|
ليکڪ طرفان
سمنڊ ۽ جھازي دنيا جون ڳالھيون کوڙ. جھاز ھلائيندي
سمنڊ تي يا ڪناري تي پنھنجن ئي خيالن ۾ ويٺي ويٺي
ياد اچيو وڃن ۽ دل چاھيندي آھي تي پنھنجن پڙھندرن
لاءِ لکيون وڃن. لکڻ بعد ڪجھھ اخبارن ۽ ڪتابن ۾
ڇپجن ٿيون، ڪجھھ مون وٽ اڌ گابري صورت ۾ آھن ۽
ڪجھھ مختلف ملڪن ۾ رھجي ويل آھن.
ملائيشيا مان ھوائي جھاز رستي موٽڻ مھل اھو سوچيو
ھوم تھ باقي سامان: ڪتاب، ڪپڙا ۽ پنھنجي انجنيئرنگ
(Marine)
جا ليڪچر ۽ ٻيو سامان ان وقت
ھوائي جھاز ۾ کڻي موٽڻ بدران ڪڏھن پاڻيءَ جي جھاز
۾ کڻي ايندس. اڄ پورا ڏھھ سال ٿي ويا آھن وري
ملائيشيا وڃڻ نھ ٿيو آھي. ھر سال ملائيشيا وڃڻ جو
سوچيندو آھيان پر نھ اوڏانھن پاڻيءَ جي جھاز کي
وٺي وڃڻ جي ڊيوٽي ٿي لڳي ۽ نھ ھوائي جھاز رستي وڃڻ
جو پروگرام ٺھي ٿو. اھو آھي داڻي پاڻيءَ جو حساب.
ان کان بھ گھڻو اڳ ائٽلانٽڪ سمنڊ ۾ اسپين جي ھڪ
ٻيٽ لاس پاماس تي (جيڪو
Cannary
ٻيٽ بھ سڏجي ٿو) بيمار ٿيڻ تي
ھڪ جھاز تان لاٿو ويو ھوس. چاق ٿيڻ تي ٻئي جھاز جي
جلدي پروگرام نھ ھجڻ ڪري مونکي باءِ ايئر اھو ٻيٽ
ڇڏڻو پيو. نتيجي ۾ باقي سامان اتي ئي ڪنھن سڃاڻي
واقفڪار وٽ کڻي رکيم. ۽ منھنجو (يعني جنھن بھ جھاز
تي منھنجي ڊيوٽي لڳي ٿي) ان جو وري خوبصورت ٻيٽ
لاس ماس تي وڃڻ نھ ٿيو. ڪجھھ ڏينھن اڳ منھنجي ھڪ
واقفڪار پنھنجي جھاز رستي منھنجو سامان موڪلڻ جي
آڇ ڪئي.
”ھاڻ ان سامان جي ڪھڙي ضرورت؟“ مون چيومانس، ”جن
امتحانن لاءِ ڪتاب ورتا ھئم اھي بھ ڪڏھن ڪو پاس ٿي
ويا. ان ڪري نھ ڪتاب جي ضرورت آھي ۽ نھ انھن بيل
باٽمڊ پتلونن جي جن جو انھن ڏينھن ۾ فئشن ھو. ھا
البت ھٿ جا لکيل انگريزي يا سنڌي ۾ مضمون ھجن تھ
اھي موڪلي ڏي.“
ھمراھھ اھي پنا موڪلي ڏنا. مون سمجھيو ٿورا پنا
ھوندا پر ايترو مواد آھي جو پريس واري پراڻي ڇپائي
تي ھڪ ننڍڙو ڪتاب ٿي وڃي پر اڄڪلھھ جي ڪمپيوٽر
واري ڇپائيءَ تي
50
کن صفحا مس ٿين. گھڻو تڻو ٻيٽن
جو احوال آھي جيڪو اڄ بھ (گھٽ ۾ گھٽ مونکي) دلچسپ
لڳي ٿو ۽ انھن مضمونن ۾ سڌارو آڻڻ سان گڏ ڪجھھ
وڌيڪ مضمون لکي ڪتاب جيترو مواد گڏ ڪيو اٿم. بيحد
مقبول ۽ خوبصورت انگريزي رسالي
INDUS
جو جو نوجوان پبلشر امير ابڙو
ھن کي ڇپائڻ ٿو چاھي. آئون ان کي پنھنجي خوش قسمتي
سمجھان ٿو تھ فيروز ميمڻ (نيو فيلڊس)، علي نواز
گھانگھرو (روشني) ۽ امير ابڙو (انڊس) جھڙا قابل،
محنتي ۽
Creative
طبيعت جا مشھور پبلشر منھنجا
ڪتاب سھڻي ۽ خوبصورت نموني سان ڇپي رھيا آھن. اھو
سندن پيار ۽ خلوص آھي جو ڪيترن ڪتابن ۾ ھنن نقصان
برداشت ڪيو آھي پر ڇپائي جي معيار کي ھيٺاھون نھ
ڪيو آھي.
