باسم تعاليٰ

ام للانسان ماتمنيٰ فـللہ الاخرة و الاوليٰ

مقدمو

’مورڙي ۽ مانگرمڇ جو داستان‘ سنڌ جي مشهور قصن ۽ داستانن ۾ هڪ انفرادي حيثيت رکي ٿو. هيءُ هڪ جنگي داستان آهي، پر جنگ سامونڊي جانور سان آهي. هيءُ داستان سنڌ جي ملاحن جي همت ۽ حڪمت عملي توڙي سنڌ ۾ ڪلن جي اعليٰ هنر ۽ حرفت تي شاهد آهي. مجموعي طور سان هيءُ سنڌ جي سورهيائي ۽ هنرمنديءَ جو داستان آهي.

مورڙي جي ڀائرن جي خود اعتمادي، جو ٻيا تانگها ۽ تار ڀيلي آخر وڃي ڪلاچيءَ جي ڪُن تي ڪاهيائون، سندن همت ۽ مردانگي، جو هڪ ٻئي جي مدد لاءِ ڪمر ڪشي بيٺا ۽ وڃي مانگر جي منهن پيا پر قدم پوئتي نه هٽايائون، مورڙي جي دورانديشي ۽ دانائي، جو هُوڙهه ٿي ڪُن ۾ ڪاهي ڪو نه پيو، پر مانگر مڇ سان سهي سنڀري وڙهيو ۽ دلوراءِ بادشاهه کان مدد وٺي اهڙو ڪو ڪَل وارو ڪائو جوڙايائين، جنهن ۾ ويهي اونهي ۽عميق ۾ لٿو ۽ مانگر مڇ سان مقابلو ڪري ان کي ماريائين. ’ڪائي جي ڪَل‘ ذريعي، اُنهي ۽ اوڙاهه سمنڊ ۾ ماڻهو جي هيٺ لهڻ واري تخيل جي تاريخ جانچبي ته سنڌ جو هيءُ داستان ان جي آڳاٽن اهڃاڻن مان نظر ايندو. دلوراءِ جي دﺂر ۾ سنڌ ۾ ڪلن جو هنر ۽ حرفت انهيءَ پايي تي پهتل هو، جو اهڙو ڪو اوزار ٺاهيائون جنهن کي مورڙي استعمال ڪيو. ائين ٿي سگهي ٿو ته قصي ۾ پوءِ ان واقعي کي وڌائي پيش ڪيو ويو هجي. پر بنيادي طور ڪا اهڙي ڪَل هئي، جنهن کي استعمال ڪيو ويو. جيڪڏهن ان ’ڪَل‘ کي محض تخيل قرار ڏجي، ته به اهو تخيل بذات خود قابل قدر آهي. موجوده دﺂر ۾ سامونڊي ٽوٻن جو ڪائي ۽ ڪلن وارن پڃرن ۾ هيٺ لهڻ ڄڻ مورڙي جي تخيل جي تعبير آهي.

قصي جي قدامت

مورڙي جو داستان دلوراءِ جي دﺂر سان وابسته آهي، دلوراءِ غالباً عربن جي دﺂر جي آخر ۽ سومرن جي شروعات واري دﺂر ۾ اندازاً پنجين صدي هجريءَ جي نصف اول ۾ ٿي گذريو، انهيءَ لحاظ سان هيءُ داستان پنجين صدي هجري يعني يارهين صدي عيسويءَ ۾ اُسريو، ۽ سومرن جي رومانوي دﺂر ۾ ڳايو ويو. سمن جي دﺂر ۾ هيءُ داستان ايترو ته مقبول عام هو جو چوڏهين – پندرهين صدي عيسويءَ ۾ ان بابت اهڙا ته پُر معنيٰ بيت چيا ويا جو ڳائيندڙن انهن کي اهل دل صاحبن جي مجلسن ۾ ڳايو. مثلاً هيٺيون بيت سنڌي ذاڪرن شيخ الشيوخ عبدالجليل جي سماع جي محفل ۾ پڙهيو[1]ته:

جو گهڙي سو ني، ڪو جو قهر ڪلاچ ۾،

خبر ڪو نه ڏي، رڇ ڪڄاڙي رنڊيو.

