بيت

وَحَدَهٗ لَا شَرِيٌڪَ لَہٗ اِهو هيڪِڙَائِي حَقُ،

ٻِيَائِي کي ٻَکُ جَنِ وِڌو سي وَرِسِيَا.

هن بيت جي معنيٰ آهي ته ٻيائي، يعني غير الله کي جيڪي ٻک يعني ڀاڪر وجهي، چنبڙي، لڙڪي پيا، سي وِرسيا يعني ڀُلجي ڀُنڀُولِجي ويا. حق ۽ سچ اها ڳالهه آهي ته ان منهنجي محبوب جو ڪو شريڪ ڪو نه آهي. ٻيا سڀ فاني آهن. جيئن قرآن شريف ۾ آهي:

ڪُلَّ مَنٌ عَلَيٌهَا فَانٍ○

ترجمو: سڀ جيڪي زمين تي آهن، سي فنا ٿيڻ وارا آهن.

”فاني ۽ فاني دنيا دم نه هيڪڙو“ – دنيا جي هڪڙي دم تي به بقا ۽ ڀروسو نه آهي، جا ”فنا“ واري چيز آهي، سا ضرور فنا ٿئي. تڏهن ان فنا واري چيز کي ڇڏي ان مان به تون بقا واري ويءُ وِهاءِ، تن وٽان جيڪي اهو وِرهه ويٺا ٿا وراهن ۽ ونڊن. ”ويٺا وِرهه وٽين، آءُ واڍوڙيا وِهاءِ تون.“ تون اچي وِهاءِ وِرهه. خاص ”تون“ جو لفظ هتي انهيءَ ڪري آندو ويو آهي ته ورهه به آهي ۽ ان جي ونڊڻ وراهڻ وارا به آهن. هاڻي تو کي ئي کپي ته ”تون“ اچي انهن وٽان وِهاءِ يعني عشق الله جو به آهي ۽ عاشق الله وارا به آهن ۽ ان عشق محبت جي ونڊڻ وراهڻ وارا به اهي الله وارا ئي آهن، جي ويٺا ونڊين هاڻي آءُ طالب واڍوڙيا وِهاءِ تون. هيءُ بيت سڄي سر ڪلياڻ جي نچوڙ مثل آهي، جنهن ۾ سڄي سر جو اصل مطلب ۽ مقصد اچي وڃي ٿو. جيئن مثال لاءِ سڀني فصلن مان بيتن جون تڪون آندو ويئون ۽ ٻئي سر يمن ڪلياڻ جي رابطي ڳنڍڻ لاءِ به چيو ويو آهي، ان سر يمن ڪلياڻ جا به ڪجهه بيت مثال طرح ڏنا ويا، پر سڄڻ ٻنهي سرن جي سمورن بيتن جي معنيٰ هن بيت ۾ آيل آهي. پر ايترو بيان هن ننڍڙي ڪتاب ۾ ڪري نٿو سگهجي، ڇاڪاڻ ته هي هن ضعيف بندي جي وسعت کان ٻاهر آهي. باقي هن بيت ۾ جو مجازي طرح ڪهڻ ۽ ڪوٺڻ جهاد ڏانهن ۽ شهادت جو بيان ڪيو ويو آهي، سو فقط مثال طرح بيان ٿيل آهي. درحقيقت هن بيت جي اها پهرين تڪ جهاد نفس جي ڏانهن چيل آهي.

تڪ ٻيءَ جي ڏنڀن سورن جو اشارو به نفس سان جهاد ڪرڻ ۾ جي تڪليفون درپيش اچن ٿيون، انهن ڏانهن آهي. سورن واري سوريءَ تي چاڙهي، ڏنڀن ڏيڻ وارا سپرين به منهنجا اهي الله تعاليٰ وارا آهن، جي طبيبن مثل گناهن جي مرض ۾ مبتلا ٿيل گنهگارن جو علاج ڪري رهيا آهن. تڪ ٽينءَ ۾ واڍوڙي جو اشارو به انهيءَ عاصيءَ ڏانهن آهي، جو گناهن جي بيماريءَ ۾ ڏکويل ۽ وڍيل آهي. هاڻي پنهنجي گناهن کي وڍڻ يعني قطع ڪري ڇڏڻ ٿو گهري. تڏهن ان کي ڀٽائي صاحب رحمة الله عليہ مخاطب ٿي ٿو فرمائي ته ”اي آءُ واڍوڙيا وِهاءِ تون“. يعني جن گناهن ۾ گرفتار آهين، انهن جي دوا، علاج تو کي واڍوڙيا، وٺڻو آهي ته آءُ انهن وٽ، جيڪي انهيءَ تنهنجي مرض جو علاج ڄاڻن ٿا. اتان اچي وهاءِ تون، جتي انهيءَ مرض جي دوا، جا وِرهه، برهه، عشق، محبت موليٰ جي آهي، ويٺا ٿا ونڊن. وراهن، پر فقط تون آءُ واڍوڙيا وهاءِ اچي.