-1
آڪٽوبر
2001
الطاف شيخ
سفر ۽ سامونڊي
سنڌيءَ ۾ جڏھن بھ سفر نامن لکڻ جو ذڪر ايندو آھي
تھ ان وقت ئي ذھن ۾ الطاف شيخ جو نالو گونجڻ لڳندو
آھي. ڄڻ تھ پڙھندڙ لاءِ سفر ناما ۽ الطاف شيخ اٽڪل
ساڳي ڳالھھ پيا آھن. الطاف جيتوڻيڪ ڪھاڻيون بھ
لکيون آھن پر سندس پڙھندڙ لاءِ اھي بھ ھڪ لحاظ کان
سفر ناما ئي آھن.
مجموعي طور تي سنڌي ماڻھو تي اِھو ڏوھھ مڙھڻ صحيح
ناھي تھ سندس لاءِ پنھنجو گھر ۽ ڳوٺ ڇڏڻ ھڪ ناممڪن
ڳالھھ رھي آھي. جيڪڏھن ائين ھجي ھا تھ ھن وقت دنيا
جي مختلف ملڪن ۾ اھڙن جو وجود نھ ھجي ھا جن جا ابا
ڏاڏا ورھين اڳ اتي اچي آباد ٿيا ھئا. جن ماڻھن وٽ
سمنڊ ھجي ۽ واپار جون ڏانءُ ھـُـجي انھن لاءِ دنيا
ڪيئن ٿي اوپري ٿي سگھي. بھر حال اِھا ڳالھھ پنھنجي
جاءِ تي آھي تھ اِنھن ماڻھن پنھنجي تجربن کي
قلمبند ڪري سنڌ جي ماڻھن تائين ناھي پھچايو.
سفرنامن جي ھر دور ۽ ھر ملڪ جي ماڻھن لاءِ وڏي
اھميت رھي آھي. ھن وقت جيتوڻيڪ خبرچار ۽ اچ وڃ جي
ذريعي ۾ آيل انقلاب جي ڪري دنيا ننڍي ٿي ويئي آھي
۽ ڪابھ ڪنڊ ماڻھن کان لـِـڪل نھ رھي آھي پر سفر جي
اھميت مختلف سببن جي ڪري ساڳي طرح موجود آھي جيئن
ابن بطوطھ ۽ مارڪو پولو جي وقت ۾ ھـُـئي ڇاڪاڻ تھ
سفرنامن جو واسطو رڳو مـُـلڪن ۽ علائقن جي عام
معلومات سان ناھي پوندو پر انھن جو تعلق ماڻھن جي
سڄي زندگي، اٿڻي ويھڻي، لباس، ٻولي، روين مطلب تھ
ھر پاسي سان ھوندو آھي. جديد ٽيڪنالاجي جي ھڪ وڏي
خامي اِھا ٻڌائي وڃي ٿي تھ اِھا ماڻھن جي ھڪ ٻئي
سان ذاتي تعلق ۽ واسطي کي گھٽ ۾ گھٽ ڪري ڇڏي ٿي.