شيخ عبدالجليل سن 910هه/1504ع ۾ وفات ڪئي، اهو بيت سندس وفات کان اڳ ڳايو ويو ۽ بلڪل ممڪن آهي ته بيت اڃا به ڪنهن آڳاٽي شاعر جو چيل هجي.

ان بعد ٻارهين صدي هجري (ارڙهين صدي عيسوي) ۾ ميان نور محمد ڪلهوڙي جي دﺂر ۾ حضرت شاهه عبداللطيف رحه ’سُر گهاتو‘ ۾ هن داستان جي خاص نُڪتن کي ورجايو.

هن ڪتاب جي سلسلي ۾ اسان کي هن قصي جون جيڪي عام روايتون مليون، تن ۾ سڀ کان اول غالباً ’امين‘ شاعر جا چيل بيت آهن ۽ اهو شاعر پڻ غالباً ميان نور محمد ڪلهوڙي جي دﺂر جو هو.

امين جا بيت هن ڳالهه جي تفصيلي سٽاءَ تي آڳاٽا شاهد آهن، جي اسان تائين پهتا آهن. پر امين ڪير هو، ان بابت مختلف رايا آهن. صفحي 59 تي روايت ]1[ ’امين کٽي‘ جي نالي سان مشهور آهي، جو چون ٿا ته ميان نور محمد ڪلهوڙي جي دﺂر جي مشهور سالڪ ۽ سگهڙ جلال کٽيءَ جو ڀاءُ هو. ڪتاب جي آخر ۾ ضميمي طور ڏنل منظوم روايت (ص 191) امين چارڻ ڏانهن منسوب آهي. جيئن ته اها روايت اسان دادو ضلعي جي مشهور چارڻ سگهڙن جي بياض تان نقل ڪئي، انهيءَ ڪري قدري وثوق سان چئي سگهجي ٿو ته اهي بيت امين چارڻ جا چيل آهن.

روايت ]1[ ۾ امين کٽي ڏانهن منسوب بيت ۽ هن ضميمي واري روايت ۾ امين چارڻ جا بيت هڪ ٻئي سان ملن ٿا، مگر تنهن هوندي به پڙهڻين ۾ ڪافي فرق آهي. صفحي 68 تي روايت]2[ جا بيت مير ٻگهيي ڏانهن منسوب آهن، ۽ صفحي 85 تي روايت ]3[ وارا بيت ’ونڊير‘ شاعر ڏانهن منسوب آهن، حالانڪه مير ٻگهيي توڙي ونڊير وارا بيت، شاعر امين جي بيتن جو نقل آهن. شاعر ’ونڊير‘ وارن بيتن مان، هڪ ۾ ته ’امين‘ جو نالو اچي ٿو، جنهن مان ظاهر آهي ته ’امين‘ وارن بيتن کي ئي پوءِ ٻين شاعرن پنهنجي نالي منسوب ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. بهرحال امين جا بيت آڳاٽا آهن، جن ۾ مورڙي جي سڄي ڳالهه بيان ٿيل آهي.

