|
باب چوويهون
خاڪي اليڪشن
پريٽوريا تي قبضي ۽ سڀ کان وڏي ڳالهه ته ميفڪنگ کي امداد پهچي
وڃڻ کان پوءِ انگلينڊ ۾ اڪثر ماڻهن جو خيال هو ته
جنگ پڄاڻي تي پهچي چڪي آهي. انهن جي انهيءَ سوچ کي
لارڊ لابرٽس جي تقريرن مان هٿي ٿي ملي. اهي بي
اختيار ٿي خوشيون ملهائڻ لڳا. پر حڪومت کي صورتحال
بابت صحيح خبر هئي. اها ڪاميابي جي لهرن تي وهي هڪ
خطرناڪ ۽ اهڙي صورتحال ۾ اچي وئي هئي جنهن تي انهن
جو ڪو به وس نه هو. بوئر ريپبلڪن سان ڪي به
مذاڪرات نه ٿيڻا هئا. انهن کي بس ختم ڪري ڇڏڻو هو.
پر بوئر جيڪڏهن انفرادي طور يا پنهنجن جنرلن سان
گڏ اچي پيش پيا ته انهن سان تمام سٺو سلوڪ ڪيو
ويندو ۽ اڳتي هلي جڏهن فتح ٿيل علائقن کي محفوظ
بنائڻ لاءِ اتي ڪافي تعداد ۾ انگريز اچي آباد ٿي
ويا ته انهن کي به ٻين برطانوي نو آبادين وانگر
خود حڪومت ڏني ويندي. ٻي صورت ۾ انهن جو تعاقب
جاري رکيو ويندو ۽ انهن جي آخري ماڻهو کي به
گرفتار ڪيو ويندو. جيئن لارڊ ملنر ڪجهه وقت پوءِ
اها ڳالهه هنن لفظن ۾ بيان ڪئي: ’هڪ لحاظ کان جنگ
ڪڏهن به پڄاڻي تي نه پهچندي. اها فقط منظر تان هٽي
ويندي. گوريلا ويڙهه واري مرحلي کي فوج پڄاڻي تي
پهچائيندي، ۽ انهيءَ کان پوءِ جبلن ۽ ماٿرين ۾
ڦرمار کي هٿياربند پوليس ختم ڪندي.‘
اها اهڙي غلطي هئي جنهن جي اسان کي اڳتي هلي مهانگي قيمت ڏيڻي
هئي. اڃان بوٿا، سمٽس، ڊي ويٽ
(De Wet)،
دي لاري
(De La Rey)
۽ هرٽ زوگ
(Hertzog)
جهڙن ليڊرن جي اڳواڻي ۾ هزارين جهنگلي، خونخوار ۽
بي ڊپا ماڻهو پنهنجي وسيع ملڪ ۾ فتح لاءِ نه پر آن
۽ عزت لاءِ وڙهي رهيا هئا. مڪمل طور پُرامن علائقن
۾ ويٺل فوجن کان گهڻو پري بار بار ڌڙا بندي واري
جنگ جا شُعلا ڀڙڪي ٿي اٿيا. ويندي ڪيپ ڪالوني ۾ به
سمٽس
(Smuts)
اهڙي باهه مچائيندو رهيو جيڪا ٻن تباه ڪن سالن
تائين ڪڏهن دُکندي ته ڪڏهن ڀڙڪندي رهي ۽ رسمي
مذاڪرات کان پوءِ ئي وسامي سگهي. انهيءَ تمام گهڻو
وقت هلندڙ ڇڪتاڻ وڏيون خرابيون پيدا ڪيون. گهمندڙ
ڦرندڙ دشمن کي پنهنجو ڪو خاص يونيفارم پهريل نه
هوندو هو. عام آبادي سان گڏيا وتندا هئا. جن ماڻهن
اڻ ڌريو رهڻ جو حلف کنيو هو انهن جي فارمن تي
رهندا هئا ۽ اتان مدد ملندي هئن ۽ ڪڏهن هِتي ته
ڪڏهن هُتي وجود ۾ اچي ڪنهن بي خبر فوجي ڪالم يا
ڪنهن اڪيلي چوڪي تي خطرناڪ ۽ بيرحماڻو حملو ڪري
وٺندا هئا. انهيءَ سموري مسئلي کي منهن ڏيڻ لاءِ
برطانوي فوجي اختيارين اهو ضروري سمجهيو ته سمورن
ضلعن کي اتان جي رهاڪن کان خالي ڪرائي آباديءَ کي
”ڪنسنرٽيشن ڪئمپ“
(Concentration Camp)
گڏ ڪيو وڃي. جيئن ته ريلوي
نظام به مسلسل ڪٽيل رهندو هو تنهنڪري انهن ڪئمپن
کي زندگيءَ جون سموريون ضرورتون مهيا ڪرڻ مشڪل
هوندو هو. اتي بيمارين جي منهن ڪڍڻ سان هزارين
عورتون ۽ ٻار مري ويا. جن فارم مالڪن غير جانبدار
رهڻ جي قسمن جي خلاف ورزي ڪئي انهن جي فارمن کي
باهيون ڏيڻ جي پاليسي ويڙهاڪ بوئرن کي ٿڌو ڪرڻ ته
پري رهيو اڃان انهن کي ڇتو ڪري ڇڏيو. هوڏانهن
برطانوي وري قسم ڀڃندڙ خلاف ڪاوڙ ۾ ڀريا پيا هئا.