ايستائين تھ فرد ڄڻ پنھنجي سڄي ماحول کان ئي
لاتعلق ٿيو وڃي. سفرناما ان تعلق کي جاري رکڻ ۾ ھڪ
اِھم ڪردار ادا ڪن ٿا. اِھي ھڪ علائقي جي ماڻھن
تائين ٻين علائقن جي ماڻھن جي رسمن، رواجن، سوچن،
احساسن، جذبن ۽ زندگي گذارڻ جي طور طريقن کي
پھچائڻ جو ڪم ڪن ٿا. مطلب تھ اِھي مختلف علائقن جي
ماڻھن وچ ۾ لاڳاپي ۽ پـُـل جو ڪم ڏين ٿا. ان ڳالھھ
جي ضرورت اڄ جي دنيا ۾ اڃا وڌي ويئي آھي. ڇاڪاڻ تھ
مشين جي ترقي نھ رڳو ماڻھن جي انفراديت ۽ اڪيلائپ
۾ واڌارو آندو آھي پر دنيا جي مختلف ملڪن جي ماڻھن
۾ پڻ فاصلن کي وڌائي ڇڏيو آھي. انھن فاصلن کي سفر
نامن ذريعي ڪنھن حد تائين گھٽائي سگھجي ٿو جيڪو ڪم
ٻئي ميڊيا ذريعي اڃا تائين نھ ٿي سگھيو آھي.
ماڻھوءَ جي لاءِ دنيا ھڪ تجس واري جاءِ رھي آھي.
ھـُـو ھميشھ ان جي اسرار ۽ رموز کي سمجھڻ جي جستجو
ڪندو رھيو آھي. پر سـُـٽ کي جيئن ھن کولڻ جي ڪوشش
ڪئي آھي تئين اھو وڌيڪ منجھندو ويو آھي. ھر ڪنھن
پنھنجي سمجھاڻي ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي آھي پر انھيءَ
ڳولا جو سلسلو ختم ناھي ٿيو پر اڃا جاري آھي. سفر
پڻ اِنھيءَ سڄي جستجو ۽ ڳولا جو ھڪ اھم حصو آھي.
اِھا انسان جي ھڪ ذھني ڪيفيت آھي جيڪا اڄ شروع نھ
ٿي آھي جڏھن مواصلات جي ذريعن ۾ آيل انقلاب سفر
لاءِ وڏيون سھولتون پيدا ڪري ڇڏيون آھن پر اِھو
روز ازل کان جاري آھي جڏھن ماڻھو اڃا پاڻ سنڀالڻ
جھڙو ئي مـَـس ٿيو ھو ۽ ھڪ جاءِ کان ٻي جاءِ تائين
پھچڻ ۾ ڏينھن ۽ مھينا لڳي ويندا ھئا ۽ اِھا بھ
پـَـڪ نھ ھوندي ھئي تھ آيا مسافر سفر جا ڪشالا ڪڍي
وڃي پار پوندو يا نھ پر بھرحال سفر پوءِ بھ جاري
رھيو.
سياح جي حيثيت ھميشھ ھڪ اھم ماڻھوءَ جي ھوندي آھي.
