڪتاب جي شروع ۾ صفحي 07
کان وٺي صفحي 60 تائين قلندر لعل شهباز جي سوانح
ڏني آهي ۽ اُن کان پوءِ قلندر لعل شهباز جو ڪلام،
اهڙي نموني ڏنو آهي جو هڪ صفحي تي قلندر لعل جو
ڪلام آهي ته اُن جي سامهون واري صفحي تي اِنهي
ڪلام جو، مترجم منظوم اردو ترجمو ڏنو آهي.
4. شاهباز نامه:
مرتب ۽ مترجم، مخدوم غوث محمد گوهر، ڇاپو نامعلوم،
سال 1993ع، الڪبير اڪيڊمي ڪوٽڙي محمد ڪبير.
مرتب، ڪتاب جي شروع واري چند صفحن ۾ ڪتاب جي قلمي
نسخي جو تعارف ڏنو آهي ۽ اُن بعد قلندر لعل جو
مختصر تعارف پيش ڪيو آهي ۽ اُن کان پوءِ قلندر لعل
شهباز جو ڪلام ڏنو آهي ۽ هرهڪ غزل سان گڏ وري ٻئي
صفحي تي اُن جو منظوم سنڌي ترجمو ڏنو آهي.
5. ديوان قلندر:
مرتب ۽ مترجم، الاهي بخش شيخ، ڇاپو پهريون ،
98-1997ع سکر.
هن ڪتاب ۾ مرتب قلندر لعل جي ڪلام سان گڏ، اُن جو
منظوم سنڌي ترجمو پيش ڪيو آهي.
6. منقبت در وصف حضرت امير المؤمنين علي المرتضيٰ
عليھ السلام:
از، حضرت قلندر لعل شهباز، عثمان مروندي، سنڌي
ترجمو بمع مختصر سوانح حيات قلندر لعل شهباز، حڪيم
غلام محمد سومرو عرشي. ڇاپو نامعلوم، سال 2001ع،
عرشي پبليڪيشن ڀريا شهر.
هن ڪتاب ۾ قلندر لعل شهباز جي اُها منقبت پيش ڪئي
ويئي آهي، جيڪا حضرت علي ڪرم الله وجہ جي شان ۾
آهي، اِنهي جي مترجم نثر ۾ سنڌي ترجمو به ڏنو آهي.
7. سيرت، تعليمات، مڪمل ڪلام حضرت عثمان مروندي
المعروف شهباز قلندررحه:
مرتب ۽ مترجم بشير احمد قادري، ڇاپو نامعلوم، سال
2003ع، فيضان اڪيڊمي لاهور.
هي ڪتاب اردو ۾ آهي، هِن ڪتاب جي زياده صفحن تي
مرتب، قلندر لعل شهباز جي تفصيلي سوانح ڏني آهي ۽
اُن کان پوءِ چند صفحن تي قلندر لعل شهباز جو ڪلام
ڏنو آهي ۽ پوءِ عليحده ان جو منظوم اردو ترجمو به
ڏنو آهي.
8. حيات قلندر شهبازرح:
از پروفيسر ڊاڪٽر غلام حيدر سنڌي، ڇاپو پهريون
2006ع، قومي اداره براءِ تحقيق تاريخ و ثقافت
سينٽر آف ايڪسيلينس قائداعظم يونيورسٽي اسلام
آباد.
هيءُ ضخيم ڪتاب اردو ۾ آهي. هن ڪتاب جي شروع ۾ 180
صفحن تائين، قلندر لعل شهباز جي سوانح ۽ ڪلام تي
مفصل روشني وڌي ويئي آهي، اُن بعد قلندر شهباز جو
ڪلام ڏنو ويو آهي. ڪلام سان گڏوگڏ مترجم طرفان اُن
جو اردو نثري ترجمو به ڏنو ويو آهي.
9. شرح ديوان حضرت لعل شهباز قلندررح:
مرتب، مترجم ۽ شارح، محمد علي چراغ. ڇاپو نامعلوم،
سال 2008ع، نذير سنز پبلشرز لاهور.
هيءُ ضخيم ڪتاب اردو ۾ لکيو ويو آهي. ڪتاب جي شروع
۾ قلندر لعل جي مختصر سوانح ڏنل آهي ۽ اُن بعد
قلندر شهباز جو ڪلام ۽ اُن سان گڏ اُن جو اردو
نثري ترجمو ۽ شرح، مترجم ۽ شارح طرفان ڏني ويئي
آهي.
10. ديوان قلندر، حضرت قلندر لعل شهباز کا فارسي
کلام اردو ترجمي کي ساتهه:
مرتب ۽ مترجم، مشتاق مسرور باريچو، ڇاپو پهريون
2010ع، اسد بوڪ ڊپو حيدرآباد.