بوئر ته ورديون به برطانوين کان ڦريل پهريندا هئا
(انهيءَ جو وڏو سبب ته اهو هوندو هو ته انهن وٽ
ٻيا ڪپڙا ئي نه هوندا هئا پر ڪڏهن ڪڏهن هو انهيءَ
کي دوکي طور به ڪم آڻيندا هئا). بهرحال تمام ٿورن
ماڻهن کي موت جي سزا آئي. هڪ برطانوي آفيسر ۽ اتان
جي ڪجهه گوڙيسوارن بوئر قيدين کي ماري ڇڏيو هو.
گهڻو پوءِ اهو ڏوهه ثابت ٿيڻ تي ڪچنر وڏي غير
جانبداري جو مظاهرو ڪندي انهن کي گوليون هڻي
ڇڏيون. بوئر ڪمانڊو ته آخر تائين پنهنجن زخمين کي
برطانوي فيلڊ اسپتال ڏانهن موڪلڻ کان به نه
ڪيٻائيندا هئا. اهڙيءَ طرح انسانيت ۽ تهذيب کي
ڪڏهن به مڪمل طور هٿان نه ڇڏيو ويو ۽ ٻئي ڌريون
تباهي ۽ برباديءَ جي ٻن سخت سالن ۾ هڪ ٻئي کي سخت
هاڃا رسائيندي به ڪنهن حد تائين هڪ ٻئي جي عزت
برقرار رکنديون آيون.
گهر پهچڻ تي منهنجو پرجوش استقبال ٿيو. اولڊهام وارن بغير ڪنهن
پارٽي جي اعزاز جي منهنجي فتح جو جشن ملهايو. آءٌ
ڏهن گاڏين جي جلوس ۾ پرجوش ڪارڪنن ۽ مل ۾ ڪم ڪندڙ
ڇوڪرين سان ڀريل گهٽين مان گذرندو ٽائون هال ۾
داخل ٿيس. ٿيٽر رائل
(Theatre Royal)
۾ هڪ تمام وڏي گڏجاڻي ۾ مون پنهنجي فرار جو واقعو
بيان ڪيو. هاڻي جيئن ته اسان جون فوجون وٽ بينڪ جي
کاڻين واري ضلعي تي قبضو ڪري ويون هيون ۽ منهنجا
مددگار برطانوي حفاظت ۾ اچي ويا هئا تنهنڪري مون
کي پهريون دفعو سموري ڳالهه ڪرڻ جي آزادي ملي. مون
جڏهن اولڊهام جي انجنيئر ڊيوز نيپ جو نالو کنيو-
جيڪو مون کي ڦيرائيندو ڦيرائيندو کاڻ ۾ هيٺ وٺي
ويو هو- ته حاضرين زور زور سان چوڻ لڳا ته: ” سندس
گهرواري گيلريءَ ۾ ويٺي آهي.“ هر طرف وڏي خوشي جو
ماحول ٿي ويو.
انهيءَ يگانگت ۽ اتفاق واري ماحول ۾ اوس ڦيٽارو پوڻو هو.
ڪنزرويٽو ليڊرن اهو عهد ڪري ڇڏيو ته هو فتح جو جوش
و خروش ٿڌو ٿيڻ کان اڳ ملڪ جي ماڻهن ڏانهن رجوع
ڪندا. انهن کي حڪومت ۾ اڳي ئي پنج سال ٿي ويا هئا.
ارڙهن مهينن جي اندر عام چونڊون ٿيڻيون هيون. اهڙي
موقعي کي هٿان نه پيو وڃائي سگهجي. حقيقت به اها
آهي ته اهي بوئر ريپبلڪن جي الحاق ۽ مخالفت کي
مذاڪرات کان سواءِ هٿيارن جي زور تي دٻائڻ جي
پاليسي کي به نئين پارليامينٽ ۽ نئين اڪثريت
کانسواءِ جاري نه ٿي رکي سگهيا. تنهنڪري سيپٽمبر
مهيني جي شروعات ۾ پارليامينٽ کي برخواست ڪيو ويو.
