|
”ذوالفقار“ راشدي
شھزادي سامريءَ جي
ڳالھ
(بلوچي لوڪ ڪھاڻي)
]محترم ذوالفقار راشدي، سنڌ جي مشھور راشديه خاندان جو نوجوان
شاعر ۽ اديب آھي. 10 مارچ 1938ع تي، پير ڳوٺ تعلقي رتيديري ۾
ڄائو. سندس ڏاڏو قبله عبدالحي شاھ وڏو عالم بزرگ
ھو. ھينئر سندس والد سيد محمد امام شاھ پنھنجي
گھراڻي جو ستون پڳدار آھي. محترم راشدي صاحب علمي
۽ ادبي ماحول ۾ ڄائو پڙھيو ۽ وڏو ٿيو آھي. 1949ع
کان شعر لکڻ شروع ڪيائين. سندس مطالعه جو شوق،
داستانن جي پڙھڻ سان شروع ٿيو. سنڌي زبان ۾ پنھنجي
انفرادي ڪلام، افسانن ۽ مضمونن سان قدر لائق اضافو
ڪيو اٿس ۽ مصروف لکندڙ آھي. 1953ع ۾ ھفتيوار
”ھاري“ اخبار لاڙڪاڻه ايڊٽ ڪيائين . 1960ع ۾
لاڙڪاڻي مان ھفتيوار رسالو ”مذھبِ انسانيت“ جاري
ڪيائين جو اڳتي ھلي بند ڪرڻو پيس. ”مھراڻ“ رسالي ۾
ابتدا کان وٺي، سندس علمي ادبي يا تحقيقي، تاريخي
مقالا ۽ اصلاحي ۽ فڪر انگيز افسانه توڙي شعر و
شاعري، تي شاھڪار شايع ٿيندا اچن ٿا ـ ادارو[
گهڻن ڏينھن جي ڳالھ آھي. جو قلات ڏيھه تي ھڪ بلوچ
سردار بادشاھي ڪندو ھو. بادشاھ پاڻ الله آھي،پر ھو
زماني جو بادشاھ ھو. نالو ھوس عبدالله خان. ھن
حاڪم کي الله جو ڏنو سڀڪجھ ھو: راڄ ڀاڳ، مال، رزق
آل اولاد ۽ لشڪر خزانا ڪنھن شئي جي کوٽي ڪانه ھيس.
بادشاھه کي ھڪ پٽ ھو، چوڏھين جي چنڊ جھڙو سھڻو،
سدا ملوڪ ۽ ڇٽيھ لکڻو. سندس نانءُ محبت خان ھو.
جھڙو ھوس نانءُ تھڙو ئي ھو دل ڦئنڪ ۽ عاشق جيئڙو.
اوسپاس جا سڀ سردار پڻس جا ڏن- ڀرو ھئا، چوڌاري
سندن چلتو چلندو ھو. ڪنھن کي مجال نه ھئي جو کڻي
منھن- موڙي ۽ ڪنڌ- لاڙ ڪري!
سو ناز ڀرئي شھزادي جو ھرڪو انگل تنھن دم پورو
ٿيندو ھو. ھجي ڪير ڪو مائيءَ جو لال جو ڪن لاٽار
يا دير مدار ڪرڻ جي دل ڌاري! امير وزير، نوڪر
چاڪر، سپاھي سرڙا سڀ حڪم جا بندا، ھر گھڙي حاضر
ھئا. جواني دولت ۽ حڪومت جوان جماڻ شھزادي کي
ارڏو اؤ ٿرو ۽ انگلي بڻائي ڇڏيو ھو. ھڪڙي ڀيري
ديري غازيخان جي نواب، قلات جي خان جي شاھي ڏن ڀرڻ
۽ حڪم مڃڻ کان نابري واري. بادشاھ سلامت کي ڏاڍي
مٺيان لڳي. اوسپاس جي سڀني ڏن ڀرو سردارن کي ڪوٺي
گڏ ڪيائين. باغي نواب جي ڪنڌ جي ڪِلي ڪڍڻ لاءِ
چڙھائي جو حڪم ڏنو ويو. چوڌاري لڙائيءَ جون
تياريون ٿيڻ لڳيون. جنگي جوڌا ۽ سرڪاري سپاھي
گھوڙن ٻيڙن کي سينگارڻ ۽ ھٿيارن پنوھارن کي ماڃڻ ۽
چمڪائڻ لڳا.
بس چئني پاسي ’ھل- ھلان‛،
جو ھوڪو پئجي ويو. جلدان جلدي سڄي سنجٽ سڀڪنھن
ٺاھي ورتي، وھٽ پلاڻيا ۽ تڙ تڪڙ ۾ لڙائيءَ جا بگل
باجا وڄائيندي، بادشاھي لشڪر قلات مان ڪوچ ڪيو.
ھڪليندي ھڪليندي، منزلون ھڻندي ھڪ ڏينھن خدا جو
اھڙو ٿيو جو بادشاھ سپاهه اچي ديري غازيخان وٽ
سھڙيو. جھٽ پٽ ٻنھي ڌرين جا جنگي جوڌا، دڦن، دھلن،
دمامن، شريانين ۽ جنگي راڳن جي شور ۾ اچي ھڪٻئي
سان ڀتا. چوڌاري تراريون کنوڻ جيان کنوڻ، ۽ مڪئي
جي سنگن وانگر سورھين جون سسيون لُڻڻ لڳيون. وڍيل
ڦٽيل سپاھين جا ڌڙ ۽ ڌڙئون ڌار عضوا رت جي وھڪري ۾
ٿُڙن ۽ ٿُڏن وانگر لُڙھڻ لڳا. نيٺ گھڻي رتو- ڇاڻ
کان پوءِ خان جي سورھيه سپاھين، باغين جا بکيا
اُڊيڙي ڇڏيا ۽ سوڀ کٽيائون. خان عبدالله پنھنجي
سرسي ڏسي اڃا به اڳتي ھلڻ جي ڪئي ۽ وڃي ڄامپور به
ھٿ ڪيائين. ويڙھه ۾ کٽڻ کان پوءِ خان عبدالله،
ڄامپور جي جيت جو جشن ملھائڻ واسطي سڄو مھينو رھي
پيو، کٽندڙ خان جو نوجوان نينگر، شھزادو محبت خان
به پنھنجي پيءُ سان گڏ آيل ھو ۽ روزانو سير شڪار
جي لاءِ ڀلي نسل جي گھوڙن تي سوار ٿي نڪرندو ھو.