هن اردو ڪتاب جي شروعاتي 34 صفحن تي قلندر شهباز
جي سوانح ڏنل آهي ۽ اُن کان پوءِ قلندر لعل جو
ڪلام ۽ اُن سان گڏ مترجم طرفان اُن جو اردو ۾ نثري
ترجمو ڏنو ويو آهي(20).
11. سوانح حيات حضرت لعل شهباز قلندر مع شاعري:
مرتب ۽ مترجم، خيرمحمد ٻرڙو سيوهاني و بشير
سيتائي. ڇاپو پهريون 2013ع، مراد پبليڪيشنز سيوهڻ
سنڌ.
هيءُ ڪتاب اردو ۾ آهي، جنهن جي شروعاتي 74 صفحن تي
قلندر لعل جي سوانح ۽ ڪلام تي تفصيل سان روشني وڌي
ويئي آهي ۽ اُن کان پوءِ قلندر شهباز جو ڪلام ڏنو
ويو آهي. ڪلام سان گڏوگڏ اُن جو منظوم اردو ترجمو
به ڏنو ويو آهي.
خير محمد ٻرڙي سيوهاڻي جو هيءُ اردو ڪتاب ’حضرت
لعل شهباز قلندر ڪي سوانح اور شاعري‘، جي نالي سان
به 2013ع ۾ شايع ٿيو آهي. اشاعت جو هنڌ معلوم نه
ٿيو آهي(21).
12.
ھی
رقصم، فیض
قلندر (حضرت لعل شھباز قلندر کا فارسی
کلام مع اردو سندھی
اور انگریزی
ترجمہ):
مرتب ۽ مترجم منور علي مهيسر، ڇاپو پهريون 2018ع،
محڪمئه اوقاف حڪومت سنڌ ڪراچي.
هن ضخيم ڪتاب جي شروع وارن چند صفحن تي قلندر لعل
جي ڪلام متعلق تعارف ڏنو ويو آهي ۽ اُن بعد قلندر
شهباز جو ڪلام ۽ اُن سان گڏ ان جو منظوم سنڌي
ترجمو، پوءِ وري قلندر لعل جو ڪلام ۽ اُن سان گڏ
ان جو اردو منظوم ترجمو ۽ وري قلندر لعل جو ڪلام ۽
اُن سان گڏ ان جو منظوم سنڌي ترجمو ڏنو ويو آهي،
باقي انگريزي ترجمي جو نالو ئي ڪونهي. صرف ڪتاب جي
آخر ۾ چند صفحن تي قلندر لعل جي سوانح ۽ ڪلام جي
باري ۾ انگريزيءَ ۾ تعارف پيش ڪيو ويو آهي.
13. سوانح شهباز، ديوان قلندر:
مرتب ۽ مترجم، تاج محمد راهي، ڇاپو پهريون ۽ سال
لکيل ڪونه آهي، جنيد بوڪ ڊيپو سکر.
هن مختصر اردو ڪتاب ۾ قلندر شهباز جي سوانح بلڪل
نه ڏنل آهي، بلڪه شروع کان آخر تائين قلندر شهباز
جو ڪلام ۽ اُن سان گڏ، مترجم طرفان اُن جو منظوم
اردو ترجمو ڏنو ويو آهي.
14. قلندر جو ڪلام:
مرتب اجمل بيگ مرزا(22). هيءُ ڪتاب شايد قلمي صورت
۾ آهي، جنهنڪري هن جي وڌيڪ ڪيفيت معلوم نه ٿي
سگهي.
15. قلندر شهباز جو قصيدو:
مرتب نامعلوم، هيءُ ڪتاب قلمي صورت ۾ آهي ۽
انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي ڄام شوري جي لائبريري ۾
موجود آهي. هن جا 16 صفحا آهن(23).
16. ديوان محمد عارف سيوستاني:
مصنف ۽ مرتب نا معلوم.
هن ديوان جو نسخو به قلمي صورت ۾ آهي. هن نسخي جي
باري ۾ مولانا دين محمد وفائي لکي ٿو ته، ”کيس
محمد عارف سيوستاني جو ديوان نظر مان گذريو، جنهن
۾ سندس ٻئي ڪلام سان گڏ، مخدوم لعل شهباز جون
مداحون ۽ وعظ نصيحت وغيره چيل آهي (24).“
قلندر لعل شهباز جي سوانح ۽ شاعري متعلق لکيل
فارسي ڪتاب:
17. تذڪره مشائخ سيوستان:
از: عبدالغفور سيوستاني، مرتب- سيد حسام الدين
راشدي ۽ ڊاڪٽر غلام محمد لاکو، سنڌي ترجمو، نياز
همايوني، ڇاپو پهريون 2010ع، شهباز ميلا ڪميٽي ضلع
حڪومت ڄام شورو.