نھ رڳو پنھنجي مـُـلڪ جي ماڻھن لاءِ پر انھن ماڻھن
لاءِ بھ جن جي ملڪن ۾ ھو سياحت لاءِ ويندو آھي. ان
جو سبب اِھو ھوندو آھي تھ ھڪ سفر متعلق دلچسپ ۽
عجيب و غريب داستان ۽ ڪھاڻيون ھونديون آھن ۽ ٻيو
تھ ھـُـو ڄڻ ٻنھي ملڪن لاءِ ھڪ سفير ۽ رابطي واري
ماڻھوءَ جو ڪم ڪندو آھي. ابن بطوطھ ۽ مارڪو پولو
ٻيئي جن جن مـُـلڪن ۾ گھمڻ خاطر ويا اتان جي حاڪمن
نھ رڳو سندن عزت افزائي ڪئي پر اِھي اتي وڏن اِھم
عـُـھدن تي پڻ فائز رھيا. عام ماڻھن لاءِ انھن
سياحن جون زباني ۽ لکت ۾ ڳالھيون ئي ٻين ملڪن کي
سمجھڻ جو ھڪ اھم ذريعو ھيون. انھن جي صحيح يا غلط
ھئڻ جي پرک لاءِ ڪابھ ڪسوٽي موجود نھ ھئي. جيڪڏھن
انھن ڪوھھ قاف کي پرين، جنن ۽ ديون جو ديس ڪري ٿي
پيش ڪيو تھ عام ماڻھوءَ کي اِھو قبول ڪرڻو ٿي پيو
۽ صدين تائين ان تصور سان گڏ رھڻو ٿي پيو جيستائين
موجودھ دور ۾ کيس اتان جي ماڻھن متعلق اکين ڏٺي
ثابتي نھ ٿي ملي تھ اھي بھ سندس جھڙائي ماڻھو آھن
رڳو قدبت ۽ رنگ ثابتي نھ آھي. ان سان گڏوگڏ سياحت
جو اِھو مواد تاريخدانن لاءِ پڻ ھڪ اِھم ذريعو
رھيو آھي. ان دور جي رسم رواجن، رھڻي ڪھڻي ۽
حڪومتي نظام متعلق اِنھن مان اھم معلومات حاصل ٿي
سگھي ٿي.
الطاف شيخ جا ھيستائين پنجاھھ کان وڌيڪ ڪتاب ڇپجي
چـُـڪا آھن، انھن ۾ جيتوڻيڪ ڪجھھ ڪھاڻين جا ڪتاب
بھ شامل آھن پر گھڻائي سفر نامن جي آھي. اِھي رڳو
ڪتاب نھ آھن پر اِھي سندس ٽيھھ چاليھھ سالن جي
لاڳيتي سفر جو نچوڙ آھن. ممڪن آھي تھ سياحت سندس
شوق ھـُـجي پر اِھا سڄي ڳالھھ شوق کان ڪـُـجھھ
اڳتي جي آھي. الطاف ھڪ ميرين انجنيئر يا سولي
سنڌيءَ ۾ ائين کڻي چئجي تھ ھڪ جھازي آھي. ان ڪري
سفر ڪرڻ يا نھ ڪرڻ سندس ھٿ ۾ ناھي. ھــُو اِھا
چونڊ ڪرڻ ۾ آزاد ناھي ڪھڙي پاسي وڃجي ۽ ڪھڙي پاسي
نھ وڃجي. سفر ۾ رھڻ ۽ سفر ڪرڻ سندس مجبوري آھي.
ائين کڻي چئجي تھ اِھو مٿس مڙھيل ھڪ ڪم آھي. ظاھر
ڳالھھ آھي تھ ھــُو ھميشھ اِنھي سڀ ڪجھھ کي
انجوائي نھ ڪندو ھوندو ۽ بيزار بھ ٿيندو ھوندو پر
اِھو سڀ ڪجھھ ذاتي ڪيفيتن جي قطع نظر سنڌي پڙھندڙ
کي ڄڻ گھر ويٺي سندس سفر نامن وسيلي دنيا جي اڪثر
ملڪن جي جھلڪ ڏسڻ جو موقعو ملي ويو آھي. الطاف ان
سڄي عرصي ۾ لکڻ جو عمل لاڳيتو جاري رکيو آھي. ان
جو سبب سندس پڙھندڙن جو ريسپانس بھ آھي. منھنجي
خيال ۾ ھو سنڌيءَ جي انھن ليکڪن مان ھڪ آھي جن جا
ڪتاب گھڻو وڪرو ٿين ٿا ۽ ان ڪري بھ گھڻا پبلشر ان
ڪوشش ۾ ھوندا آھن تھ الطاف شيخ جي ڪتابن کي
ڇپائجي.