ھڪ ڏينھن گھمندي ڦرندي دل وندرائيندي، شھزادو
پنھنجي اٽالي سوڌو اچي بازار مان لانگھائو ٿيو. ڇا
ڏسي ته مار! ھڪ سدا سھڻي، من موھڻي، بنھ پريءَ جو
ٻچڙو، ماڻھو جي روپ ۽ غريباڻي ويس ۾ سودو سلف پئي
وٺي.
جاڙا ڀرون، گھاٽا ڪنڍا پنبڻ، چيرويون چمڪدار
اکيون، لالاڻ گاڏڙ گلڙن جھڙا ڀورا ڳل، پاڻيءَ مان
نئين نڪتل ننڍڙي ڪرڙيءَ وانگر سنھڙا، ڳاڙھسُرا
ڦرڪندڙ چپڙا، ڪونج جھڙي ڳچي ۽ بيد جي چَھي جھڙي
لچڪندڙ چيلھ واري جنسي حور جھڙي ھئي. شھزادو ھن
اپسرا کي تڪيندو رھيو، مگر هن لُڏڻ، شھزادي ۽ ان
جي سپاھين يا ساٿين ڏانھن نھاريو به ڪونه. شھزادو
ھوش حواس وڃائي ويٺو ۽ يڪو ھن سدا سھڻيءَ ۾ جوھه
وجھيو ويٺو ھو، ھوءَ پنھنجو سودو سود وٺي رمندي
رھي. ملڪ جي مائي- باپ جو دل پرتو، نيڻن ٺار
نينگرو به سندس پٺيان پٺيان ھلندو رھيو. نيٺ ھوءَ
چنڊ جي ٽڪري جھڙي مورت، ھڪ ڪکائين ۽ جُھريل جُھڪيل
جھوپڙي ۾ گھڙي وئي. شھزادي ھمراھن کي اک ڀڳي سي
پلڪ ۾ پتو ڪري آيا ته اھا نازڪڙي، ھڪڙي مسڪين
پورھيت جي زال آھي ۽ سامري نالو اٿس، شھزادي اھو
احوال ٻڌي ٿڌو ساھ کڻي چيو ته واھ قدرت تنھنجا ڪم!
ڪھڙا لعل لڏ ۾ لڪايا اٿئي. ڇا لڳي ھڪ مزور ۽
پورھيت جو پٽ ۽ ڇا لڳي ھي گلابي گل! ھن کي ھن
جھوپڙي جي بدران ڪنھن محل ۾ رھڻ ۽ مزدور جي زال
بجاءِ بادشاھي حرم ۾ ھئڻ کپي. ھيءَ سونھن الله! جي
ڏات اھڙي اوڦٽو شئي ڪانھي جو کيس گند ٻُھر سمجھي
ھيئن ڍيرن ٿي ڦٽو ڪري ڇڏجي.
شھزادي جي ھمراھن مان ڪنھن پڇيو ته ڇا شھزادو حضور
سچ پچ ھڪ پورھيت جي زال کي دل ڏيئي ويٺو آھي؟ ڀلا
بادشاھي ٻارن ڪڏھن ھھڙين نيچ پنڻين کي دليون ڏنيون
آھن، جو سائين جن پاڻ کي ھھڙو ٽڪو لائيندا. ڪٿي
شاھي شان ۽ ڪٿي ھن ٽين ڏوڪڙين جي رول- کول عورت جي
عزت! نينھن لائجي ته پاڻ جھڙن سان لائجي. سياڻن سچ
چيو آھي ته ”مارجي ته مير، پيئجي ته کير، باقي
چاڪر ڇا چُڪائجن“. سونھن ذري ٿيس ته ڇا ٿي پيو.
سھڻا ٽوھه ته پٽن ۾ پيا آھن. سچي سونھن آھي پيڙھي
۽ بنياد، مان شان ۽ وڏو گھراڻو.
مگر شھزادي وراڻو ڏنو ته، ھيري جي قدر يا بادشاھ
ڄاڻن يا جوھري، ھُن پورھيت مزور کي ھن موتيءَ جي
مُلھه جي ڪھڙي سُڌ.
قدرت ھن حسينڙي کي ھن جھوپڙيءَ ۾ اُڇلائي وڏي ڀل
ڪئي آھي. پر مان اھڙي غلطي نه ڪندس. ڄاڻو ۽ قدر
واري کي کپي ته قدر ڪر، مٽي ۾ ڪريل لعل کي ڌوئي
پوئي صاف ۽ پاڪ ڪري، ڪنھن محل جي مالڪ جي ڇپر کٽ
کي ان سان سينگھاري ۽ جرڪائي يا اٽلندو ان کي وڌيڪ
گند ڪچري ۾ گم ڪري ڇڏي. توھان ڇڏيو بحثا بحثيءَ کي
۽ جھٽ پٽ ھن محبوبڙيءَ کي منھنجي حرمسراءِ ۾
پھچايو. بس حڪم جي دير ھئي ۽ اکڇنڀ ۾ اٺ- ڏھ
ھمراھه ڪکائين منھ ۾ ڪاھي پيا. ھوءَ الھڙ ناري،
ھيسيل ھرڻي وانگر ھيسجي وئي. سپاھن مان ھڪ کيس
دلداري ڏيندي چيو ته ڊپ نه ڪر، اسان ڪي جن ڀوت نه
آھيون. تو جھڙا ماڻھو ۽ سرڪاري سپاھي آھيون.