هن تذڪري ۾ قلندر لعل شهباز ۽ سيوهڻ جي چند ٻين
مشائخن جي سوانح ڏنل آهي. هيءُ فارسي تذڪرو 1039هه
۾ لکيو ويو. سڀ کان پهريائين پير حسام الدين راشدي
هن کي ايڊٽ ڪري، رسالي ’مهراڻ‘ نمبر 3-4، سال
1974ع ۾ شايع ڪرايو. بعد ۾ نياز همايوني هن تذڪري
جو سنڌي ترجمو ڪيو. اِهو ترجمو به رسالي ’مهراڻ‘
نمبر 3-4، سال 1979ع ۾ شايع ٿيو. تازو ڊاڪٽر غلام
محمد لاکي، هن تذڪري کي فارسي متن سان گڏ مذڪوره
سنڌي ترجمي سميت ايڊٽ ڪري شايع ڪرايو(25).
18. يمن البرڪت:
از مهته مولچند.
هن قلمي ڪتاب متعلق پير حسام الدين راشدي لکي ٿو
ته، ”هي رسالو 1072هه ۾ تاليف آهي. هي ڪتاب فارسي
۾ سيوهڻ جي هڪ اهلِ علم ۽ صوفي منش هندو تاليف ڪيو
آهي. 217 صفحن تي آهي. ابتدائي چند ورقن تي مختلف
شاعرن جا چند غزل، رباعيون، فرد، قطعا ۽ قصيدا
آهن، جن مان ڪي قصيدا لعل شهباز جي مدح ۾ آهن،
جيڪي ڪرپال نالي هڪ هندو شاعر جا تصنيف آهن. سکر
جي خواجه خضر واري آستان تي، سنڌو درياءَ ۽ ٻين
هندو تيرٿن تي پڻ قصيدا آهن.
هيءُ ڪتاب مرحوم ڊاڪٽر داؤدپوٽي 22- مارچ 1958ع تي
سنڌي ادبي بورڊ کي هديتاً ڏنو هو. ڪتاب ۾ قلندر
لعل سيوهاڻي جي سوانح آهي، جيڪا غير مستند ۽ ڏند
ڪٿائن تي مشتمل آهي. مؤلف پنهنجي خاندان جو شجرو
ڏنو آهي. ڪتاب ۾ درگاهه سان هندن جي تعلق تي ڪافي
معلومات آهي(26).“
خير محمد ٻرڙي سيوهاڻي، ڊاڪٽر مخمور بخاري ۽ چند
ٻين اديبن هن قلمي رسالي جو نالو ’رسالا سوانح
قلندر‘ لکيو آهي(27). هن جو قلمي نسخو سنڌي ادبي
بورڊ جي لائبريريءَ ۾ آهي(28).
19. تذڪره اولياءِ سيوستان:
مؤلف نامعلوم.
هن تذڪري ۾ به سيوهڻ جي ٻين بزرگن سان گڏ، قلندر
لعل شهباز جو احوال به ڏنو ويو آهي. هن متعلق پير
حسام الدين راشدي لکيو آهي ته، ”هن جو نالو تذڪره
حبيبيہ ۾ ميان مير سيوستاني (لاهوري) جي سلسلي ۾
آيو آهي (29).“ هي نسخو 20 ناياب آهي. حالات
بزرگان سيوستان، مؤلف نامعلوم.
هيءُ قلمي ڪتاب به ناياب آهي(30). هن ڪتاب ۾ به
سيوهڻ جي ٻين بزرگن سان گڏ قلندر لعل شهباز جو
احوال به شامل آهي.
21. تذڪره قلندري:
مؤلف نامعلوم.
هن تذڪري متعلق سيد حسام الدين راشدي لکي ٿو ته،
”حضرت قلندر لعل شهباز جي سوانح ۽ ڪرامتن تي مشتمل
آهي. هيءُ ڪتاب نهايت غير مستند ۽ غير معتبر آهي.
راقم وٽ هن جو نسخو آهي. تصوف جي تاريخ جي لکندڙن
لاءِ سرسري مطالعو ضروري آهي(31).“
22. قلندرنامه:
از: مخدوم عبدالواحد ثاني سيوستاني.
قلندر لعل شهباز جي سوانح تي هي ڪتاب مخدوم
عبدالواحد ثاني (متوفي 1224هه) لکيو، جيڪو هن وقت
ناياب آهي. پير حسام الدين راشدي هن قلمي ناياب
ڪتاب متعلق لکي ٿو ته، ”تذڪره حبيبيہ ۾ هن جو ذڪر
آيو آهي. قلندر لعل شهباز ۽ سندس مريدن جي سوانح
تي مشتمل آهي (32).“
23. تذڪره مشاهير سيوستان:
از: شرف الدين سيوستاني(33).
هن قلمي تذڪري ۾ سيوهڻ جي ٻين بزرگن سان گڏ، قلندر
لعل شهباز جو احوال به ڏنل آهي. هيءُ نسخو به
ناياب آهي.