اسين ساڳئي قسم جي چونڊ عمل مان گذرياسين جهڙو جنگ
عظيم کان پوءِ ڊسمبر 1918ع ۾ وڌيڪ شديد نموني ٿيو.
سڀئي لبرل ويندي اهي به جن جنگي قدمن جي وڏي حمايت
ڪئي هئي ۽ جن جا پٽ جنگ ۾ مري ويا هئا انهن کي
بوئرن جو حمايتي
(Pro Boers) چئي ننديو ويو. مسٽر چمبرلين اهو مشهور جملو چيو ته: ”حڪومت
جيڪا به سيٽ وڃائيندي اها بوئرن جي جهوليءَ ۾
پوندي.“ قدامت پرستن به عام طور تي سندن ئي روش
اختيار ڪئي. لبرل ۽ ريڊيڪل عوام بهرحال جنگ جي
عارضي وقفي ۾ اهو سمجهندي ته جنگ ختم ٿي وئي آهي.
وڏي شدت سان پنهنجين پارٽين جي تائيد ڪرڻ لڳا.
چونڊن ۾ سموري ملڪ ۾ سٺا مقابلا ٿيا. انهن ڏينهن ۾
قدامت پرستن کي انگريزي ووٽرن ۾ هڪ وڏي مستقل
اڪثريت هوندي هئي. عام راءِ جو جهڪاءُ به انهن
ڏانهن هو. تنهنڪري لارڊ سالسبري ۽ سندس رفيق،
آئرستاني قومپرستن جي 80 ووٽن سميت سڀني مخالفن تي
134 جي اڪثريت سان چونڊجي آيا. برطانيا جي مک ٻيٽ
تي ته انهن کي تمام وڏي اڪثريت ملي.
آءٌ انهيءَ فتح جي هر اول دستي ۾ بيٺو هوس. انهن ڏينهن ۾ اسان
جي ڏاهي ۽ دورانديش قانون مطابق عام چونڊون ڇهن
هفتن تي پکڙيل هونديون هيون. بجاءِ انهيءَ جي جو
سڀئي ووٽر اکيون بند ڪري هڪ ڏينهن ووٽ وجهن ۽ ٻئي
ڏينهن خبر پوين ته اهي ڇا ڪري آيا آهن؛ قومي مسئلن
تي سچي پچي جنگ ڪئي ويندي هئي. قومي مسئلن تي بغير
ڪنهن رک رکاءَ جي پر ڏاڍو تفصيلي ۽ ڏاڍي سچائي سان
بحث مباحثو ٿيندو هو جنهن ۾ ٻنهي طرفن جا سرڪردا
ماڻهو حصو وٺندا هئا. ڪنهن به چونڊ حلقي جا ووٽر
تعداد جي لحاظ کان تمام گهڻا نه هوندا هئا ۽ ڪنهن
به اميدوار جا جيڪي به حمايتي کيس ٻڌڻ چاهيندا هئا
ته هو انهن کي ڪنهن جاءِ تي آڻي تقرير ڪري سگهندو
هو. ڪنهن نامور شخص جي وڏي تقرير تي گهڻو ڪري
سمورو حلقو يا ويندي شهر به مِڙي ايندو هو. ڄاتل
سڃاتل ۽ تجربيڪار سياستدانن جون تقريرون سڀني
اخبارن ۾ مڪمل طور ڇاپيون وينديون هيون ۽ اهي وسيع
طبقن ۾ پڙهيون وينديون هيون. اهڙي طرح بي لچڪ بحث
مباحثي جي عمل مان گذري ۽ ڪڇيل قدم کڻي قومي فيصلن
تي پهچبو هو.