تنھنجو ڀاڳ ڦاٽو آھي. جو اسان جي شھزادي جي توسان
لنؤ لڳي وئي آھي. ھاڻي خدا جا لک لک شُڪر ڪر ۽ ھلي
شاھي محل ۽ ماڙيون ماڻ، ھي ڌوڙ ڌريل ليڙون لاھي،
پٽ پٽيھر پاءِ. جو تنھنجي الله ٻڌي آھي.
سپاھين جا اِھي ٻول ٻڌي ھوءَ سھڻي تپي باھه ٿي
ويئي ۽ نرڙ ۾ گُھنڊي وجھندي وراڻيائين ته ”اڙي
ادا، خدا ڀئه ڊڄو. مون کي ڌڻي پنھنجو وَسَن (وصفن)
جھڙو ور ڏنو آھي. توھان جو شھزادو آھي ته پاڻ لاءِ
آھي. خدا توھان کي بخشي ڏئي. مون سان اھڙو ڪميڻو
وات نه ھڻو.“ سپاھي ھن زال جا اُھي تکا ۽ آڏا
ٽيڏا جواب ٻڌي ڏاڍا ڏمرجي ويا. ۽ چيائونس ته ”اي
نڀاڳي، جيڪڏھن تنھنجو مکڻ پئي مٿو سڙي ٿو ۽ شڪر کي
اِٽون ھڻين ٿي ۽ ٺريئي کير کي ڦوڪون پئي ڏئين ته
اسان پاڻ ئي زوران زوري ٿا توکي ھن بک ڏک جي جنجال
۽ ڀڳل ڀريل جھوپڙيءَ جي بنديخاني مان آجو ڪري،
شھزادي جي حضور ۾ رسايون. پوءِ تون ڄاڻ ۽ تنھنجي
قسمت!
گھڙيءَ جو گھڙيءَ ۾ ھن نازن ڀريءَ کي بر جي ٽھندڙ
۽ تڙيندڙ ھرڻيءَ وانگر چؤکنڀو ٻڌي. گھوڙي تي
رکندي، کڻي الاتوآھر ڪيائون. مزور کي جڏھن ھن ڪال
جي ڪل پئي تڏھن ھو جنسي چريو ٿي پيو، ڏک، بک،
جھوري ۽ جنجال ۾ ھن جي ساھ جي سامت، اکين جو ٺار ۽
دل جي ورونھن سامريءَ جي پريت ۽ پوڄا ئي ھئي. سچي
سادي، ۽ غريباڻي جيون جي من- مندر جي اڪيلي سونھن
ـ ديوي ۽ ساھ سيباڻي وٽ پوڄاريءَ کان ھينئن پلڪن ۾
ڦُرجي ويئي ۽ ھو گھٽي گھير، گھرتڙ، ڦرين وانگر
ڦڪڙيون ڪندو ڦِرندو ۽ رُلندو رھيو. پر چاڙھو ڪونه
چڙھيس. ڏاڍي سان ڀلا ڪنھن جو چارو چليو آھي!
ڏيھ- ڌڻين تي دانھ ڪير ٻڌي، ڪير ورنائي. مزور
ويچارو سور جو سٽيل ڏاڍ جو ڏڌل ۽ پيار جو ڪٺل ڏک
ڏوجھرا ڏسندو، لڪ لاڙھا لنگھندو، جھنگ جبل
لتاڙيندو ۽ برن پٽن ۾ بکون اڃون ڪاٽيندو ھڪ ڏينھن
خدا جي؛ اچي قلات کان نڪتو ۽ عبدالله خان جي درٻار
۾ داد لاءِ دانھين ٿيو. حاڪم سان سڄو سور سليائين
۽ رڙندي روئندي انصاف طلبيائين.
قلات - واليءِ کي مسڪين جي حال تي جُھٻو آيو ۽
فرمايائين ته اي چريا، ڀانيان ٿو ته توکي شاھي
قانون جي سُڌ ڪانھي، جو شاھي حرم ۾ ھڪ ڀيرو آيل
زال جو مرَي کٽولو نڪرندو آھي. ازان سواءِ شاھي
حرمسراءِ جي اندرين ماڻھن جو ڪچھريءَ ۾ نانءُ وٺڻ
وڏي گستاخي ۽ بي ادبي آھي. سامري ھينئر حرمسراءِ
جي آسمان تي آھي ۽ تنھنجي پھچ کان گھڻو ئي مٿي
آھي. ٻيو جيڪو گھرڻو اٿئي سو گُھر جو مونکي تنھنجي
غريباڻي حال تي ڏاڍو قياس اچي ٿو. جيڪڏھن شھزادي
محبت خان کي تنھنجي ھن گستاخي جي پروڙ پئي ته
جيئري گڏهه جي پيٽ ۾ سبائي ڇڏيندءِ. ملڪ مولا جو
پر منھنجو آھي. تون ڪابه سھڻي زال ڏس ته آءُ
پرڻايانءِ پوءِ سگھوئي قلات ڇڏي وڃ، جو ان ۾ ئي
تنھنجو ڀلو آھي. مزور مسڪين جي اکين جي اونھائيءَ
۽ دل جي گھرائيءَ ۾ ته رڳو سامريءَ جي سونھن ۽
سوڀيا ويٺل ۽ پيٺل ھئي. ان کان سواءِ ھو ٻي ڪنھن
حور پريءَ کي به قبولڻ وارو نه ھو. سو خان عبدالله
خان جي درٻار مان نااميد ٿي. ھانءُ ھاري موٽيو. پر
اندر مان سامريءَ جي سِڪ، لوري ۽ لونجھ وڃڻ واري
ڪانه ھيس. ھو سامريءَ لاءِ فقيري ڪفني پائي قلات ۾
ئي ويھي رھيو ۽ زبان تي دم دم سامريءَ جو نالو
ھوس.