24. لال شهباز قلندر (عثمان مروندي):
از: پروفيسر نبي بخش قاضي، ڇاپو نامعلوم، سال
1352هه، موسسہ فرهنگي منطقہ ئي تهران (ايران).
25. لعل شهباز قلندر:
از مهر ماهه. ڇاپو ۽ سال نامعلوم. موسسہ فرهنگي
منطقہ ئي تهران (ايران)(34).
26. قلندر نامه:
مؤلف نامعلوم.
هيءُ ڪتاب شايد قلمي صورت ۾ آهي ۽ ناياب آهي. هن
متعلق خيرمحمد ٻرڙو سيوهاڻي لکي ٿو ته، ”حڪيم فتح
محمد سيوهاڻي هن جو سنڌي ترجمو ڪيو آهي(35).“
27. قلندر لعل شهباز:
مؤلف نامعلوم.
هيءُ ڪتاب قلمي نسخي جي صورت ۾، ڊاڪٽر رضي الدين
صديقي ميموريل لائبرري، قائداعظم يونيورسٽي اسلام
آباد ۾ موجود آهي(36).
28. قلندر نامه:
از راڻو ڀڳوانداس.
هيءُ ڪتاب ’هندي‘ ۾ لکيل آهي(37). شايد اڻڇپيل ۽
ناياب آهي.
29. رساله حضرت قلندر لعل شهباز مرونديرح:
اردو، پنجابي، سرائيڪي، سنڌي بيتن ۾، مصنف، فقير
احسان دل رحماڻي، ڇاپو پهريون 1968ع آر.ايڇ.احمد
اينڊ برادرز حيدرآباد.
هن ڪتاب ۾ مصنف، مٿي ڄاڻايل ٻولين ۾ قلندر لعل
شهباز جي بارگاهه ۾ نذرانه عقيدت پيش ڪيو آهي.
حضرت قلندر لعل شهباز جي سوانح ۽ شاعريءَ متعلق
لکيل سنڌي ڪتاب:
30. مخزن راز، تذڪره شهباز:
مصنف، حڪيم فتح محمد سيوهاڻي.
هن ڪتاب جو پهريون ڇاپو، سال 1904ع ۾ پوڪرداس تاجر
ڪتب شڪارپور ڇپايو(38). هن جو ٻيو ڇاپو پڻ، سال
1912ع ۾، پوڪرداس شڪارپور وارن ئي شايع ڪيو(39).
خيرمحمد ٻرڙو سيوهاڻي، هن ڪتاب کي فارسي ڄاڻايو
آهي ۽ قلمي لکيو آهي ۽ حڪيم فتح محمد سيوهاڻي کي
هن ڪتاب جي مصنف بجاءِ مترجم لکيو آهي(40). منهنجي
ڄاڻ مطابق اِها سندس غلطي آهي.
هن ڪتاب جو هڪ ڇاپو ’قلندر نامه (احوال لعل شهباز
قلندر)‘ جي نالي سان، سال 1914ع ۾ سکر مان به شايع
ٿيو، جنهن متعلق مسز شمس عباسي لکي ٿي ته، ”هن
ڪتاب ۾ قلندر شهباز جي زندگيءَ جو تفصيلوار احوال،
جنهن ۾ قلندر شهباز جي سيوهڻ ۾ آمد، سير و سياحت،
عبادت رياضت وغيره جون مفصل حقيقتون نهايت تحقيق
سان لکيل آهن(41).“
هن ڪتاب جو وري هڪ ٻيو ڇاپو ’حيات نامه قلندري‘ جي
نالي سان، سال 1921ع ۾ شيخ عبدالباقي، محمد سليمان
سکر مان شايع ڪرايو. وري اِهو ساڳيو ڪتاب ’قلندر
نامو (سوانح، قلندري طريقو ۽ ڪرامتون)‘ جي عنوان
سان شاهه لطيف ڪتاب گهر حيدرآباد پاران، ٻيو دفعو
سال 2009ع ۾ شايع ٿيو. اهڙيءَ طرح اِهوئي ڪتاب
’قلندرنامو (سنڌي)‘ جي نالي سان پهريون دفعو، سال
1972ع ۾، قلندر شهباز اڪيڊمي حيدرآباد مان شايع
ٿيو. ’قلندرنامو (سنڌي)‘ جي نالي سان پهريون دفعو،
سال 2012ع ۾ ثقافت کاتو حڪومت سنڌ ڪراچي وارن به
شايع ڪرايو.
31. اذڪار قلندر:
مصنف، سيد علي شاهه گوهري، ڇاپو ؟ سال 1921ع پونا
(ڀارت)(42).