ڳالهه جا ٽاڻا ۽ اُهڃاڻ

نظم ۽ نثر ۾ مليل روايتن جي بناءِ تي هڪ تفصيلي ڳالهه مرتب ڪري هن ڪتاب جي شروع (ص 8-58) ۾ ڏني ويئي آهي، ان ڳالهه جي ٽاڻن ۽ اُهڃاڻن مان ڪي اڃا تائين موجود ۽ معلوم آهن. مثلاً ٻاچو ۽ ٻالاچ ذات جا ’بهليم‘ هئا ۽ اڃا تائين اها ذات موجود آهي. ’ڪلاچ‘ يا ’ڪلاچي‘ جو ڪُن نه معلوم ڪهڙي جاءِ تي هو، مگر ’ڪلاچي‘ غالباً موجوده ’ڪراچي‘ واري ڀيڻي جو نالو هو ۽ جي ’ڪُن‘ سان مراد اُونهو ۽ عميق سمنڊ وٺجي ته اهو غالباً ڪراچيءَ کي سامهون هو. پر جيئن ته ملاح ٻيڙيون ’ڪراچيءَ‘ کان هاڪاريندا هئا، انهيءَ ڪري اهو ڪُن پڻ انهيءَ نالي پويان ’ڪلاچيءَ جو ڪُن‘ سڏجڻ ۾ آيو.

مورڙي جي ڀائرن جو مقام

جنهن آفت سان مورڙي جو مقابلو ٿيو، اها ڪهڙي آفت هئي؟ ان بابت عام روايتن ۾ ٻه اشارا آهن. هڪڙين ۾ ان کي ’مانگر مڇ يا مڇ‘ ۽ ٻين ۾ ’ڪڇون يا ڪَڇئون‘ سڏيو ويو آهي. لاڙ وارين روايتن توڙي ٺٽي ۽ ڪراچي جي ساحلي باشندن ۽ ملاحن جي راين موجب اهو ’ڪَڇئون‘ هو. چون ٿا ته سمنڊ ۾ وڏا ڪڇئان ٿين ٿا ۽ ٻيڙايتن سان وڙهن ٿا. ٻين روايتن ۾، جي وڌيڪ مشهور ۽ مقبول آهن، ان آفت کي ’مڇ‘ يا ’مانگر مڇ‘ سڏيو ويو آهي. ’مانگر مڇ‘ جي معنيٰ وڏو منگرو، ويلڙو ۽ ويسر جنسون انهن وڏن منگرن ۾ شامل آهن، جن کي انگريزيءَ ۾ وهيل،(Whale) چئجي ٿو. ’شارڪ‘ (Shark) جو شمار پڻ مانگر مڇن ۾ آهي ۽ اهو ماڻهو کي کائي ٿو. هن قصي جي روايتن موجب هن آفت مورڙي جا ڇهه ڀائر ڳڙڪائي ڇڏيا هئا، اهو ٽاڻو صرف ’مانگر مڇ‘ سان ئي لڳي ٿو.

هيءُ قصو دلوراءِ جي دﺂر جو آهي، جو غالباً پنجين صدي هجريءَ جي نصف اول ۾ ٿي گذريو. دلوراءِ جي ڪاريگرن اها ”ڪائي واري ڪَل‘ جوڙي، جنهن ۾ ويهي، مورڙو هيٺ سمنڊ ۾ لٿو ۽ وڃي مڇ کي ماريائين ۽ ان جو پيٽ چيري ڀائرن جا لاش ڪڍيائين.  شهر ڪراچيءَ ۾ کَڏي کان ماڙيپور ڏانهن ويندڙرستي تي (موجوده ’وزير مينشن‘ نالي سرڪيولر ريلوي اسٽيشن جي سامهون) وچ تي هڪ چـﺂ سول اندر سَتن  قبرن جو هڪ خاص مقام آهي، جن مان ڇهه مورڙي جي ڀائرن جون ۽ سَتين سندن ڀيڻ جي چئي وڃي ٿي. انهيءَ مقام کان ڪافي پنڌ اڳتي ۽رستي کان هڪ پاسي ٽڪريءَ تي هڪ اڪيلي قبر ’مورڙي جي قبر‘ نالي سان مشهور آهي.

[1]ڏسو اسان جو ڪتاب ”سنڌي ٻوليءَ جي مختصر تاريخ“ (قديم دﺂر کان سمن جي دﺂر تائين) مطبوع حيدرآباد،  1962ع، ص 116-117.

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8   9 10 11 12 13 14 15 16 17 18
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