ٿورن ئي ڏينھن ۾ ھن جي سچي سڪ ۽ بادشاھي ڏاڍ جي
ڪھاڻي ھر ھند ھُلي ويئي جاسوسن ڳالھ وڃي بادشاھ جي
ڪن وِڌي ۽ شاھي حڪم سان مزور کي قلات مان لوڌي
ڪڍيو ويو. لاچار کي آچار ڪونھي. ويچارو جُھد
پٽيندو، سور سانڀيندو- سامري سامري پڪاريندو اچي
سنڌ پھتو. سيوھڻ ۾ قلندر لال رحه جي روضي تي چلو
پڄائي ويھي رھيو ۽ زيارتين کي پاڻي پياريندو ھو.
ھڪ رات جيئن سامريءَ جي سِڪ ۾ پُور پچائيندي گِھل
وٺي ويس، تڏھن قلندر لال کي چوندي ٻڌائين ته وڃ اي
سائل، تنھنجي من جون مرادون ھڪ فقير وٽان پوريون
ٿينديون، جيڪو ڄام پور ۾ گڏھ چاريندو ٿو وتي. ھو
رب جو پھتل ٻانھو آھي. ۽ ان جي ھٿان ئي توکي
تنھنجي سامري ملندي. اھا ڳالھ ٻڌندي ئي ھو ڇرڪ ڀري
جاڳي پيو، دل کي آسرو آيس ۽ من جي مونجھ لھي پيس،
تنھن مھل ئي ڄامپور جو قصد ڪري اٿي کڙوٿيو.
ھڪليندي ھڪليندي ،منزلون سٽيندي، ڪن ڏينھن پڄاڻان
اچي ڄامپور پھتو. ڪشالن جي ڪڙھيل ۽ منزلن جي ماريل
کي ڏاڍي اڃ لڳي ۽ اوسي پاسي پاڻيءَ ڍُڪ لاءِ
واجھائڻ لڳو. جھٽ ڪانه گذري ھڪ الھ لوڪ فقير گڏھن
جو ولر اڳ ۾ ڪيو اچي ڀرسان لانگھائو ٿيس. ھيءُ
پاڻيءَ جي پڇا لاءِ اُٿي اڳيرو ٿيو، ته مٿس نظر
پوندي ئي ھُن الھ واري رڙ ڪئي ته ڇا قلندر شھباز
وٽ ڪجھ ڪونه ھو جو توکي مون ڏانھن موڪليو اٿس؟ ھو
دانھن ڪري فقير جي پيرن تي ڪري پيو ۽ ھانو ڦاڙي
روئڻ لڳو.
درويش کيس دلاسو ڏنو، چيائينس ته سڀان- پرھينءَ
ھتي ڪا شادي ٿيڻ واري آھي. تون اتي اچي مون کي ياد
ڏيارجانءِ. چوندا آھن ته ڳالھيون پنھنجي وقت تي
کڄنديون آھن. ۽ ڏينھن پنھنجي مداءَ تي گذرندا
آھن. نيت اُھو ڏينھن به آيو. درويش کي ماڻھن جي
ڊنب ۾ ڳولي وڃي لڌائين، جيڪو اکيون ٻوٽيون، ڪنھن
الاھي اونگھ ۾ ويٺو ھو. ھيءُ مسڪين ھٿ ادب جا ٻڌي،
چپ چاپ وڃي الھ لوڪ جي ڀرسان ويٺو۽ ھوريان ھوريان
پنھنجو احوال اوريائين. فقير تاڙي وڄائي ۽ چيو ”وڃ
سامري پنھنجي گھر وڃ“. ”وڃ ڙي سوالي، تنھنجي سامري
وڃي گھر پھتي“. مسڪين ويچارو ڊڪندو ڊوڙندو گھر
آيو، ڏسي ته واھ قدرت قادر جي! جو سامري سچ پچ
پنھنجيءَ جھوپڙيءَ ۾ ويٺي آھي . ٻئي سڪايل ۽
وڇڙيل، پاڻ ۾ ٻک وجھي روئڻ لڳا. ھڪٻئي کي واڌايون
ڏنائون. پاڙي اوڙي وارن مڙي سڙي اچي کيس مبارڪون
ڏنيون، سامريءَ ڳالھ ڪئي ته محبت خان مون کي قلات
کڻي ويو ھو. شھزادي جي مون سان ڏاڍي دل ھوندي ھئي.
ھو ماني به منھنجي ھٿ جي کائيندو ھو. مان بيمار
سيمار ٿيندي ھيس ته شھزادي جو کاڌو پيتو وِھُه ٿي
ويندو ھو. اڄ فجر مھل اٽو ويٺي ڳوٿيم ته ھڪ مک
منھنجي اکين آڏو اڏرڻ ۽ ڀڻڪارڻ لڳي. مان مک کي تڙڻ
لاءِ اکيون ٻوٽي ھٿ ھنيو ته جان کڻي اکيون پٽيان
ته مار، ڪٿي رھيو اٽو ۽ ڪٿي رھيو محلات! مان ته
پنھنجي جُھڳيءَ ۾ ويٺي آھيان.
ٻڌئون ٿا ته اڄ به انھيءَ ڏيهه ۾ سونھن سنجري ٿي،
پيار ڪيا وڃن ٿا. ۽ جھوپڙين جي محبت جيئري آھي.
شايد ڪوبه ارڏو ۽ زوراور شھزادو انھن کي ھميشه
ھميشه لاءِ لُٽي نه سگھيو.