32. الشهباز:
مصنف: جليل سيوهاڻي، ڇاپو پهريون، سال 1961ع ۾
اداره شهباز، سنڌي ادب حيدرآباد پاران شايع ٿيو هو
۽ انهيءَ جو ئي هڪ ڇاپو ’الشهباز سوانح حيات حضرت
قلندر لعل شهباز‘ جي نالي سان سال 2012ع ۾، ثقافت
کاتو حڪومت سنڌ ڪراچي وارن به شايع ڪرايو(43).
33. شيخ عثمان قلندر سيوهاڻي:
از: حاجي موسيٰ خان وڪي، ڇاپو ؟، سال 1961ع،
حيدرآباد.
ڪنهن وري هن ڪتاب جو نالو ’شرح ڪتاب شيخ عثمان
سيوهاڻي‘ لکيو آهي ۽ اُن جي مصنف جو نالو ’حاجي
موسيٰ خان سابق متولي درگاهه عبدالوهاب منزل
حيدرآباد‘ لکيو آهي ۽ اِنهي ڪتاب جي تعارف متعلق
وڌيڪ لکي ٿو ته، ”ڪنهن شخص کيس (مصنف کي) خط لکيو
ته شيخ ڇو ٿو ڪوٺيو وڃي، جِي وضاحت گُهري. اُن خط
جي جواب ۾ 1961ع ۾ هيءُ ڪتاب لکيائين، جنهن ۾ شيخ
جي وضاحت ڪيائين. اِنهيءَ کان علاوه هن ڪتاب ۾
وحدة الوجود ۽ تصوف جي ٻين ڳالهين بابت به ڪافي
مواد آهي، ڪراؤن سائيز جي 16 صفحن تي جمالي پرنٽنگ
پريس حيدرآباد ۾ ڇپيو ۽ مؤلف شايع ڪيو.
34. قلندر شهباز سيوهاڻي:
مرتب: نامعلوم، ڇاپو ؟، سال 1963ع، اطلاعات کاتو
حيدرآباد.
35. تذڪره شيخ عثمان مروندي رحه:
مصنف: مخدوم محمد مراد صديقي، ڇاپو ؟، سال 1963ع
قلندر شهباز ميموريل ڪميٽي سيوهڻ.
36. نذر شهباز:
از: اسماعيل ايس. خواجه، ڇاپو 1963ع، محڪمئه
اطلاعات مغربي پاڪستان حيدرآباد.
هن ڪتاب ۾ مضمون ۽ منظوم خراج عقيدت بحضور قلندر
لعل شهباز کان علاوه، قلندر لعل جي شان ۾ اردو ۾
هڪ نذرانه عقيدت منظوم ڇپيل آهي.
37. قرب قلندر:
مرتب: رئيس ضياءُالدين بلبل، ڇاپو، سال 1964ع،
قلندر شهباز ميموريل ڪميٽي سيوهڻ(44).
38. ذڪر قلندر:
مرتب: عثمان ميمڻ، ڇاپو ؟، سال 1965ع، اوقاف کاتو
حڪومت سنڌ ڪراچي، (45)
هن ڪتاب جي موجود نه هجڻ جي ڪري، هن ۾ سمايل مواد
جي ڄاڻ نه پئجي سگهي.
39. تذڪره شهباز:
از: ميمڻ عبدالمجيد سنڌي، ڇاپو ٻيو 1969ع، سنڌي
ادبي اڪيڊمي لاڙڪاڻو.
هن ڪتاب جو پهريون ڇاپو 1964ع ۾ نروار ٿيو هو. هن
ڪتاب جو هڪ ڇاپو’سوانح قلندر‘ (حضرت سيد عثمان
قلندر شهباز جي سوانح) جي عنوان سان پهريون دفعو
سال 1995ع ۾، محڪمئه اوقاف سنڌ حيدرآباد پاران
شايع ٿيو. اِنهيءَ ڪتاب جو هڪ ٻيو ڇاپو ’سوانح
حضرت لعل شهباز قلندر‘ جي نالي سان سال 2007ع ۾
روشني پبليڪيشن ڪنڊيارو طرفان شايع ٿيو آهي.
اِنهيءَ ڇاپي جو نئين سرسنواريندڙ ڊاڪٽر بدر
ڌامراهو آهي.(46)
40. دل جو آواز، مدح قلندر لعل شهباز:
مصنف: حسين بخش خادم سروري، ڇاپو پهريون 1964ع،
امين منزل حيدرآباد.
هن ڪتاب ۾ قلندر لعل شهباز جي بارگاهه ۾ مصنف،
منظوم خراج عقيدت پيش ڪيو آهي(47).
41. ضياءُ قلندر:
از: رئيس ضياءُالدين بلبل، ڇاپو پهريون 1965ع،
قلندر شهباز ميموريل ڪميٽي سيوهڻ.
هن ڪتاب ۾ مضمون ۽ مقالا ۽ قلندر شهباز جي بارگاهه
۾ شاعري به آهي ۽ اِنهيءَ کان علاوه هڪ اردو مقالو
به شامل آهي.