هن جو خلاصو مطلب آهي ته هن بيت ۾ شاهه صاحب رحمة الله عليہ جهاد نفس لاءِ لاءِ زهد جو سبق ۽ تعليم ڏني آهي، زهد ۾ جيڪي دنيوي تڪليفون درپيش اچن ٿيون، سي مثال ڏنڀن ۽ سورن جي آهن. اهي زهد ۾ ڏهاڙي سور سهڻ مثل ڪسجڻ جي آهن. ”اِيءُ پَرِ سندي سڄڻين“ پر اُها پَرِ يعني سنّت منهنجي سڄڻن، حضور ڪريم صلي الله عليہ وسلم جي آهي ۽ سڀني نبين سڳورن ۽ الله وارن جي به اها ئي پَرِ آهي. هاڻي اول زهد سمجهڻ گهرجي. زهد ان جو نالو نه آهي ته مال کي تَرڪ ڪري ۽ ان کي سخاوت ۽ جوان مرديءَ جي واٽ ۾ خرچ ڪري ڇڏي، يا ماڻهن کي پنهنجي پاسي مائل ڪرڻ لاءِ، يا ڪنهن ٻيءَ اهڙي طمع کان ڏئي ڇڏي، ڇو ته اهي ڳالهيون سڀ اخلاق چڱي جون نشانيون آهن، پر ان کي عبادت ۾ ڪجهه دخل نه آهي. زهد انهيءَ جو نالو آهي، جو آخرت جي پاڪيزگي ۽ مزي جي مقابلي ۾ دنيا کي حقير ڄاڻي ترڪ ڪري. نه ته هڪڙو قسم ترڪ جو ته اهڙن شخصن کان به ٿيندو آهي، جو آخرت تي ايمان ئي نه رکندو آهي. مگر انهن جو ترڪ مروت يا سخاوت يا خوش خلقي کان هوندو آهي. اهو زهد نه آهي، ڇو ته پنهنجي نالي مشهور ڪرڻ يا ٻين جي دلين کي پاڻ ڏي مائل ڪرڻ پڻ لذت دنيوي آهي ۽ اها لذت مال کان زياده لذيذ آهي. ان جو مثال ان طرح آهي، جيئن ڪنهن شيءِ جي طمع ۾ اول مال يا پيسا ڏئي ڇڏڻ، اهو زهد نه آهي.

اهڙيءَ طرح مال جو انهيءَ طمع سان ڏيڻ ته نالو ٿيندو، يا ماڻهو تعريف ڪندا يا سخاوت ۾ مشهوري ٿيندي يا انهيءَ خوف کان ڏيڻ ته ان جي حفاظت ۾ محنت ۽ تڪليف کڻڻي پوندي، يا ٻي ڪا حڪومت جي طرف کان محصول يا انڪم ٽيڪس وغيره جي تڪليف درپيش ايندي، ته اهو به زهد نه آهي. پر لذت دنيوي کي ڇڏي، ٻي لذت حاصل ڪرڻ زهد آهي. زاهد اهو آهي، جنهن وٽ دنيا ازخود بنان تڪليف پاڻيهي ذليل ٿي اچي ۽ هو ان جي لذت وٺڻ تي قادر به هجي. اهڙيءَ طرح جو نه نقصان مرتبي جو هجي، نه بدنامي ٿيندي هجي، نه ٻيءَ ڪنهن طرح جو مزو نفساني فوت ٿيندو هجي. اهو اهڙيءَ صورت ۾ دنيا انهيءَ خوف کان ڇڏي ڏئي، ته ان سان محبت ڪرڻ غير الله جي محبت آهي ۽ انهيءَ محبت سان خدا تعاليٰ جي محبت ۾ مشرڪ بڻبس. انهيءَ طمع کان ڇڏي ته آخرت جو ثواب ان جي ڇڏڻ سان ملندو. اهو آهي زهد! هاڻي ٻڌ زهد حضور ڪريم صلي الله عليہ وسلم جو! اِيءَ پَرِ سندي سڄڻين؛ حضرت بيبي عائشہ رضي الله عنها فرمائي ٿي ته آنحضرت صلي الله عليہ وسلم جي خدمت ۾ مون عرض ڪيو، ته ”اوهان خدا تعاليٰ کان غذا طلب ڇو نه ٿا ڪيو، ته اوهان کي کاڌو کارائي؟“ مان سندن بک جي سخت حالت ڏسي روئڻ لڳيس ته پاڻ فرمايائون ته ”اي عائشہ ! قَسمُ آهي انهيءَ ذات پاڪ جو، جنهن جي قبضي ۾ منهنجو ساهه آهي، جيڪڏهن مان پنهنجي پروردگار کان دعا گهران ته مون سان سونو جبل ساڻ هلي ته الله تعاليٰ ائين ڪري، جو مون سان گڏ زمين تي سونو جبل ساڻ ڪري ڏئي، پر مان دنيا جي ڍَوَ  کان بک کي، ۽ شاهوڪاريءَ کان مسڪينيءَ کي، ۽ خوشيءَ کان رنج کي قبول ڪيو آهي. اي عائشہ ! دنيا محمّد ۽ آلِ محمد (صلي الله عليہ وسلم) کي مناسب نه آهي. اي عائشہ ! الله تعاليٰ رسولن مان اولوالعزم رسولن لاءِ ائين پسند ڪيو آهي، جو جنهن ڳالهه جو انهن کي حڪم ڪيائين اهو ئي منهنجي لاءِ پسند فرمايو آهي، ته دنيا جي ڏکن تي صبر ڪَنِ ۽ ان جي پيارين شين کي ڇڏنِ. پوءِ منهنجي واسطي هي پسند ڪيائين ته جنهن ڳالهه جو انهن کي حڪم ڪيائين، اهو ئي منهنجي لاءِ پسند ڪيائين.“ جيئن قرآن شريف ۾ آهي:

فَاصٌبِرٌ ڪَمَا صَبَرَ اُوٌلُوالٌعَزٌمِ مِنَ الرُّسُلِ

ترجمو؛ سو تون صبر ڪر جيئن صبر ڪيو همت وارن رسولن.

قَسم خدا جو، مان ان جي فرمانبرداريءَ کان متنفر نه آهيان، ۽ جهڙو انهن صبر ڪيو، اهڙو ئي مان به پنهنجي وسعت آهر صبر ڪندس ۽ سواءِ خدا جي توفيق جي، قوّت به ان ڪم جي نه آهي“.

حضرت عمر رضه جي حال ۾ چون ٿا ته جڏهن سندس وقت ۾ گهڻيون فتحون ٿيون، تڏهن سندن ڌيءَ حضرت حفصہ اُم المؤمنين سندس خدمت ۾ عرض ڪيو، ته جڏهن ٻين طرفن کان ماڻهو اوهان وٽ اچن، تڏهن اوهان نرم ۽ سنها ڪپڙا پهريندا ڪيو ۽ کاڌي لاءِ به ڪجهه فرمائيندا ڪيو، ته پاڻ به ڪجهه چڱو کائو ۽ ٻيا ٻاهران آيل ماڻهو به کائنِ. حضرت عمر رضه فرمايو. ”اي حفصہ (رضه) ! تو کي معلوم آهي ته مرد جو حال ان جي بيبيءَ کي وڌيڪ معلوم هوندو آهي؟“ ان عرض ڪيو ته، ”ائين صحيح آهي“. پاڻ فرمايائين ته ”مان تو کان قَسم سان پڇان ٿو ته ڀلا تو کي معلوم آهي ته رسول خدا صلي الله عليہ وسلم ايترا ورهيه رسول رهيو، ۽ ڪڏهن به پاڻ ۽ سندن گهر وارن ڏينهن جو کاڌو پيٽ ڀري نه کاڌو، مگر رات جو بکيا رهيا، پر جي رات جو کاڌائون، ته ڏينهن جو بکيا رهيا. تو کي معلوم آهي ته آنحضرت صلي الله عليہ وسلم جن ايترا ورهيه پيغمبر رهيا، مگر کجور سان به ڪڏهن پاڻ توڙي سندن گهروارن پيٽ نه ڀريو. تانجو خيبر فتح ڪيائون، تو کي خبر آهي ته هڪ ڏينهن توهان آنحضرت صلي الله عليہ وسلم جي سامهون دسترخوان وڇايو، پر اهو ڪجهه مٿانهون هئو، اهو ڪم کين ناپسند لڳو ۽ چهري مبارڪ جو رنگ بدلجي ويو. پوءِ پاڻ ان دسترخواني کي کڻايو ۽ کاڌو هيٺ زمين تي رکايو. تو کي خبر آهي ته آنحضرت صلي الله عليہ وسلم، هڪ ڪمبل کي ٻيڻو ڪري ان تي سمهندا هئا. هڪڙيءَ رات ڪنهن ان کي چئوڻو ڪري وڇايو ۽ پاڻ ان تي آرام ڪيائون. جڏهن پاڻ جاڳيا ته ارشاد فرمايائون ته اوهان مون کي رات جو جاڳڻ کان روڪيو، ۽ اڳتي ڪمبل کي ٻه تهه ڪري وڇائيندا ڪيو. توهان کي معلوم آهي ته رسول الله صلي الله عليہ وسلم پنهنجي ڪپڙن کي ڌوئڻ واسطي لاهي، ڌوئي، سڪايو ٿي، ته ايتري ۾ حضرت بلال رضه اچي نماز جو اطلاع ڪيو، ته سندن وٽ ٻيو ڪپڙو ڪو نه هئو جو ان کي پائي نماز جي واسطي نڪرن ها ۽ جڏهن اهي ڪپڙا سڪا، تڏهن پائي نڪتا.“ تانجو حضرت عمر رضه، آنحضرت صلي الله عليہ وسلم جو ايترو حال بيان ڪيو، جو حضرت اُم المؤمنين حفصہ رضه روئڻ لڳي ۽ پاڻ به روئڻ لڳو ۽ هڪ دانهن ڪيائين ۽ بيهوش ٿي ويو، جو ماڻهن ٿي ڀانيو ته شايد فوت ٿي ويو. بعضي حضرت عمر رضه جو ايترو قول زياده آيو آهي، جو پاڻ فرمايائين ته منهنجا ٻه ساٿي هئا، جو هڪڙيءَ راهه تي ٿي هليا، هاڻي مان جيڪڏهن انهن جي واٽ کان سواءِ هلندس ته مون کي ٻي بيراهه تي هلايو ويندو ۽ مان قسم خدا جو کڻان ٿو جو، جو انهن جي زندگي ۽ پيرويءَ تي صبر ڪندس، تانجو انهن ٻنهي سان گڏ اهڙو ئي عيش گهڻو لهان.