انهن ڏينهن واري هڻ وٺ واري سياست ۾ سڀ کان پهريان ايندڙ چونڊ
نتيجن جو ڏاڍي شديد دلچسپي سان انتظار ڪيو ويندو
هو. اولڊهام ووٽ وجهندڙ تقريباً سڀ کان پهريون
حلقو هوندو هو. مون انهيءَ پليٽ فارم تان چونڊ
وڙهي ته جنگ حق تي هئي ۽ ضروري هئي. لبرل انهيءَ
جي مخالفت ۾ غلطي تي هئا ۽ ڪيترن ئي طريقن سان
انهيءَ ۾ رڪاوٽون وڌيون هئائون ۽ اهو ته انهيءَ کي
جاري رکي ڪنهن غير تڪراري نتيجي تي پهچائڻ ضروري
هو ۽ انهيءَ کان پوءِ ڪو کليءَ دل وارو ٺاهه ٿيڻ
گهرجي. هاڻي سي بي ڪرائسپ
(C.B. Crisp)
نالي لنڊن شهر جو هڪ واپاري منهنجو نئون شريڪ ڪار
هو. مسٽر ماڊسلي هاڻي موجود نه رهيو هو. هو ڏاڍو
ڳرو مڙس هو ۽ چيني جي هڪ ٿان ۾ وهنجي رهيو هو ته
اهو سندس بار سبب ڀڄي پيو جنهن سان کيس ڪيترائي
زخم آيا هئا جن وگهي هو آخرڪار فوت ٿي ويو. منهنجن
مخالفن مسٽر ايماٽ
(Mr. Emmott)
۽ مسٽر رنسني مان
(Runciman)
لارڊ روز بيري جي جنگ ڏانهن رويي کي پنهنجي مخالفت
جو مرڪز بنايو. يعني انهن جنگ ۾ ته ملڪ جي حمايت
ٿي ڪئي پر اهو الزام هڻي رهيا هئا ته قدامت پرست
پارٽيءَ جنگ ۾ وڏي نااهلي کان ڪم ورتو هو. ظاهر
آهي ته لبرل بلڪل مختلف غلطيون ڪن ها. انهن جو
رايو هو ته لبرل پنهنجي سفارتڪاريءَ ۾ اهڙي حرفت
کان ڪم وٺن ها جو شايد جنگ جي نوبت ئي نه اچي ها ۽
جنگ جا سڀئي مقصد خون خرابي کان سواءِ حاصل ٿي وڃن
ها. انهن سڀني ڳالهين جو بنياد ته بهرحال زباني
دعوائن تي ئي هو. آءٌ انهيءَ جو جواب اهو ڏيندو
هوس ته جنگ ڀلي ڪيتري به خراب انداز ۾ ڇو نه هلي
هجي پر اسان هاڻي ڪاهه ڪندڙن کي پوئتي ڌڪي ۽ انهن
جي ٻنهي گادي جي هنڌن قبضو ڪري ڇڏيو هو. قدامت
پرست پارٽي سموري ملڪ ۾ اها سوچ پيش ڪندي رهي ته
هيءَ خاص چونڊ آهي جيڪا جنگ جي حق تي هئڻ واري
واحد قومي مسئلي تي ٿي رهي آهي ۽ اهو مڪمل فتح
حاصل ڪرڻ لاءِ محب وطن ماڻهن کي عام رواجي طبقاتي،
جماعتي ۽ فرقيواراڻن اختلافن کي وساري ڇڏڻ گهرجي.
انهيءَ وقت منهنجي دلي سوچ اها ئي هئي.
مسٽر چيمبرلين خود منهنجي جلسي ۾ تقرير ڪرڻ آيو. انهيءَ وقت
ماڻهن ۾ هن لاءِ ايترو جوش ۽ جذبو هو جيترو مسٽر
لائيڊ جارج ۽ سر ڊگلس هيگ کي جنگ عظيم کان پوءِ
گڏيل طور به نه مليو هو. تڏهن ساڳئي وقت تمام شديد
مخالفت به ٿي رهي هئي پر مخالفت انهن جي دلين مان
ساراهه کي مڪمل طور خارج نه ڪيو هو. اسين پنهنجي
عظيم جلسي ۾ هڪ کليل گاڏيءَ ۾ گڏجي روانا ٿياسين.
ٿيٽر اسان جي دوستن سان ڀريو پيو هو جڏهن ته مخالف
انهيءَ جي رستن تي ميڙ ڪيون بيٺا هئا. ٿيٽر جي
دروازي وٽ اسان جي گاڏي ڪجهه منٽن لاءِ تمام وڏن
مخالفن جي ميڙ ۾ ڦاسي پئي جيڪي زور سان رڙيون ۽
هوڪرا ڪرڻ سان گڏوگڏ پنهنجي ملڪ جي اهڙي مشهور
ماڻهو کي ڏسڻ جي خوشي ۾ ڏند به ڪڍي رهيا هئا جنهن
جي مخالفت ڪرڻ سندن حق ۽ فرض هو. مون پنهنجي معزز
مهمان کي پوري ڌيان سان پئي ڏٺو. هن کي ماڻهن جي
ميڙ جا آواز ڏاڍا وڻندا هئا. تڏهن منهنجي پيءَ
وانگر هو به اهوئي چوي ها ته ”مون کي انگريزن جي
جمهوريت کان ڪڏهن به ڪو ڊپ نه آهي“. جوش ۾ سندس
ڳلن تي لالاڻ اچي وئي ۽ سندس اکيون منهنجي اکين
سان چار ٿيڻ وقت ڏاڍي خوشيءَ ۾ ٽمڪي رهيون هيون.