42. سردار قلندر:
مرتب: پروفيسر محبوب علي چنا، ڇاپو سال 1967ع،
قلندر شهباز ميموريل ڪميٽي سيوهڻ.
هيءُ ڪتاب قلندر لعل شهباز جي 712 سالا ورسيءَ تي
پڙهيل مضمونن، مقالن ۽ شاعريءَ جو گلدستو آهي،
جيڪو سندس 714 سالا ورسيءَ جي موقعي تي شايع ڪيو
ويو.
43. شهباز قلندر:
مرتب: علي محمد چنا، سال 1968ع، ڊائريڪٽر آف
انفارميشن حيدرآباد.
هيءُ ڪتاب قلندر لعل شهباز متعلق مضمونن، مقالن ۽
شاعريءَ جو مجموعو آهي.
44. قلندر لعل سيوهاڻي:
مرتب: تاج صحرائي، ڇاپو 1969ع، قلندر شهباز
ميموريل ڪميٽي دادو.
هن ڪتاب ۾ حضرت قلندر لعل شهباز متعلق مضمون ۽
شاعري ڏنل آهي.
45. سنڌڙي جو شهباز:
مرتب: تاج صحرائي، ڇاپو سال 1971ع، قلندر شهباز
يادگار ڪميٽي دادو.
هي ڪتاب مخدوم قلندر لعل شهباز جي 708هين سالانه
ورسيءَ جي موقعي تي پڙهيل نظمن ۽ مقالن جو مجموعو
آهي.
46. گلزار قلندر:
مصنف: ماستر محمد پريل سولنگي سيوستاني، ڇاپو
پهريون 1972ع، قلندر شهباز اڪيڊمي حيدرآباد.
47. سيوهاڻي بادشاهه:
مرتب: پروفيسر محبوب علي چنا، ڇاپو سال 1972ع،
قلندر شهباز اڪيڊمي حيدرآباد.
حضرت قلندر لعل شهباز متعلق مضمون ۽ منظوم خراج
عقيدت ڪتاب ۾ ڏنل آهي.
48. قطب قلندر:
مرتب: حافظ محمد احسن چنا، ڇاپو پهريون سال 1973ع،
قلندر لعل شهباز ثقافتي ۽ ادبي ڪميٽي حيدرآباد.
هن ڪتاب ۾ قلندر شهباز جي بارگاهه ۾ مختلف شعراءِ
ڪرام جو منظوم خراج عقيدت پيش ڪيل آهي.
49. ولين جو سرتاج حضرت لعل شهباز قلندر:
مرتب: نامعلوم، ڇاپو سال 1974ع، سنڌ اطلاعات کاتو
ڪراچي.
50. الرحيم (سنڌي) ماه آگسٽ 1974ع:
مرتب: غلام مصطفيٰ قاسمي، شاهه ولي الله اڪيڊمي
حيدرآباد.
هن رسالي ۾ صرف مرتب جو مقالو ”حضرت قلندر لعل
شهباز جي پنهنجي اَباڻي وطن کي الوداع ڪرڻ جا
اسباب ۽ سنڌ ۾ سڪونت“ ڏنو ويو آهي.
51. قلندر لعل شهباز رحه:
مرتب: نامعلوم، ڇاپو سال 1975ع، سنڌ اطلاعات کاتو
ڪراچي.
52. ماهوار نئين زندگي ڪراچي:
ماهه آڪٽوبر 1975ع، قلندر لعل شهباز نمبر،
پاڪستان پبليڪيشن راولپنڊي.
53. مظهر قلندر:
(سووينيئر) حضرت قلندر لعل شهباز جي 713هين عرس جي
موقعي تي شايع ٿيل، سال 1976ع، محڪمئه اطلاعات
مغربي پاڪستان حيدرآباد
ڪتاب ۾ حضرت قلندر لعل شهباز متعلق مضمون ۽ منظوم
خراج عقيدت ڏنل آهي.
54. ماهوار پيغام ڪراچي:
ماهه آگسٽ 1976ع، قلندر شهباز نمبر، سنڌ اطلاعات
کاتو ڪراچي.
55. مخدوم قلندر لعل شهباز مرندي:
از: محبوب علي چنا، ڇاپو ٻيو، سال 1977ع، لعل
شهباز قلندر ادبي ۽ ثقافتي ڪميٽي سيوهڻ.
ڪتاب قلندر لعل شهباز جي 724هين سالا ورسيءَ جي
موقعي تي شايع ڪيو ويو آهي، هن جو پهريون ڇاپو
1962ع ۾ شايع ٿيو هو.
56. ماهوار نئين زندگي ڪراچي:
ماهه آگسٽ 1977ع، شهباز قلندر نمبر، پاڪستان
پبليڪيشن راولپنڊي.