حضرت ابو سعيد خدري، آنحضرت صلي الله عليہ وسلم کان روايت ٿو ڪري، ته پاڻ فرمايائون ته مون کان اول انبياءَ فقر ۾ مبتلا ڪيا ويا، انهن ڪمبل کان سواءِ ڪجهه نه پهريو ۽ جُوئُنِ سان انهن جو امتحان ورتو ويو، جو ايتريون گهڻيون ۽ وڏيون جُونٌ هونديون هيون، جو ان ڳالهه کي ويجهڙا هئا ته شايد مري پون. مگر اها حالت انهن کي وڌيڪ پسند هئي. بنسبت انهن، جي اوهان نعمتن کي پسند ڪيو ٿا. حضرت عباس رضه کان روايت آهي ته آنحضرت صلي الله عليہ وسلم فرمايو، ته جڏهن حضرت موسيٰ عليہ السلام مدين جي پاڻيءَ تي پهتو، ته ساڳ جي سبزي، ان جي هيڻائي ۽ ڏٻرائي جي سبب کان پيٽ مان معلوم پئي ٿئي. مطلب ته الله تعاليٰ جن نبين ۽ رسولن ٻيءَ خلق بنسبت، خدا تعاليٰ کي زياده ڄاتو ٿي ۽ آخرت جي ڇوٽڪاري کان وڌيڪ واقف هئا. تڏهن به انهن جو زهد ۾ اهو حال هئو ”اِيءَ پَرِ سندي سڄڻين“ هئي. جيڪا بيان ٿي. انهيءَ پَرِ سان ٿي پنهنجن پيارن کي سڏيائين ۽ تڪليفن سان گويا ڪُٺائين ٿي، ڇاڪاڻ ته ائين ڪيائين؟ ته ڀلي هنن جو ايمان ڪامل ٿئي. حديث شريف ۾ آهي ته تيستائين ايمان ڪامل نٿو ٿئي، جيستائين نه مشهور هجڻ پيارو هجي مشهور هجڻ کان، ۽ جيستائين شيءِ جي قلت ڪثرت جي نسبت پياري نه هجي.