مون کي اها وضاحت ضرور ڪرڻ گهرجي ته انهن ڏينهن ۾
اسان وٽ اهڙي حقيقي سياسي جمهوريت هوندي هئي جنهن
جي اڳواڻي اخبارن مان اثر وٺندڙ ڦرڻي گهرڻي عوام
بجاءِ منظم سياستدانن جي هٿن ۾ هوندي آهي. تڏهن
اهڙو سرشتو موجود هوندو هو جنهن ۾ سياستدان، ووٽر
۽ پريس سڀ پنهنجو پنهنجو ڪردار ادا ڪندا هئا. جلسي
دوران اسين سڀ مسٽر چيمبرلين جو ضبط ڏسي حيران ٿي
وياسين. سندس جهيڻي اطمينان ڀريل آواز ۽ چڀندڙ
منطقي جملن وڏو اثر پيدا ڪيو. اها ڳالهه آهي ته هو
اڪثر جملن لاءِ ڌيان سان نوٽ لکي آيو هو. هن هڪ
ڪلاڪ کان وڌيڪ تقرير ڪئي. حاضرين سندس انهيءَ
ڳالهه تي ڏاڍو خوش ٿيا ته هن کان جڏهن ڪنهن حقيقت
يا ڪنهن انگ اکر بيان ڪرڻ ۾ ڪا اهڙي غلطي پئي ٿي
وئي جنهن سان سندس مخالفن کي ڪو نقصان پهچي سگهيو
ٿي ته هن اهو چئي انهيءَ کي درست پئي ڪيو ته کيس
ڪنهن سان به ناانصافي نه ڪرڻ گهرجي. اهي سڀ
ڳالهيون برطانوي سياسي نظام جو پاڻياٺجڻ شروع ٿيڻ
کان اڳ جون آهن.
اسين جڏهن ووٽ ڳڻڻ آياسين ته اها ڳالهه واضح ٿي وئي ته لبرل ۽
ليبر ٻنهي کي اولڊهام ۾ مضبوط اڪثريت حاصل هئي.
ڪُل تقريباً ٽيهه هزار ووٽن مان مسٽر ايماٽ سڀني
کان مٿي هو. پر خبر پئي ته تقريباً ٻه سو لبرل
اهڙا هئا جن کيس ووٽ ڏيڻ کانپوءِ شخصي خيرخواهي يا
جنگي جذبي تحت پنهنجو ٻيو ووٽ مون کي ڏنو هو.
تنهنڪري مون مسٽر رنسي مان کي ٻئي نمبر تان هٽائي
ڇڏيو ۽ 230 ووٽن جي پوري ساري فرق سان هائوس آف
ڪامنز جو ميمبر چونڊجي ويس. آءُ پنهنجن دوستن سان
گڏ ماڻهن جي گوڙ شور مان ٿيندو
(Conservative Club)
اچي پهتس. اتي لارڊ سالسبري طرفان واڌايون اڳيئي
منهنجو انتظار ڪري رهيون هيون. پيرسن وزيراعظم
نتيجو ٻڌڻ لاءِ ٽيليفون هٿ ۾ کنيو يا ان جي بلڪل
ويجهو ويٺو هوندو. پوءِ ته ملڪ جي هر حصي مان
خوشين سان ڀريل ۽ تعريفي پيغامن جو درياء وهندو
آيو. انهيءَ کان پوءِ آءُ سڀ کان بهترين چونڊجي
آيل ميمبر سمجهيو وڃڻ لڳس. ملڪ جي هر حصي مان
منهنجي طلب ٿيڻ لڳي. ايندڙ رات مون کي لنڊن ۾
تقرير ڪرڻي هئي ۽ انهيءَ کان پوءِ واريون ٻه
راتيون مسٽر چيمبرلين برمنگهم جي علائقي لاءِ
گُهري ورتيون هيون. آءُ اڃان انهن ڪمن ۾ ئي مصروف
هوس جو مسٽر بالفور جي ماڻهو مون کي ريل گاڏي تي
اچي نياپو ڏنو ته سندس خواهش آهي ته آءُ پنهنجي
لنڊن واري مصروفيت ڪينسل ڪري فوراً مانچيسٽر موٽي
اچان ۽ انهي شام هن سان گڏ تقرير ڪري انهيءَ رات
جو اسٽاڪ پورٽ ۾ چونڊ مهم کي پڄاڻي تي پهچايان.
مون سندس حڪم جي پوئواري ڪئي.
آءُ جڏهن پهتس ته مسٽر بالفور چڱي خاصي مجمع کي خطاب ڪري رهيو
هو. آءُ داخل ٿيس ته سڀئي ماڻهو اٿي بيٺا ۽ نعرا
هڻڻ لڳا. هائوس آف ڪامنز جي ليڊر پنهنجي وڏي رک
رکاء واري انداز ۾ حاضرين جي سامهون منهنجو تعارف
ڪرايو. انهيءَ کان پوءِ مون تمام وڏن مجمعن آڏو ئي
تقريرون ڪيون جن ۾ پنج يا ڇهه هزار وڏي دلچسپي
رکندڙ ووٽر تمام بهترين هالن ۾ گڏ ٿي ويهندا هئا
جيڪي اهم مسئلن کان چڱي طرح واقف به هوندا هئا.