57. ماهوار پيغام ڪراچي:
ماهه جولاءِ 1978ع، قلندر لعل نمبر، سنڌ اطلاعات
کاتو ڪراچي.
58. ماهوار پيغام ڪراچي:
ماهه جولاءِ 1979ع، قلندر لعل شهباز نمبر، سنڌ
اطلاعات کاتو، ڪراچي.
هن رسالي ۾ قلندر لعل متعلق مضمون، مقالا ۽ شاعري
ڏنل آهي.
59. سخي شهباز قلندر:
مرتب: تاج محمد صحرائي، ڇاپو سال 1980ع، محڪمئه
اوقاف سنڌ حيدرآباد.
ڪتاب ۾ قلندر شهباز جي باري ۾ مضمون، مقالا شاعري
ڏنل آهي.
60. ماهوار نئين زندگي ڪراچي:
ماهه جولاءِ 1980ع، شهباز قلندر نمبر، پاڪستان
پبليڪيشن اسلام آباد.
61. ماهوار پيغام ڪراچي:
ماهه جولاءِ 1980ع، قلندر شهباز نمبر، سنڌ اطلاعات
کاتو، ڪراچي.
62. دربارِ قلندر:
از: عنايت الله ڀٽو، ڇاپو ٻيو، سال 1981ع، سيوهڻ.
63. قلندر شهباز:
مرتب: نامعلوم، ڇاپو، سال 1985ع، اطلاعات
کاتو؟(48)
64. سخي شهباز قلندر:
مرتب: شمس جعفراڻي ۽ تاج صحرائي، ڇاپو، سال
1986ع، قلندر شهباز ميلا ڪميٽي؟
ڪتاب ۾ قلندر لعل متعلق مضمون، مقالا ۽ شاعري آهي.
65. حياتِ قلندر:
از: ڊاڪٽر سيد حيدر مهدي نقوي، ترجمو شاهه محمد
بلوچ، ڇاپو پهريون 1986ع، مڪتبئه طوسي حيدرآباد.
66. لاکيڻو لعل قلندر:
مرتب: تاج صحرائي ۽ نواز علي ڀٽو، ڇاپو، سال
1988ع، شهباز ميلا ڪميٽي دادو.
هن ڪتاب ۾ قلندر لعل شهباز متعلق مقالا، مضمون ۽
شاعري پيش ڪئي ويئي آهي.
67. قلندر لعل سيوهاڻي:
از: مولوي عبدالحئي شڪارپوري، ڇاپو؟ 1989ع، مولوي
محمد عظيم اينڊ سنز شڪارپور.
68. قلندر لعل سيوهاڻي:
مرتب: تاج صحرائي، ڇاپو، سال 1990ع، شهباز ميلا
ڪميٽي سيوهڻ.
هن ڪتاب جي شروع ۾ قلندر لعل شهباز جي سوانح متعلق
چند مقالا ۽ مضمون ڏنل آهن، اُن کان پوءِ چند
مضمون ۽ مقالا سنڌ جي تاريخ جي مختلف پهلوئن جي
متعلق پڻ شامل آهن ۽ ڪتاب جي آخر ۾ قلندر لعل جي
بارگاهه ۾ مختلف شاعرن جو نذرانه عقيدت پيش ڪيل
آهي.
69. حضرت لعل شهباز قلندر:
از: مشتاق مسرور باريچو، ڇاپو پهريون، 92-1991ع،
شمع بڪ ڊيپو حيدرآباد.
هن ڪتاب ۾ قلندر لعل جي سوانح کان پوءِ آخر ۾ سندس
جو ڪجهه ڪلام به ڏنو ويو آهي.
70. حضرت عثمان مروندي حسيني لعل قلندر:
مرتب: سيد علي انور شاهه، ڇاپو پهريون 1992ع،
اوقاف کاتو حڪومت سنڌ؟
هن ڪتاب ۾ قلندر لعل جي سوانح متعلق چند مضمون،
مقالا ۽ اُن بعد سنڌ جي تاريخ جي مختلف پهلوئن
متعلق چند مضمون ۽ مقالا به ڏنا ويا آهن ۽ ڪتاب جي
آخر ۾ قلندر لعل شهباز جي بارگاهه ۾ منظوم نذرانه
عقيدت ڏنل آهي.
71. سخي شهباز قلندر رحه:
مرتب: محمد افضل آرائين، سيد محمد احمد جعفري ۽
الله بچايو ميمڻ، ڇاپو پهريون 1993ع، اوقاف کاتو
سنڌ؟
هن ڪتاب ۾ قلندر لعل متعلق مضمون، مقالا ۽ شاعري
ڏني ويئي آهي ۽ آخر ۾ هڪ اردو ڪلام به قلندر لعل
جي نذر ڪيل آهي.