الطاف شيخ جي سفرنامن تي نظر وجھجي ٿي تھ خبر پئي
ٿي تھ اٽڪل سڀني جو واسطو سمنڊ، بندرگاھن ۽
سامونڊي جيوت سان آھي. سمنڊ تخليقڪارن ۽ ليکڪن
لاءِ ھميشھ سـُـڪون، اتساھھ ۽ آٿت جو ذريعو رھيو
آھي. سمنڊ جنھن ۾ ھڪ انوکي دنيا لڪل آھي، جيڪو
ڌرتي جي اٺ حصن مان پنج حصا والاري ٿو ۽ جيڪو خشڪي
تي رھندڙ ماڻھن کي ھڪ ٻئي کان ڌار بھ ڪري ٿو ۽ ھڪ
ٻئي سان ملائي بھ ٿو، ماڻھوءَ کي روز اول کان پاڻ
ڏانھن ڇڪيندو رھيو آھي. شايد ان ڪري بھ جو زندگيءَ
جي شروعات ئي اِتان ٿي آھي ۽ اھا پنھنجي اصل ڏانھن
ڇڪبي رھي ٿي.
الطاف رڳو سفر ناما لکندڙ ھڪ ليکڪ ناھي جيڪو سپاٽ
نموني ھڪ رپورٽر وانگر جيڪي ڏسي ان کي جيئن جو
تئين بيان ڪندو وڃي. سندس واسطو ڪھاڻي لکڻ سان
رھيو آھي ۽ ساڳي وقت شاھھ لطيف جي شاعري سندس
لکڻين ۾ اِئين سمائجي ويندي آھي جو ائين ڀائنبو
آھي تھ ھـُـو لطيف جي سر سامونڊيءَ جو ئي ھڪ
وڻجارو آھي. ٿلھي ليکي سندس سفر نامن جون اِھي
خاصيتون ڄاڻائي سگھجن ٿيون.
-1
سندس لکڻ ۾ رواني ۽ سادگي آھي، ٻولي دلچسپ ۽
ڪھاڻيءَ جو مزو رکندڙ آھي جنھن سان پڙھندڙ جي
دلچسپي برقرار رھي ٿي.
-2
پرڏيھي شين ۽ ماڻھن جي پنھنجي ملڪ جي شين ۽ ماڻھن
سان ڀيٽ جنھن سان ليکڪ ۽ پڙھندڙ ۾ ھڪ جانبدار
لاڳاپو برقرار رھي ٿو.
-3
انداز بيان کي دلچسپ ٺاھڻ لاءِ شھري، ڏيھي ۽
پرڏيھي واقعن ۽ ٽوٽڪن جو استعمال.
الطاف جي سفرنامن تي ھڪ اعتراض اِھو ڪيو ويندو آھي
تھ ھـُـو انھن ۾ وڌاءُ کان ڪم وٺندو آھي ۽ گھڻيون
اھڙيون ڳالھيون ۽ واقعا پيش ڪندو آھي جيڪي حقيقت ۾
ائين ناھن ھوندا پر اِھو اعتراض رڳو الطاف تائين
محدود ناھي. اِھو ساڳيو اعتراض اٽڪل سفر ناما
لکندڙ سڀني ليکڪن تي ڪيو ويو آھي. مارڪوپولو ۽ ابن
بطوطھ جھڙا سياح بھ ان اعتراض کان بچيل ناھن.
مارڪوپولو تي سندس پنھنجي مـُـلڪ ۾ اِھي اعتراض
ڪيا پيا وڃن تھ ھـُـن پنھنجي ڪتابن ۾ گھڻيون
ڳالھيون رڳو ٻــُـڌ سـُـڌ جي بنياد تي شامل ڪيون
ھيون جڏھن تھ ھـُـو انھن جاين تي پاڻ ھلي نھ ويو
ھو. اِھو ساڳيو اعتراض سنڌي ۽ ٻين ٻولين جي سفر
نامن تي پڻ ڪيو ويو آھي. ان لحاظ کان منھنجي خيال
۾ اسان کي ڪجھھ ڳالھين کي ضرور ڌيان ۾ رکڻ گھرجي.