حضرت عيسيٰ عليہ السلام فرمايو ته دنيا هڪ پُل آهي، ان تان لنگهي وڃو، ان تي عمارت نه بڻايو. کيس ماڻهن عرض ڪيو ته ”اي نبي الله جا! جيڪڏهن اوهان اجازت ڏيو ته اسان هڪڙو گهر ٺاهيون، جنهن ۾ الله تعاليٰ جي عبادت ڪريون.“ پاڻ فرمايائون ته ”وڃو پاڻيءَ تي گهر ٺاهيو“. انهن عرض ڪيو ته ”پاڻيءَ تي گهر ڪيئن بيهندو؟“ پاڻ فرمايائين ته ”عبادت دنيا جي محبت سان ڪيئن ٺهندي؟“ حضرت عباس رضه کان روايت آهي ته هڪڙي ڏينهن آنحضرت صلي الله عليہ وسلم ٻاهر ٿي ويا. حضرت جبرئيل عليہ السلام به پاڻ سان هئن. پاڻ صفا جبل تي چڙهيا. آنحضرت صلي الله عليہ وسلم فرمايو ته ”اي جبرئيل عليہ السلام! قَسم آهي انهيءَ ذات پاڪ جو، جنهن مون کي حق تي رسول ڪري موڪليو آهي! شام جو آل محمّد کي نه مُٺِ سُتُو جَوَ جي آهي، نه اٽي جي.“ اهو ڪلام پورو نه ڪيائون ته آسمان کان کڙڪو ٿيو، جنهن کان پاڻ ڊنا ۽ فرمايائون ته ڇا، قيامت برپا ٿيڻ جو حڪم ته نه ٿي ويو؟ حضرت جبرئيل عرض ڪيو ته نه، بلڪ اسرافيل عليہ السلام آهي، جو اوهان جو ڪلام ٻڌي لٿو آهي، حضرت اسرافيل عليہ السلام خدمت اقدس ۾ عرض ڪيو، ته جي اوهان جي مرضي هجي ته جبل کي زمرد، ياقوت، سون ۽ چانديءَ جا ڪري اوهان سان گڏ ڦيرايون ۽ جيڪڏهن گهرو ته پيغمبر ۽ بادشاهه هجو، توڻي گهرو ته نبي ۽ بندا هجو. پاڻ ٽي ڀيرا فرمايائون ته مان بندو ۽ رسول ٿي رهندس.

هڪ حديث ۾ آهي ته جڏهن الله تعاليٰ ڪنهن بندي جي بهتري گهرندو آهي، ته ان کي دنيا ۾ زاهد ڪندو آهي ۽ آخرت جو شائق، ۽ کيس پنهنجي عيبن جو واقف بڻائي ٿو. هڪڙي شخص کي پاڻ فرمايائون ته دنيا ۾ زهد ڪر ته خدا تعاليٰ تو کي محبوب ڄاڻندو. ماڻهن جي هٿ جي شيءِ ۾ زهد ڪر ته ماڻهو تو کي محبوب ڄاڻندا. حديث شريف ۾ آهي ته جو شخص گهري ته الله تعاليٰ ان کي عِلِمُ، سواءِ سکڻ ۽ هدايت، سواءِ رهنمائي جي ڏئي، ته ان کي گهرجي ته دنيا ۾ زهد ڪري.

ابن حبان بروايت علي مرتضيٰ رضه: حديث شريف ۾ آهي ته جو شخص جنّت جو مشتاق آهي، اهو خيرات جي طرف ڊوڙي ٿو، جو دوزخ کان ڊڄندو آهي، اهو شهوات کي وساري ٿو، ۽ جو موت جو منتظر هوندو آهي، اهو لذتن کي ڇڏيندو آهي، جو دنيا ۾ زهد ڪندو آهي، ان تي مصيبتون آسان ٿي وينديون آهن، پوءِ ان لاءِ هي زهد جون تڪليفون جي ڏنڀن مثال آهن، اهي ڏنڀ نه آهن، پر ورهه جي وَنڊَ آهي – ”آءُ واڍوڙيا وِهاءِ تون“.