انهيءَ سان گڏوگڏ پارٽي جا وڏا معزز ٿنڀ ۽
پارليامينٽ جا ميمبر به حمايتي ٿي پليٽ فارم تي
ويهندا هئا. انهيءَ چونڊ ۽ انهيءَ کان پوءِ لڳ ڀڳ
هڪ نسل تائين آءُ اهڙن تجربن مان گذرندو رهيس. مون
مسٽر چيمبرلين سان هاءِ بري
(Highbury)
۾ ٻه ڏينهن گذاريا. هن انهن مان هڪ سمورو ڏينهن
بستري ۾ آرام ڪندي گذاريو. پر آءُ جڏهن مڊلينڊ جي
علائقي ۾ خاص ريل گاڏي تي چڙهي ٽن گڏجاڻين مان ٿي
آيس ته هو مون سان تمام سٺي موڊ ۾ رات جي ماني تي
مليو. جتي 34 پورٽ جي بوتل به موجود هئي. آءُ ٽي
هفتا ملڪ ۾ فاتحانه انداز ۾ گهمندو رهيس. پارٽي جا
مينيجر تمام اهميت وارين سيٽن تي وڃڻ لاءِ منهنجي
چونڊ ڪندا هئا. ڪيتريون ئي ڪاميابيون منهنجي پٺيان
هلنديون رهيون. هاڻي منهنجي عمر چوويهه ورهيه هئي.
آءُ جنهن منزل تي پهچي چڪو هوس انهيءَ کي ڪمال
سمجهڻ ڪيتريقدر صحيح هو؟ پر چڱو ٿيو جو زندگي
ايتري سولي نه آهي. نه ته اسين انتها تي پهچڻ ۾
دير ئي نه ڪريون.
بهرحال، لڳو پئي ته اڃان ٻه اهم قدم کنيا وڃڻا هئا. پهريون ته
ايترو پئسو گڏ ڪرڻو هو جيئن آءُ ٻيو ڪو ڪم ڪرڻ
کانسواءِ پورو ڌيان سياست تي ڏئي سگهان. سائوٿ
آفريقا مان منهنجي جنگي خط و ڪتابت تي ٻڌل ٻن
ڪتابن ۽ دريائي جنگ
(The River War)
جي وڪري مان ٿيل آمدني سان
گڏوگڏ مون کي مارننگ پوسٽ مان جيڪو ڏهن مهينن جو
2500 پائونڊ پگهار مليو هو. انهيءَ مان مون وٽ
جملي 4500 پائونڊ کان وڌيڪ رقم ٿي وئي هئي هاڻي
انهيءَ محفوظ سرمايي ۾ واڌارو ڪرڻ جو موقعو اچي
ويو هو. مون سرءُ ۽ سياري جي موسم پنهنجي ملڪ ۽
آمريڪا ۾ ليڪچر ڏيڻ جو پلان ٺاهي ڇڏيو هو. چونڊ
ختم ٿيندي ئي انگلينڊ جو ٽوئر شروع ٿي ويو. آءُ
اڳيئي گذريل پنج هفتا روز رات جو تقريرون ڪري چڪو
هوس. هاڻي مون کي اڍائي مهينن تائين ساڳيا ڪشالا
ڪڍڻا هئا جن ۾ سمنڊ ٽپي آمريڪا وڃڻ لاءِ فقط هڪ
هفتي جي سفر واري وِٿي اچڻي هئي. انگلينڊ ۾ ليڪچر
بلڪل ڪامياب رهيا. پهرئين ليڪچر جي صدارت لارڊ
ولسلي
(Wolsely)
ڪئي ۽ پوءِ جيئن آءُ هڪ شهر کان ٻئي شهر ويندو
رهيس ته ٽنهي بادشاهتن جي ٻنهي سياسي پارٽين جون
عظيم ترين شخصيتون منهنجن پروگرامن جي صدارت لاءِ
اينديون رهيون. آءُ جتي به ويندو هوس ملڪ جا سڀ
کان وڏا هال دوستاڻن ماڻهن جي ميڙن سان ڀرجي ويندا
هئا جن جي سامهون آءُ پنهنجون مهم جوئيون ۽ فرار
جا واقعا بيان ڪندو هوس. مون ڪنهن به رات ورلي هڪ
سو پائونڊن کان گهٽ ڪمايا نه ته گهڻو ڪري وڌيڪ
ڪمائيندو هوس. لور پولي جي ”فِل هارمونڪ هال“
(Philharmonic Hall) ۾ مون ٽي سو پائونڊن کان وڌيڪ گڏ ڪيا. مون نومبر جي مهيني ۾
برطانيا جي اڌ کان به وڌيڪ حصي جو سفر ڪري مجموعي
طور 450 پائونڊن کان وڌيڪ ڪمائي ورتا.