تبصرا
نفسيات:
مصنف ڊاڪٽر علي احمد قاضي، صفحا 310، ڊيمي سائيز،
اُچو پنو، ڇپائي ديده زيب، سرورق دلڪش، قيمت ڇھ
روپيا؛ ناشر: سنڌي ادبي بورڊ؛ ملڻ جو ھنڌ؛ سنڌي
ادبي بورڊ جو بوڪ اسٽال، امين منزل گاڏي کاتو،
حيدرآباد سنڌ .
ڪتاب نفسيات، جناب ڊاڪٽر علي احمد قاضي، سابق
ڊائريڪٽر، ھيلٿ سروسز سنڌ، جو انمول ھڪ شاڪار آھي.
جناب ڊاڪٽر صاحب، اسان جي وطن عزيز ۾ ھڪ برک عالم
۽ صاحب بصيرت شخصيت جو مالڪ آھي. ان سان گڏ، سنڌي
زبان جي سادگي، سٻاجھائي، رواني ۽ شستگي،
شاھوڪاريءَ ۽ وسعت تي کيس عالمانه دسترسي حاصل
آھي.
نفسيات جو فن ۽ موضوع، اگرچ ھن جديد دؤر جي
پيداوار آھي. پر سندس اصلي ماخذات تصوف ۽ ويدانت
آھن. نفسيات جو مقصد آھي. ’پاڻ سڃاڻ‘- يعني پنھنجي
باطني قوتن ۽ اندرين بصيرت کي پرکڻ ۽ ٻرجھڻ. تصوف
۽ ويدانت ۾ ان کي ’خود شناسي‘ چيو ويو آھي. جنھن
کان پوءِ خداشناسيءَ، جو مرحلو اچي ٿو.
اھا ھڪ حقيقت آھي، جنھن جي جديد دؤر جي مفڪرن،
فلسفين، ۽ عالمن ۽ نفسيات جي ماھرن به تائيد ڪئي
آھي. ته ’انسان‘ رڳو گوشت ۽ پوست جو نالو ناھي،
’انسان‘ کي قدرت طرفان ظاھري حواسن سان گڏ باطني
حواس به ڏنا ويا آھن. ظاھري حواس ڏسڻ، ٻُڌڻ، ڇُھڻ
۽ سرسري طور معلوم ڪرڻ تائين محدود آھن؛ پر باطني
حواس، حقيقت الاشياءَ، ڪائنات جي اسرار ۽ رموز کي
پرجھڻ ۽ پرکڻ تائين رسائي رکن ٿا. ھن نيرنگ،
ڪائنات ۾ عام طرح سان جو ڪجھ ڏسجي پسجي ٿو، اھو
محض ظاھري طرح سان مطالعو ۽ مشاھدو آھي، پر ان جي
’حقيقت‘ ھن ظاھري حواسن کان گھڻو دور ۽ مستور آھي،
ان ڪري صوفين چيو ته رڳو ڏسڻ ۽ پڙھڻ ڪافي ناھي،
’پرجھڻ‘ ئي آھي. جو انتھائي تڪميل تي پھچائي ٿو،
تڏھن چيو ويو:
پڙھڻ، پرجھڻ پاڻ ۾، وڏو فرق ڦير!
ان ’پرجھڻ‘ تائين پھچڻ لاءِ تصوف ۽ ويدانت، ’پاڻ
سڃاڻ‘ ۽ ’خود شناسيءَ‘ کي اوائلي تربيت لاءِ نصب
العين مقرر ڪيو آھي. ان سلسلي ۾ چون ٿا ته ’پاڻ‘
ھڪ حجاب آھي. اھو ’پاڻ‘ انسان ۽ حق جي وچ ۾ ديوار
آھي لطيف چيو:
پنھنجو آھين ’پاڻ‘ آڏو عجيبن کي!
ٻئي ھنڌ فرمايائين:
اول وڃائي ’پاڻ‘، تنھان پو تڪبير چئو!
قاضي صاحب نفسيات جو تُز ترجمو ڪيو آھي- ”پاڻ
سڃاڻ“
ھن ڪتاب جي ٻولي ۽ انداز بيان اھڙا ته دلنشين آھن،
جو ھڪ ڀيرو کڻڻ سان ماڻھو نڪو ورچي ٿونڪو ٿڪجي ٿو.
نفسيات جا اونھا ۽ پيچيده مسئلا، سليس ۽ سولي
ٻوليءَ ۾ بيان ڪيل آھن. ان قسم جو ڪو ڪتاب خود
اردوءَ ۾ به نه ڇپيو آھي. - غ. م. گ
”مھراڻ“: 3-1968ع
سنڌي ادب جي واڌاري جو اندازو ھن ڳالھ مان لڳائي
سگھجي ٿو ته اڄڪلھ سنڌي ادب ۾ نه رڳو سٺن ۽ عمدن
ڪتابن جو اضافو پيو ٿئي، بلڪه موجوده دؤر ۾ جيڪي
ماھنامه، سه ماھي ۽ ساليانه رسالا ڇپجي رھيا آھن.
جھڙوڪ مھراڻ، سنڌي ادبي بورڊ جو سه ماھي علمي ۽
ادبي رسالو؛ پاڪستان پبليڪيشنس جو ماھوار نئين
زندگي؛ رھبر پبليڪيشنس جا سه ماھي رسالا مختلف
نالن سان، يا ڊائريڪٽر آف انفرميشن جي طرفان
ساليانه خاص نمبر، جھڙوڪ؛ شاھ ڀٽائي يا قلندر
شھباز تي رسالا تن ۾ به نھايت عمدا ۽ معياري قسم
جا مضمون مختلف عنوانن ۽ موضوعن تي اچي رھيا آھن.