روايت آهي ته لا اِلٰہ الا الله، هميشہ ٻانهن جي طرف کان خدا تعاليٰ جي غصي کي ٽاريندو رهندو آهي، جيستائين ٻانهو اها چيز نه گهري، جا ان کان دنيا ۾ گهٽ ٿي وئي هجي، هڪڙي روايت آهي ته جيستائين دنيا جي معاملي کي دين جي معاملي تي ترجيح نه ڏئي، پر جيڪڏهن ائين ڪندو ۽ وري ائين چوندو لا الٰہ اِلا الله، ته الله تعاليٰ فرمائيندو ته تون ڪوڙو آهين. انهيءَ ڪلمي جي چوڻ ۾ سچو نه آهين. ڪن اصحابن سڳورن کان روايت آهي ته اسان سڀ اعمال ڪيا، مگر امر آخرت جي باب ۾  دنيا جي زهد کان وڌيڪ ڪوئي عمل نه لڌو. ڪن اصحابن هڪ تابَعي کي فرمايو ته توهان عمل ۽ ڪوشش، اصحاب رضه جي نسبت، وڌيڪ ڪيو ٿا، پر اهي اوهان کان وڌيڪ ڀلا هئا. هن پڇيو ته ان جو سبب ڪهڙو آهي؟ انهن فرمايو ته اهي توهان کان دنيا ۾ زهد وڌيڪ ڪندا هئا. ”اها پَرِ  سندي سڄڻين“- حضرت عمر رضه جو قول آهي ته دنيا ۾ زهد ڪرڻ دل ۽ بدن جي راحت آهي. بلال ابن سعد رحه فرمايو آهي ته اسان جو گناهه هي ڪافي آهي، جو خدا تعاليٰ اسان کي دنيا ۾ زهد ڪرڻ لاءِ فرمايو آهي، ۽ اسان وري اُن ۾ رغبت ڪيون ٿا. هڪ شخص حضرت سفيان ثوري رحه کي عرض ڪيو ته منهنجي گهُر هيءَ آهي ته ڪنهن عالم زاهد کي ڏسان. پاڻ فرمايائون ته ”اي ڪمبخت! هيءَ ته وڃايل شيءِ آهي، جا ملي ئي نٿي“. وهب بن منبہ رحه فرمائي ٿو ته بهشت جا اٺ دروازا آهن. جڏهن ته بهشت وارا انهن جي طرف ويندا ته ان جا دربان انهن کي چوندا ته ”قسم آهي اسان کي پنهنجي ربّ جي عزّت جو، ته انهن دروازن مان زاهدن کان اول ڪوئي نه ويندو، جنّت جا عاشق ۽ دنيا جا تارڪ آهن.“

روايت آهي ته ڪنهن بادشاهه ڪجهه فقيهن کي انعام موڪليو.انهن ان کي قبول ڪيو. حضرت فضيل بن عياض رحه ڏي ڏهه هزار درهم موڪليا ته هن اهي قبول نه ڪيا. هن جي پٽن ان کي عرض ڪيو ته فقيهن ته قبول ڪيو، پر اوهان مسڪيني هوندي موٽايو ٿا. حضرت فضيل رحه رنو ۽ فرمايائين، ته ”منهنجو ۽ اوهان جو مثال اهڙو آهي، جهڙو ڪن ماڻهن وٽ هڪڙو ڏاند هجي، جنهن سان هو کيتي ڪندا هجن. جڏهن هو ڪُراڙو ٿي وڃي ته ان کي انهيءَ اميد تي ڪُهن ته چمڙي مان ته نفعو وٺون. اهڙيءَ طرح اوهان به مون کي ڪهڻ گهرو ٿا، جو مان به ڪراڙو ٿي ويو آهيان. پُٽڙا، اوهان کي بک مرڻ انهيءَ ڳالهه کان بهتر آهي، جو اوهان جو پيءُ ڪراڙي کي ڪُهو. حضرت عبيد بن عمير فرمائي ٿو ته حضرت عيسيٰ اُنَ جا ڪپڙا پهريندو هئو ۽ وڻن جا پن کائيندو هئو. نه ان کي ڪو پٽ، جو مري، نه گهر، جو ڊهي، سڀاڻي جي واسطي ڪجهه نه رکي. جتي شام هجي اتي سمهي رهي.

حضرت ابراهيم بن ادهم رحه فرمائي ٿو ته اسان جي دلين تي ٽي پڙدا آهن. جيستائين اهي پري نٿا ٿين تيستائين بندي تي يقين ظاهر نٿو ٿئي. هڪڙو موجود شيءِ کان خوش هجڻ، ٻيو نقصان ٿيل تي رنج رهڻ، ٽيون تعريف کان خوش ٿيڻ، پوءِ جڏهن ڪو موجود چيز کان خوش آهي، ته اهو حريص آهي، جڏهن نقصان ٿي ويل شيءِ تي غم ڪري ٿو، ته اهو غصي وارو آهي، غصي واري کي عذاب ڏک ٿيندو آهي. جڏهن تعريف کان خوش ٿيندو آهي، ته عُجُبُ يعني ڦونڊ وڏائي ڪندو آهي. عجب عمل کي باطل يعني رد ڪندو آهي. حضرت ابن مسعود رضه فرمايو، ته جنهن شخص جي دل زاهد آهي، ان جون ٻه رڪعتون الله تعاليٰ جي آڏو، وڏيءَ ڪوشش ڪرڻ وارن جي سڄيءَ عمر جي عبادت جي نسبت، محبوب ۽ بهتر آهن. بعضي اڪابرن جو قول آهي ته جيڪي شيون الله تعاليٰ اسان کان کسيون آهن ۽ اسان کي نٿو ڏئي، ان ۾ ان جا اسان تي انعام گهڻا آهن، بنسبت انهن شين جي، جيڪي اسان کي ڏنيون اٿس. شايد ان قول ۾ هن حديث شريف ڏي اشارو آهي:

ترجمو: الله تعاليٰ پنهنجي مؤمن ٻانهي کي دنيا کان بچائي ٿو. جيتوڻيڪ هو ان سان محبت رکي ٿو. جيئن اوهان پنهنجي بيمار کي کائڻ ۽ پيئڻ کان بچائيندا آهيون، جو ان کاڌي جي نقصان کان ڊڄندا آهيو.

نوٽ: هنن ڳالهين جو شاهه صاحب، ايندڙ سر يمن ڪلياڻ جي فصل پهرئين ۽ ٻئي ۾ کولي شرح ڪيو آهي. وڌيڪ اتي ڏسي سگهو ٿا – هي سر ته فقط ٿلهه آهي. مثال طرح هڪڙو بيت ٿو ڏجي، ڇاڪاڻ ته جيستائين ان سر تي هلي پهچون، تيستائين هيءَ سڀ ٻٽاڪ آهي. سر يمن ڪلياڻ فصل پهريون بيت نمبر 4:

بيت

آهي گهَڻو اَگهَنِ جو تَرَسُ طَبِيٌبَنِ،

ڪَيو وَسُ ويڄَنِ تَان ڪِريءَ ريءَ ڪِينَ ٿِئِي.

جي ڪِري يعني پرهيز، جيڪي گناهن جا بيمار ڪندا ته اهي شفاياب ٿيندا. بغير ڪِريءَ جي ڪجهه فائدو ڪين ٿيندو. باقي اگهن بيمارن جو ترس يا قياس، حياءُ گهڻو طبيب کي آهي، ۽ اهو به انهن کي ڇڏائيندو، جن ڪِري يعني پرهيز ڪئي. جيئن قرآن شريف جي سورة الزمر جي رڪوع 4 ۾ آهي:

ترجمو: ۽ ڇڏائيندو خدا، تن کي، جن پرهيز ڪئي جاءِ ڇٽڻ جيءَ ۾، جا دنيا آهي، نه رسندي ان کي سختي، نه اهي غم وارا ٿيندا.

جيئن ٻئي بيت جي تڪ ٻيءَ ۾ آهي ته ”جي پَندِ پاڙيائون ته سِگهو ئي سَگها ٿيا.“- شاهه صاحب ٿو فرمائي ته هائو، جي حڪيم جي پندِ يعني نصيحت، هدايت وٺي ان جي هدايت جي تابعداري ڪَن ها، ته هوند جيڪر سگهو ئي سَگها، چڱا ڀلا ۽ شفاياب ٿي پون ها، ۽ ڪو غم، ڏک نه رهينِ ها. جيئن سورة البقر ع 4 ۾ آهي ته:

فَمَنٌ تَبِعَ هُدَايَ وَلَا خَوٌفُٗ عَلَيٌهِمٌ وَلَا هُمٌ يَحٌزَنُوٌنَ○

 ترجمو: پوءِ جيڪو تابعداري ڪري هدايت منهنجي جي، پوءِ ناهه خوف ان تي، نه اهي غم وارا ٿيندا.

اهڙيءَ طرح، سر يمن ڪلياڻ ۾ هن سڄڻ جي سورن، بيمارن، حڪيمن جي حڪمتن، دوا دارون، ڊَڀَنِ، ڏنڀن ۽ ڏنڀن جي ڏکويلن، وڍيلن ۽ واڍوڙين جو کولي شرح ڪيو آهي، پر اهي جايون پري کان ٿيون ڏسجن. جڏهن هلي پهچون ته پوءِ انشاءَ الله اهي ڳالهيون ۽ عجيب طبيبن جي طرز سان علاج ڪرڻ، ڦٽن تي مرهمن ۽ پٽين ٻڌڻ ۽ ڪِرِيُنِ ڏسڻ جون ڪبيون، ته هوڏانهن وري جڏن جي جڏائي ۽ چڪيا ڦٽ چيهون ڪري، جيڪي ڪَڙيون ته مُور نه ڪن، وري اهڙن ڦٽن جو ٺارُ اچي سندم دوست سڄڻ وجهي ٿو، اهو به بيان ڪبو. هتي ڳالهين تي ڳالهيون ڪري پري اچي نڪتا آهيون.