72. قلندر ۽ اُنهن سان لاڳاپيل مسلڪ:
از: سائمن ڊگبي، ترجمو: ڊاڪٽر نواز علي شوق، ڇاپو
پهريون 1997ع، سنڌي ادبي بورڊ ڄام شورو.
هيءُ ڪتاب قلندري مسلڪ جي معلومات تي مشتمل آهي.
73. سنڌ جا بر بحر ۽ پهاڙ:
از: غلام رباني آگرو، ڇاپو پهريون 1997ع، سنڌي
ادبي بورڊ
ڄام شورو.
هن ڪتاب ۾ ٽِن وڏن ۽ مشهور بزرگن، حضرت پير سائين
روضي ڌڻي رحه، غوث بهاءُالحق ملتاني ۽ قلندر لعل
شهباز جي سوانح ۽ فڪر تي تفصيل سان لکيو ويو آهي.
74. شهباز قلندر:
مرتب: نامعلوم، ڇاپو، سال 1998ع، ميلا ڪميٽي
سيوهڻ.
ڪتاب موجود نه هجڻ جي ڪري هن ۾ موجود مواد جي ڄاڻ
نه پئجي سگهي.
75. سنڌڙي جو شهباز:
از: مشتاق مسرورو باريچو، ڇاپو پهريون 99-1998ع،
صداقت بوڪ ڊپو حيدرآباد.
ڪتاب جي سرورق کان پوءِ واري ٻئي صفحي تي ڪتاب جو
نالو ’دم مست قلندر سنڌڙي جو شهباز رحه (حضرت لعل
قلندر جي سوانح حيات ۽ ڪلام)‘ لکيل آهي. ڪتاب ۾
قلندر لعل جي سوانح کانپوءِ ڪتاب جي آخر ۾ قلندر
لعل جو ڪجهه فارسي ڪلام ۽ اُن بعد چند سنڌي شاعرن
جو حضرت قلندر جي درگاهه ۾ منظوم نذرانه عقيدت به
شامل آهي.
76. لعل قلندر جهولي لعل:
مرتب: نامعلوم، ڇاپو سال 2001ع، ميلا ڪميٽي سيوهڻ.
ڪتاب موجود نه هجڻ جي ڪري منجهس مواد متعلق ڄاڻ نه
پئجي سگهي.
77. حضرت لعل شهباز قلندر (زندگيءَ جو احوال ۽
ڪرامتون):
مرتب: احمد ضيا، ڇاپو پهريون 2002ع، سنڌ بوڪ ڪلب
نوابشاهه، حيدرآباد.
78. مست گيت لعل جا:
از: سڪندر آه، ڇاپو پهريون 2002ع، ڪراچي.
هن ڪتاب ۾ مصنف يعني شاعر قلندر لعل شهباز جي
بارگاهه ۾، پنهنجي شاعريءَ جي صورت ۾ منظوم نذرانو
پيش ڪيو آهي.
79. دمادم مست قلندر:
مرتب: نامعلوم، ڇاپو، سال 2003ع، ميلا ڪميٽي
سيوهڻ.
ڪتاب موجود نه هجڻ جي ڪري منجهس مواد جي ڄاڻ نه
پئجي سگهي.
80. محمد عثمان مروندي حضرت لعل شهباز قلندر رحه:
مصنف: نورمحمد عباسي، ڇاپو ؟ سال 2002ع، شهيد
ڊاڪٽر ظهور احمد عباسي اڪيڊمي حيدرآباد.
81. قلندر جا پيغام:
مرتب: احمد ضيا، ڇاپو پهريون 2004ع، سنڌ بوڪ ڪلب
نوابشاهه، حيدرآباد.
82. لال قلندر جهولي لال:
مرتب: نامعلوم، ڇاپو، سال 2001ع، ميلا ڪميٽي
سيوهڻ.(49)
83. شهباز قلندر (سو وينيئر):
سال 2006ع، شهباز ميلا ڪميٽي ڄام شورو.
هن سووينيئر ۾ قلندر لعل شهباز جي باري ۾ مضمون،
مقالا ۽ شاعري ڏنل آهي.
84. تذڪره قلندر لعل شهباز رحه:
مرتب: انور ساگر ڪانڌڙو، ڇاپو پهريون 2001ع، ثقافت
کاتو حڪومت سنڌ ڪراچي.
هن ڪتاب ۾ قلندر لعل جي متعلق مضمون ۽ مقالا ڏنل
آهن، ۽ ڪتاب جي آخر ۾ ٻه عدد اردو مضمون به شامل
آهن.
85. قلندر صوفي ۽ ملامتي:
از: ڊاڪٽر نواز علي شوق، ڇاپو پهريون 2001ع، ثقافت
کاتو حڪومت سنڌ ڪراچي.
86. سلسليوار سنڌڙي جو شهباز قلندر:
(قلندر لعل شهباز نمبر)، ماه جولاءِ 2001ع
(هلندڙ) |