جن مان ثابت ٿو ٿئي ته سنڌي ادب ۾ خاصو اضافو ٿي
رھيو آھي.
انھن رسالن جي وڏي خصوصيت ھيءَ آھي ته اِھي رسالا،
انگريزي ۽ اردو ٻولين جي طرز تي بھترين ۽ گوناگون
قسم جا مضمون پيش ڪري، پڙھندڙن لاءِ دلچسپي جو
سامان مھيا ڪري رھيا آھن.
اُن مان ادب جي اضافي کان جدا ٻي عمدي ڳالھ پيدا
ٿي آھي، جو پڙھندڙن جو تعداد وڌي ويو آھي. ۽ ماڻھن
جي معلومات ۾ به اضافو ٿيو آھي.
اسان جي سامھون سنڌي ادبي بورڊ جو سه ماھي رسالو
”مھراڻ“ جلد 17، نمبر 3، 1968ع جو آھي. رسالي جي
اندرين پاسي ”سنڌو“ جي نالي سان ھڪ عمدي تصوير ڏنل
آھي. جنھن مان ڪيتريون تاريخي ڳالھيون ڌيان ۾ اچن
ٿيون. تصوير جي ساڄي پاسي وچ تي جبل جي ھيٺيان
مھاتما گوتم ٻڌ جو تراشيل بت آھي. جو سابق سنڌ ۾
ٻڌ ڌرم جي ھجڻ جي نشان دھي ٿو ڪري. بت جي سامھون،
گھوڙي تي ھڪ جوڌو ڊوڙندو نظر اچي رھيو آھي، جو ان
وقت جي عسڪري حالت ٿو پيش ڪري. جنھن جي ھيٺيان
سنڌي ڳوٺاڻي زندگيءَ جو نقشو آھي. جي مٽي جا گھر،
ھڪ ڳوٺاڻو ۽ ڍور آھن. تصوير جي ڏائي پاسي بندرگاھ
آھي، جو غالباً ديبل بندر جو خاڪو پيش ٿو ڪري.
ٻيڙيون ثابت ٿيون ڪن ته اھو بندر آھي ۽ منارو
ٻيڙين کي اندر اچڻ لاءِ ”سونھي“ جو ڪم ڏئي ٿو.
مناري جي ھيٺيئين پاسي پٿر جو ھڪ بت آھي، جنھن مان
ان وقت جي بت پرستي ثابت ٿئي ٿي. ڏائي پاسي ھيٺ
زره پيل جوڌو گھوڙي تي سوار آھي. جنھن جي ھيئت
ساڄي پاسي جي جوڌي کان جداگانه آھي ۽ ڏيکاري ٿي ته
ان وقت اُھي ماڻھو سنڌ جي ھندو حڪومت تي ڪاھي آيا
ھئا. تاريخ ٻڌائي ٿي ته اھو محمد بن قاسم ھو، جنھن
ديبل تي ٻن پاسن کان يعني خُشڪيءَ ۽ درياءَ جي
رستي ڪاھ ڪئي ھئي.
فھرست: شعر، مضمون، افسانا، ڊراما، ۽ ادب لطيف تي
مشتمل آھي. شعر واري ڀاڱي ۾ بيت، دوھا، ڪافيون،
وايون، گيت، نظم، آزاد نظم، غزل ۽ قطعا ڏنل آھن.
انھن مان طالب الموليٰ، جئسنگھاڻي، استاد بخاري،
احمد خان آصف، لطف الله بدوي، عبدالڪريم گدائي،
سليم سرھندي، عبدالقيوم صائب، عارف المولا، سليم
ڳاڙھوي، انور ھالائي وغيره جو ڪلام پڙھڻ وٽان
آھي.
الله ڪري زورِ قلم اور زياده-
ادبي مضمونن جو تعداد ڪل ڇھ آھي، جن مان خاص طرح
چار مضمون اسان جو ڌيان ڇڪائين ٿا. سنڊن، رڻ ڪڇ جو
ڪيس، سنڌي نثر جي اسلوب جو ارتقائي خاڪو ۽ ٿر جو
وسڪارو، سنڊن تي ھڪ مضمون ڊاڪٽر نبي بخش قاضي صاحب
جي لکيل عنوان جو ترجمو ڪري پيش ڪيو ويو آھي. جنھن
۾ سنڊن جو ھڪ ڪپڙي جو قسم آھي. تنھن کي اھو ڏيکاري
ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي آھي. ته اھو ڪپڙو سنڌ ۾
به ٺھندو ھو. ان مان سنڌ جو نھايت قديم ملڪ ھجڻ
تاريخي شھادتن مان ثابت ڪيو ويو آھي. ڪجھ به ھجي
ليڪن اھو مضمون ھڪ تحقيقي مضمون آھي جنھن ۾ ڪافي
ڪتاب نظر مان ڪڍي مضمون کي ترتيب ڏني ويئي آھي.
عبدالله چنا صاحب جو مضمون رڻ ڪڇ جو ڪيس به
پاڪستان سان تعلق رکي ٿو.، جنھن ۾ چنا صاحب نھايت
گھڻي عرقريزيءَ ۽ جافشانيءَ سان پوريءَ طرح ثابت
ڪري ڏيکاريو آھي. ته رڻ ڪڇ جو ڪجھ حصو حقيقت ۾ سنڌ
جو ھو. چنا صاحب جي انھيءَ محنت بين الاقوامي
عدالت کي به صحيح فيصلي ڏيڻ تي آماده ڪيو ۽ دنيا
تي ثابت ٿي ويو ته پاڪستان ڪڇ جي انھيءَ حصي تي
پنھنجي حق ڏيکارڻ ۾ حق بجانب ھو ۽ اھا ڳالھ
اڻسڌيءَ طرح، ثابت ٿي ڪري ته 1965ع واري جنگ ڪرڻ ۾
ھندستان سراسر غلطيءَ تي ھو. چنا صاحب جو اھو
مضمون سنڌي ادب ۾ ھڪ يادگار رھندو.