اسان جو اصل مقصد، اهو هلندڙ هئو ته هن بيت ۾ جيڪي ڪهڻ جهڙين تڪليفن سان سڏڻ منهنجي سڄڻ جو ۽ ڏنڀن ۽ واڍوڙين کي وِرهه جي خريديءَ جي همٿائڻ جو بيان ڪيو ويو آهي، سو در حقيقت زاهدن کي زهد ۾ تڪليفن سهڻ ۽ ان ۾ محبت موليٰ جي مان ونڊ وٺڻ ونڊيندڙن وٽان، انهن جي پَر، رسمن، رواجن جو مثال طرح بيان ڪيو ويو آهي، وري ڀلا ٻُڌ، زاهدن جون خبرون! حضرت سفيان ثوري رحه فرمائي ٿو، ته دنيا فاني آهي، نه باقي رهڻ واري، گهر مصيبت جو آهي، نه راحت جو، جيڪو ان کي سڃاڻي ٿو، اهو ان جي وسعت تي خوش نٿو ٿئي ۽ نه ان جي تنگي ۽ گهٽتائي هجڻ تي رنج ٿو ٿئي. حضرت سهل تستري رحه فرمائي ٿو، ته ڪنهن به عابد جو عمل خالص تيستائين نٿو ٿئي، جيستائين هنن چئن شين کان فارغ نه هجي: پهريون بک، ٻِيو اوگهَڙِ، ٽيون فڪر، چوٿون ذلّتَ. حضرت حسن بصري رحه فرمائي ٿو، ته مان اهڙن مڙسن کي ڏٺو ۽ انهن سان گڏ رهيس، جيڪي دنيا جي ڪنهن ڳالهه کان خوش نه ٿيا، جيڪا شيءِ وٽن آئي، ۽ ڪنهن شيءِ تي رنج نه ٿيا، جيڪا کانئن هلي وئي، ۽ دنيا انهن جي اڳيان خاڪ کان به وڌيڪ ذليل هئي. ڪي پنجاهه سٺ ورهيه به هن طرح حياتي گذاريندا هئا، جو نه سندن ڪپڙا ڪڏهه تَههَ ٿيا، نه انهن لاءِ ڪڏهن ديڳڙي چڙهي، نه زمين تي ڪو وڇاڻو وڇايو ويو، نه پنهنجي گهر ۾ ڪڏهن طعام کاڌائون. جڏهن رات ٿي ته عبادت لاءِ کڙا ٿيندا، سجدا ڪندا، ڳوڙها ڳل وهائيندا هئا ۽ الله تعاليٰ کان پنهنجي ڇوٽڪاري واسطي سرجوشي ڪندا هئا، جڏهن کانئن ڪو نيڪيءَ جو ڪم ٿيندو هئو، ته ان جي شڪر ۾ مشغول ٿي ويندا ۽ الله تعاليٰ کان ان جي قبوليت لاءِ درخواست ڪندا هئا، ۽ جڏهن ڪا بدي ٿي ويندي هئن، ته ڏک ۽ افسوس ڪندا هئا ۽ ان جي معاف ٿيڻ لاءِ الله تعاليٰ کان معافي طلب ڪندا هئا ۽ هميشہ ائين ڪندا رهيا. ايءَ پَرِ سندي سڄڻين، جنهن تي هو سدا قائم رهيا، جو کين ڪوٺَ به اهڙين ڪهڻ جهڙين تڪليفن ساڻ انهيءَ حقيقي سڄڻ جي هئي.

نوٽ: زهد جا ٽي درجا آهن، ۽ واڍوڙيل اهي آهن، جيڪي زهد ۾ به زهد ڪن، ۽ زهد جي پهرين ٻن درجن کان هنن جا تعلق وڍيل هجن. هاڻي اول زهد جا درجا سمجهڻ گهرجن. پهريون، جو گهٽ درجو آهي، سو هي آهي: جو زهد دنيا ۾ ڪري، پر دنيا جي خواهش به هجي ۽ دل جو لاڙو ۽ نفس جي رغبت دنيا جي طرف هجي، مگر زاهد تڪليف ۽ مجاهدن سان ان کي روڪي، اهڙي شخص کي مُتزهد چوندا آهن. هيءُ درجو اول زهد جو آهي. اهڙو شخص خطري ۾ آهي، ڇو ته ڪڏهن ائين ٿيندو آهي، جو ان جو نفس غالب ٿيندو آهي ۽ شهوت ان کي ڇڪيندي آهي، دنيا جي طرف، ته ان کان حظ حاصل ڪري. پوءِ اهو ٿوري شيءِ ۾ هجي، توڙي گهڻيءَ ۾.

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو

ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