سفر جو تجربو ھر ماڻھوءَ لاءِ ھڪجھڙو نھ ھوندو
آھي. ان تجربي جو دارومدار مختلف ڳالھين تي ھوندو
آھي. انھن ۾ سفر جي نوعيت، پرڏيھھ ۾ رھڻ وارو
عرصو، اتي ميل جول رکندڙ ماڻھن جو حلقو ۽ ماڻھوءَ
جو پنھنجو پس منظر اھم حيثيت رکن ٿا. مثال طور ڪو
ماڻھو پڙھڻ لاءِ پرڏيھھ وڃي ٿو ۽ اتي سندس سڄو وقت
ڪيمپس ۾ گذري ٿو تھ ظاھر آھي تھ وٽس پنھنجي لکڻ
لاءِ گھڻو مواد نھ ھوندو. ساڳيو دليل امر جليل
پاران ان وقت ڏنو ويو ھو جڏھين کيس ھڪ ڪورس جي
سلسلي ۾ آمريڪا جي ڪنھن يونيورسٽي ۾ ڪـُـجھھ وقت
گذارڻو پيو ھو. سندس چوڻ ھو تھ جيئن تھ سڄو وقت
ڪيمپس ۾ ئي گذرندو ھو ان ڪري وٽس سفر نامي لکڻ
جھڙي ڪا ڳالھھ ئي نھ ھئي. ساڳي طرح جيڪڏھن ڪو
ماڻھو ٿوري عرصي لاءِ ڪنھن ملڪ ۾ وڃي ٿو تھ سندس
مشاھدو ۽ تجربو محدود رھي ٿو ۽ ھو ان ملڪ جي پوري
زندگي جي احاطي ڪرڻ کان قاصر رھي ٿو. ان ريت سفر
نامو لکندڙ جيڪڏھن ڪو شاعر ۽ ڪھاڻيڪار آھي تھ سندس
سفر نامي ۾ وڌاءُ ۽ ٻولي جي چاشني ضرور شامل
ھوندي. اِھا ڳالھھ ان ماڻھوءَ جي سفر نامي ۾ شامل
نھ ھوندي جنھن جو واسطو سائنس، تاريخ ۽ ٻين سماجي
علمن سان ھوندو. ان ريت ساڳيو سفر ٻن ماڻھن لاءِ
مختلف حيثيت رکندو آھي. اِھو مصروفيت ۽ موضوعيت جي
باھمي ميلاپ ھوندو آھي جنھن ۾ ساڳي شيءَ جو اثر ۽
ردعـِمل ٻين ماڻھن لاءِ مختلف ھوندو آھي.
الطاف جي لاءِ جيئن اڳ ذڪر ڪيو ويو آھي تھ ھو ساڳي
وقت ڪھاڻي ۽ شاعري سان بھ واسطو رکي ٿو ان ڪري
سندس سفر نامن ۾ بھ انھن جو اثر ھئڻ لازمي امر
آھي. ان سان انھن جي اھميت ۾ گھٽتائي نھ ٿي اچي پر
ادب ۾ اھا ساڳي حيثيت والارين ٿا جيڪا ابن انشاءَ
۽ مستنصر حسين تارڙ جي سفر کي اڙدو ادب ۾ حاصل
آھي.