نوجوان اديب شمس الدين عرساڻي جو مضمون سنڌي نثر
جي اسلوب جو ارتقائي خاڪو به ھڪ تحقيقي مضمون آھي.
ھن خاص طرح سنڌي نثر جي مختلف انداز بيان ۽ اسلوب
تي تنقيدي نظر وجھي، آڳاٽن اديبن جھڙوڪ؛ ديوان
ننديرام سيوھاڻي، منشي اَڌارام حيدرآبادي، سيد
ميران محمد شاھ اول ٽکڙائي، پرڀداس، قاضي غلام علي
ٺٽوي، غلام حسين قريشي، ديوان واڌو مل چنديرام
ٽلٽائي، منشي گرڏنو مل سيوھاڻي، آخوندعبدالرحيم
ڪوھستاني، ديوان ڪيولرام وغيره جي لکڻيءَ ۾ فرق
ڏيکاري، انھن جو موازنو ڪيو آھي. جيتوڻيڪ انھن
اديبن تي سنڌي ادبي تاريخ جي مصف به گھڻو ئي ڪجھ
لکڻ جي ڪوشش ڪئي آھي. ليڪن ھن جو لکڻ زياده بيانيه
طرز جو آھي. ۽ ھڪ ٻئي جي لکڻيءَ تي تنقيد جو اھو
فرض پورو ادا نه ڪيو ويو آھي، جيڪو محترم عرساڻي
صاحب ڪيو آھي. اسان کي ھن مضمون جي پڙھڻ مان انداز
بيان ۽ اسلوبِ بيان کان وڌيڪ ٻيو به گھڻو ئي مواد
حاصل ٿئي ٿو. جو اسان جي معلومات ۾ خاصو اضافو ڪري
ٿو. رائچند راٺوڙ جو مضمون ’ٿر جو وسڪارو‘ به
نھايت عمدو مضمون آھي. رائچند جي طرز نگارش به
پنھنجي رنگ ڍنگ جي نرالي آھي. ۽ وادي سنڌ جي ٻين
اديبن کان جداگانه آھي. سندس مضمون ۾ اڪثر جاذبيت
اتم درجي جي ھوندي آھي. ناظرين ھڪ ڀيرو ڪتاب شروع
ڪندو ته ختم ڪرڻ کان سواءِ اصلي ڪونه ڇڏيندو. ھن
مضمون مان اسان کي ڪيترا اصلاحات ۽ چوڻيون ھٿ اچن
ٿيون ۽ معلوم ٿو ٿئي ته ٿر جو ادب، وادي سنڌ جي
ٻين پاسن جي ادب کان ھڪ جدا نمونو ٿو رکي. اسين
وادي سنڌ جي مختلف قسمن جي ادبن تي بجا طور فخر
ڪري سگھون ٿا. ھن اديب جي وادي سنڌ مان چالاڻي
حقيقت ۾ ھڪ وڏو خال پيدا ڪيو آھي جو مشڪل سان
ڀرجندو. سنڌي طبعزاد افسانن جي لاءِ اڃان گھڻي
محنت ۽ ڪوشش جي ضرورت آھي.
ريڊيائي ڊرامي جو نه ڪو پلاٽ سٺو آھي. نه ان جا
ڊائلاگ. حقيقت ۾ ڊرامي جون مکيه خصوصيتون ئي عمدو
پلاٽ ۽ ڊائلاگ ھوندا آھن، جي ھن ڊرامي ۾ مفقود
آھن. نھايت عاميانه پلاٽ ۽ ٻوليءَ ۾ اھا سنجيدگي ۽
چستي نه آھي، جا ھئڻ کپندي ھئي.
- ڊاڪٽر شيخ محمد ابراھيم خليل
]ريڊيي پاڪستان حيدرآباد جي شڪريي سان[
يادگيريون:
مصنف سيٺ نائونمل ھوتچند؛ مترجم؛ محمد حنيف صديقي:
صفحا 280 ڊيمي سائيز، اُچو پنو ، ڇپائي ديده زيب،
قيمت ڇھ رپيا، ناشر: سنڌي ادبي بورڊ، حيدرآباد
سنڌ؛ ملڻ جو ھند؛ سنڌي ادبي بورڊ جو بوڪ اسٽال،
امين منزل گاڏي کاتو، حيدرآباد، سنڌ.
وادي مھراڻ پنھنجي شاندار ماضيءَ، وڻج واپار،
تھذيب ۽ تمدن جي ڪري مختلف قومن جي ماڻھن جو مرڪز
رھي آھي. ھن خطي نه فقط پنھنجي قديم ثقافت، صنعت،
ھنرن ۽ ڪاريگرين جي ناماچار جي ڪري تاجرن، واپرين،
ماھرن ۽ مورخن کي متوجه پئي ڪيو آھي، پر موھن جي
دڙي واري تھذيب جي نشانن ۽ آثارن کان سواءِ، ھتي
جي بھادرن، مانجھي مڙسن، محب وطن سخي مردن ۽ عالمن
به دنيا جي تاريخ ۾ پنھنجو مقام قائم ڪيو آھي.
اسان جون تاريخون، بزرگن جون سوانحعمريون، سياحن
جا سفرناما، شاعرن جا جنگناما ۽ مثنويون، مذڪور
دعوا جي لاءِ دليل طور پيش ڪري سگھجن ٿيون.