پارليامينٽ جو اجلاس ڊسمبر جي شروعاتي ڏينهن ۾ ٿيڻو هو ۽ مون کي
هائوس آف ڪامنز ۾ پنهنجي سيٽ وٺڻ جي به ڏاڍي سَڌ
هئي. پر ايٽلانٽڪ سمنڊ پار ڪري ڏنل وقت مطابق
ليڪچر به ڏيڻا هئا. آمريڪا ۾ بلڪل مختلف ماحول لڳو
پيو هو. مون کي اهو ڏسي حيرت ٿي ته ڪيترائي خوش
مزاج ۽ مهمان نواز آمريڪي جن ساڳئي زبان ڳالهائي
ٿي ۽ بنيادي ڳالهين ۾ بلڪل اسان وانگر ڏسڻ ۾ پئي
آيا پر اهي سائوٿ آفريقي جنگ بابت ايترا پُرجوش نه
هئا جيترا اسين پنهنجي ملڪ ۾ لڳا پيا هئاسين. وڏي
ڳالهه ته انهن مان گهڻن ماڻهن جو خيال هو ته بوئر
حق تي هئا ۽ آئرستاني به هر جاءِ تي اچي سرگرمي
سان مخالفت ڪندا هئا. حاضرين جو تعداد به هر هنڌ
مختلف هوندو هو. بالٽيمور ۾ جنهن هال ۾ 5000 ماڻهو
اچي سگهن ها اتي فقط ٻه ٽي سو ماڻهو آيا. ٻئي طرف
وري بوسٽن ۾ برطانيه جي حمايت ۾ هڪ تمام وڏو
مظاهرو ٿيو ۽ فريموٽ هال ڏانهن ويندڙ رستا به
ماڻهن سان ڀرجي ويا. هتي ڪنهن اينگلو آمريڪن
سوسائٽي سان لاڳاپيل 300 ماڻهو ڳاڙهي رنگ جون
ورديون پهري پليٽ فارم تي ويٺا هئا ۽ گڏجاڻي جو
مجموعي تاثر ڏاڍو شاندار هو. شڪاگو ۾ وري مون کي
ڏاڍي پُرشور مخالفت کي منهن ڏيڻو پيو. بهرحال مون
جڏهن پاڻ تي هڪ ٻه چرچا ڪيا ۽ بوئرن جي همٿ ۽
انسان دوستي تي کين دل کولي داد ڏنو ته اهي ٿڌا ٿي
ويا. مجموعي طور مون کي آمريڪي حاضرين کي پنهنجو
دوست ڪري وٺڻ ۾ ڏاڍي سولائي ٿيندي هئي. اهي ٿڌا ۽
تنقيدي سوچ رکڻ سان گڏوگڏ خوش اخلاق ۽ سٺي طبيعت
وارا پڻ هئا.
منهنجن سفرن دوران مون کي ناميارن آمريڪين جي مدد حاصل رهي.
مسٽر بورڪ ڪوڪران، مسٽر چانسي ڊيپيو ۽ ٻين سرڪردن
سياستدانن منهنجي جلسن جي صدارت ڪئي ۽ نيويارڪ ۾
منهنجو افتتاحي ليڪچر مارڪ ٽئين
(Mark Twain) جهڙي شخصيت جي سرپرستي ۾ ٿيو. آءُ پنهنجي نوجواني جي انهيءَ
مشهور ساٿي کي ڏسي جوش ۾ ڀرجي ويس. هاڻي هو ڏاڍو
پوڙهو ٿي ويو هو ۽ وار برف جهڙا اڇا ٿي ويا هئس.
سندس اٿي ويٺيءَ ۾ شانائتو رک رکاء هو ۽ ڏاڍي
وڻندڙ نموني گفتگو ٿي ڪيائين. اسان جنگ بابت به
ڳالهيون ٻولهيون ڪيون. پر ڪجهه ڏي وٺ کان مون ڀڄي
وڃي ”منهنجو ملڪ، صحيح يا غلط“ واري قلعي ۾ پناه
ورتي. مانائتي پيرسن چيو ته ”هائو! جڏهن ويچارو
ملڪ پنهنجو وجود بچائڻ لاءِ وڙهي رهيو هجي ته آءُ
اها ڳالهه مڃان ٿو. پر توهان جي مسئلي ۾ اها
صورتحال نه آهي.“ بهرحال منهنجي خيال ۾ ته مون هن
کي ناراض نه ڪيو هو. جو هن منهنجي درخواست تي
مهرباني ڪري پنهنجا ٽيهه ئي ڪتاب پنهنجي صحيح ڪري
ڏنا ۽ پهرئين ڪتاب تي هيءَ چوڻي لکي ڏني. جنهن جو
مطلب منهنجي خيال ۾ ته هلڪي تنبيهه ڪرڻ هو ته
چڱائي ڪرڻ ڀلو ڪم آهي، ٻين کي نيڪي ڪرڻ جي تعليم
ڏيڻ اڃان ڀلو ڪم آهي ۽ انهيءَ ۾ ڪو جوکو به نه
آهي.