الطاف جي لاءِ ٻيو مسئلو اِھو آھي تھ ڪنھن مـُـلڪ
۾ سندس ٽڪاءُ سندس پنھنجي مرضيءَ کان وڌيڪ اتي
جھاز جي ترسڻ واري وقت تي ھوندو آھي. جيئن ھـُـو
پاڻ لکي ٿو تھ ھر بندرگاھھ تي پھچڻ وقت جھازي اِھا
دعا گھرندا آھن تھ شل بندرگاھھ جي مزدورن جي ھڙتال
ٿي پئي يا جھاز خراب ٿي پئي تھ جيئن کين اتي وڌيڪ
ترسڻ ۽ شھر گھمڻ جو موقعو ملي وڃي. ڇاڪاڻ تھ ھاڻ
جھازن جي ھلڻ جو دارومدار اڳين دؤر وانگر ھمرائن
جي رخ تي نھ پر جھاز جي انتظاميا ۽ بندرگاھھ جي
حالتن تي ھوندو آھي. ان ڪري کانئس ابن بطوطھ ۽
مارڪوپولو جي سفر نامن جي گھرائي ۽ تفصيل جي توقع
رکڻ صحيح نھ ٿيندو. ھو پنھنجي وقت ۽ طبيعت آھر ان
مـُـلڪ جي ماڻھن سان ملي ٿو ۽ جايون گھمي ٿو ۽
پوءِ انھن کي پنھنجي لکڻ جي ڏانءُ سان ماڻھن تائين
پھچائڻ جي ڪوشش ڪري ٿو. اھڙيءَ ريت پڙھندڙ کي اتان
جي زندگيءَ جي ھڪ جھلڪ ملي ٿي ۽ منجھس انھن کي
وڌيڪ ڄاڻڻ جي جستجو پيدا ٿئي ٿي. اھڙي ريت گھڻن
ماڻھن لاءِ الطاف جا سفر ناما پرڏيھھ وڃڻ لاءِ ھڪ
سونھين جو ڪم ڏيڻ لڳا ھئا. ماڻھو انھن ملڪن مان
گھمي اچڻ کان پوءِ پنھنجن واقفڪارن سان اِھو ذڪر
ڪندا ھئا تھ سندن ان سنڌي دڪاندار يا واپاريءَ سان
بھ ملاقات ٿي جنھن جو الطاف شيخ پنھنجي سفر نامي ۾
ذڪر ڪيو آھي.
”ھي
ٻيٽ، ھي ڪنارا
“الطاف
جو نئون ڪتاب آھي پر اِھو پڻ سندس سڄي سفر جي ھڪ
ڪڙي آھي. ان ڪتاب تي مھاڳ لکڻ لاءِ جڏھن ھـُـن مون
کي فون ڪيو تھ ان اڪيلي ملاقات جي يادگيري
ڏياريائين جيڪا ورھين اڳ ھلال پاڪستان ۾ فقير محمد
لاشاري وٽ ساڻس ٿي ھئي. اِھا ملاقات مـُـون کي تھ
ياد ھئي پر مونکي اھا توقع نھ ھئي تھ الطاف کي بھ
اھا ملاقات ساڳي طرح ياد ھوندي. ڪتاب جو مسودو مون
کي ڪتاب جي پبلشر امير ابڙو وٽان مليو.
الطاف جي ھن ڪتاب جو موضوع بنيادي طور تي دنيا جي
ٻيٽن ۽ اتي رھندڙن ماڻھن متعلق آھي. اِھو ڪتاب
ڪنھن ھڪ سفر جي داستان ناھي پر اِھو سندس زندگي جي
سڀني ڪيل سفرن جو نچوڙ آھي. اِھو ڪتاب سنڌي پڙھندڙ
لاءِ ڄڻ ٻيٽن متعلق معلومات جو ھڪ خزانو آھي.
انھن ٻيٽن جي اھميت ان وقت کان وڌڻ لڳي آھي جڏھن
کان اِھا ڳالھھ دنيا تسليم ڪئي آھي تھ سمنڊ تي راڄ
ڪندڙ جوئي دنيا تي راڄ ھوندو. ھن وقت جنھن نموني
سان انسان قدرتي وسيلن جو بيجا استعمال شروع ڪيو
آھي تيئن وڌيڪ وسيلن ھٿ ڪرڻ لاءِ سندس ھٻڇ وڌي
رھئي آھي. گذريل زماني ۾ زرخيز زمينون، درياءُ جا
ڪنارا ۽ چراگاھھ، ڪاھھ ڪندڙن لاءِ ڇڪ جو باعث
ھوندا ھئا. ساڳي طرح ھاڻي انھن شين ۾ تيل، گيس ۽
ٻي معدنيات سان مالا مال سامونڊي ٻيٽ شامل ٿي ويا
آھن. اھڙا ٻيٽ جتي انسان جي رھڻ لاءِ حالتون
سازگار ناھن پر اھي ٻيٽ پنھنجي قدرتي وسيلن جي ڪري
مختلف مــُـلڪن ۾ متنازعھ بڻيل آھن. اِھو تنازعو
ھڪ پاسي ايران ۽ نار جي مـُـلڪن ۾ آھي تھ ٻئي پاسي
چين ۽ سندس پاڙيسري مـُـلڪن جي وچ ۾ آھي.