(To do good is noble, to teach others, to do
good is nobler and no trouble)
اسين جڏهن سرحد ٽپي ڪينيڊا ۾ آياسين ته (آمريڪي حاضرين جون
ڳالهيون) ماٺ ميٺ ۾ برداشت ڪرڻ وارو ماحول تبديل
ٿي ويو. هتي وري ساڳيا ماڻهن جا پُرجوش ميڙ موجود
هئا جن سان آءُ پنهنجي ملڪ ۾ سولائي سان عادي ٿي
ويو هوس. پر افسوس جو آءُ اهڙين جذبا جاڳائيندڙ
جاين تي فقط ڏهه ڏينهن گذاري سگهيس. جنوري مهيني
جي وچ ۾ آءُ پنهنجي ملڪ موٽيس ۽ پنهنجي شهرن جو
دورو شروع ڪيم. مون جڏهن السٽر هال ۾ تقرير ٿي ڪئي
ته مانواري لارڊ ڊفرن منهنجو تعارف ڪرايو. هن کان
بهتر نموني ٻيو ڪير تعريف ڪري ئي نه سگهي ها.
پراڻي فيشن واري تلفظ ۾ چيل سندس لفظ هاڻي به
منهنجي ڪنن ۾ ٻُري رهيا آهن. ”هن نوجوان جي هم
عمرن اڃان پنهنجي تعليم به مشڪل سان پوري ڪئي
هوندي پر هيءَ ايتري عمر ۾ يورپ جي اڌ جنرل آفيسرن
جي برابر جنگي تجربو حاصل ڪري چڪو آهي.“ اها ڳالهه
اڳ ۾ منهنجي ذهن ۾ نه آئي هئي. اها به سٺي ڳالهه
هئي.
جڏهن فيبروري جي وچ ۾ منهنجو سفر پورو ٿيو ته آءُ ٿڪجي پيو هوس.
مون پنجن مهينن کان وڌيڪ عرصي تائين آچرن کان
سواءِ تقريباً هر روز رات جو هڪ ڪلاڪ يا اڃان به
وڌيڪ وقت تقريرون ڪيون هيون ۽ مسلسل سفر ۾ رهيو
هوس. آءُ سفر به عام طور رات جو ڪندو هوس ۽ ورلي
ئي ساڳئي بستري ۾ ٻه دفعا سمهيو هوندس. جڏهن ته
انهيءَ کان اڳ هڪ سال مارچ ڪندي ۽ لڙائي ۾ گذريو
هو. جنهن ۾ ورلي ئي ڪڏهن سمهڻ لاءِ ڇت يا هنڌ
بسترو مليو هوندو. پر نتيجا چڱا سٺا مليا. تقريباً
ڏهه هزار پائونڊ منهنجي ملڪيت ۾ اچي ويا. هاڻي آءُ
بلڪل خود مختيار هوس ۽ مستقبل بابت ڪا به ڳڻتي نه
هئي ۽ ڪيترا سال سياست ڪرڻ کان سواءِ ڪو به ڪم نه
هو. مون پنهنجا ڏهه هزار پائونڊ پنهنجي پيءُ جي
پراڻي دوست سر ارنيسٽ ڪاسل ڏانهن انهيءَ هدايت سان
اماڻي ڇڏيا ته ”منهنجي رڍن کي کاراءِ پيئار.“ هن
منهنجي رڍن جي کاڌ خوراڪ ۾ ڏاڍي دانشمندي کان ڪم
ورتو. انهن جي تعداد ۾ تڪڙي واڌ ته نه آئي پر اهي
لڳاتار متاريون ٿينديون ويون ۽ انهن مان ڪا به مري
نه وئي. انهن سال بسال ڪجهه گهيٽڙا به ڏنا پر اهي
ڪي ايترا گهڻا نه هئا جو آءُ انهن تي گذران ڪري
سگهان. مون کي هر سال هڪ يا ٻه رڍ کائڻي به پئي ٿي
تنهنڪري منهنجو ڌڻ آهستي آهستي ننڍڙو ٿيندو ويو
ايستائين جو اهو سمورو ختم ٿي ويو. بهرحال اهو
جيترو به وقت موجود رهيو مون کي ڪا به ڳڻتي ڪرڻي
نه پئي.
|