ھن ڪتاب ۾ ٻيٽن متعلق نھايت تفصيلي معلومات ڏني
وئي آھي ۽ گڏوگڏ ڪراچي جي تفصيلي ذڪر سان گڏ اتي
موجود اھم ٻيٽ منھوڙي متعلق پڻ معلومات ڏني وئي
آھي. بھر حال ڪتاب پڙھڻ سان ڪجھھ ڳالھين جي ضرور
گھٽتائي محسوس ٿئي ٿي. ليکڪ جو گھڻو زور ٻيٽن
متعلق جاگرافيائي معلومات تي آھي. انھن ٻيٽن تي
رھندڙ ماڻھن جو ذڪر نھ ھئڻ برابر آھي. مالديپ ۽
ماريشـس وغيره جي سلسلي ۾ ليکڪ جيڪڏھين اھڙي
معلومات ڏني بھ آھي تھ اھا بھ رڳو انھن ماڻھن
متعلق آھي جيڪي ننڍي کنڊ مان لڏي اتي پھتا ھـُـئا.
اتان جي مقامي ماڻھن متعلق معلومات نھ ھئڻ برابر
آھي. ٻي ڳالھھ تھ انھن مقامي ماڻھن متعلق سندس
نڪتھءِ نظر اھو ساڳيو گھٽ سمجھڻ وارو آھي جيڪو
اتان جي آبادڪار جو آھي. ساڳي طرح سنگاپور جي ذڪر
۾ سڄو زور ”اگھاڙي پيرن کان امير بينڪر
“واري
ھمراھھ تي ڏنو ويو آھي جيڪا ڳالھھ ڪجھھ ھنڌن تي
اجائي ڊيگھھ ۽ بور ڪندڙ محسوس ٿئي ٿي. ان جي بجاءِ
جيڪڏھين ليکڪ انھن ٻيٽن تي رھندڙ ماڻھن جي زندگي،
رسم و رواج ۽ طور طريقن متعلق معلومات ڏئي ھا تھ
يقينا پڙھندڙن لاءِ اڃا وڌيڪ دلچسپيءَ جو باعث
ھـُـجي ھا.
ڪراچيءَ جو ذڪر ۾ منھنجي خيال ۾ تھ الطاف ٽالپرن
سان گھڻي رعايت ڪري ويو آھي. ٽالپرن کي ڪراچيءَ جو
اونو پورو سارو ھو. ساڳي وقت کين ڪراچيءَ جي
تجارتي ۽ فوجي اھميت جي خبر ھئي ۽ نھ ئي ان ڳالھھ
جو ذڪر ھو تھ ڪراچيءَ وڃائڻ جو مطلب سنڌ تان ھٿ
کڻڻ ٿيندو. الطاف ان ڳالھھ جو ذڪر ڪيو آھي تھ
انگريزن ڪراچيءَ تي
1839ع
۾ يعني سنڌ فتح ڪرڻ کان چار سال اڳ قبضو ڪيو ھو.
ميرن پاران ان ڳالھھ کي ڪا اھميت نھ ڏني ويئي ھئي
۽ نھ ئي انگريزن کان ڪراچي واپس وٺڻ لاءِ ڪا ڪوشش
ورتي ويئي. سندن لاءِ ڪراچي ھڪ غير اھم علائقن ۾
ھو جيڪو خان آف قلات وٽ ھــُجي، ميرن وٽ ھجي يا
انگريزن وٽ سندن صحت تي ڪو فرق نھ ٿي پيو.
بھر حال”ھي
ٻيٽ، ھي ڪنارا“
رڳو سفر ڪٿا ناھي پر اِھو ھڪ تحقيقي ڪم پڻ آھي
جيڪو رڳو الطاف شيخ جي ڪتابن ۾ ئي ھڪ واڌارو ناھي
پر سنڌي پڙھندڙن لاءِ پڻ ھڪ ڪارائتي شيءَ آھي.
رئوف نظاماڻي |