زير تبصره ڪتاب يادگيريون به انھيءَ سلسلي جي ھڪ
ڪڙي آھي. ھي ڪتاب سنڌي ادبي بورڊ طرفان ڇپايو ويو
آھي. سنڌي ادبي بورڊ، جيتوڻيڪ سنڌ جي تاريخ،
ادبيات ۽ ٻين شعبن ۾ ساراھ جوڳي خدمت ڪئي آھي؛ پر
ھي ڪتاب شايع ڪرڻ سان، ھن اداري، واديءَ سنڌ جي
تاريخ جي اُن حصي کي نمايان ڪيو آھي. جنھن ۾ وطن
فروش ماڻھن، ديس جي دشمنن، غير وطني حڪومتن جي
ڇاڙتن جو ذڪر ڪيل ھوندو آهي. ھي ڪتاب ميرن جي
نمڪخوار ۽ ان دؤر جي ھڪ نامور واپاريءَ ۽ سياسي
جاسوس- سيٺ نائون مل- جي آتم ڪھاڻي آھي، جنھن ۾ ھن
پنھنجي ڪردار سان گڏ انھن ماڻھن جو به ذڪر ڪيو
آھي. جيڪي ظاھري طور اميرانِ سنڌ جا درٻاري ھئا،
جيڪي ظاھري طور ٽالپر حاڪمن جا سڄڻ، مشير ۽ دوست
ھئا. پر اندروني طور ھو انگريزن جا ڇاڙتا ۽ جاسوس
ھئا.
دنيا جي ھر ملڪ ۾ جتي وطن دوست ۽ محب وطن ھستيون
ھونديون آھن، اتي ديس جا دشمن ۽ ڌارين جا ڇاڙتا به
پنھنجو ڪردار ادا ڪندا رھندا آھن. واديء سنڌ، جتي
دودي سومري، ٻاگھل سومريءَ، دولھ دريا خان، مخدوم
بلاول، شاھ عنايت شھيد، شير سنڌ مير شير محمد خان
ٽالپر ۽ ھوشو شيدي جھڙيون جانباز، محب وطن ۽ بيباڪ
ھستيون پيدا ڪيون آھن. اتي چنيسر، ڦوڳ، ميان
عبدالنبي ۽ سيٺ نائو نمل جھڙا وطن دشمن، ڊڄڻا، خود
غرض، لالچي، دوست جي روپ ۾ ٺڳ، فريبي ۽ دشمن فرد
به پيدا ڪيا آھن.
ھن ڪتاب ۾ ھڪ طرف ميرن جي دؤر جي اقتصادي، تعليمي،
سماجي ۽ سياسي حالت جو ذڪر ڪيل آھي، ته ٻئي طرف
سيٺ نائونمل پنھنجون حرفتون، حرڪتون، سازشون،
چالاڪيون ۽ چالبازيون پنھنجن ئي لفظن ۾ پاڻ بيان
ڪيون آھن. سيٺ نائونمل ٽالپر حاڪمن جو درٻاري ھو.
ھن قبول ڪيو آھي. ته ٽالپر حاڪمن مٿس گھڻيون
مھربانيون ڪيون ھيون، ھنن جو مٿس ڪيڏو نه اعتبار
ھو- ايتريقدر جو ھو سياسي راز کيس ٻڌائيندا ھئا.
ساڻس مشورو ڪندا ھئا: پر ٽالپرن کي اھا خبر ئي
ڪانه ھئي ته ھو اندروني طور سندن دشمنن يعني
انگريزن سان مليل ھو. ھنن کي خبر ئي ڪانه ھئي ته
ڪو سيٺ نائونمل انگريزن جو ڇاڙتو ھو. در اصل ميرن
جي شڪست جو وڏو ڪارڻ سيٺ نائونمل ئي ھو.
ھن ڪتاب جي منڍ ۾ سنڌي ادبي بورڊ جو آنرري
سيڪريٽري صاحب لکي ٿو:
”سيٺ نائونمل لاءِ مشھور آھي ته ھن پنھنجي وطن سان
غداري ڪري، انگريزن جو ڇاڙتو ٿي، سنڌ کي غلام
بنائڻ ۾ اھم حصو ورتو. سنڌي ادبي بورڊ، نائونمل
جون يادگيريون شايع ڪري، قوم آڏو تاريخ جي ھڪ اھم
مسئلي کي پيش ڪيو آھي. پنھنجي تعريف ٻڌي ۽ پڙھي
ھرڪو خوش ٿئي، اھو لازمي آمر آھي؛ پر فقط تعريف تي
قانع ٿي ويھي رھڻ، پاڻيھي پاڻ سان بي انصافي ڪرڻي
آھي. جيسين تصوير جي ٻنھي رخن جو صحيح علم نه
ھوندو، تيسين حسن ۽ قبح جي سمجھڻ ۾ لغزش جو امڪان
رھندو.“
حقيقت ۾ ھي ڪتاب سنڌ جي ھڪ دؤر جي تاريخ جي حيثيت
ٿو رکي، جيڪا آتم ڪھاڻيءَ جي روپ ۾ پيش ڪئي ويئي
آھي.
ھن ڪتاب جو تعارف لکندي ان وقت جو گورنر، سرايوان
جيمز لکي ٿو:
”انگريز سرڪار کي ڪيتري وقت تائين سنڌ جي مختلف
محدود معلومات رھندي ھئي. ڇاڪاڻ ته ھنن سنڌ جي
حڪمرانن سان ڪنھن لاڳاپي قائم ڪرڻ جي ڪا ڪوشش ئي
ڪا نه ڪئي ھئي. سنڌ پنھنجي جداگانه حيثيت جي ڪري،
ٻاھرينءَ مداخلت کان پاڪ ۽ صاف رھي ھئي. ارڙھين
صدي ۾ ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ لاڙ جي ھڪ مشھور شھر
يعني ٺٽي ۾ ڪوٺيون وڌيون ھيون. پر اھي قبل از وقت
بند ڪيو ويون. انگريزن جا سفير جڏھن ٽالپرن ميرن
جي ويجھو پوڻ جي ڪوشش ڪندا ھئا ته ھو پريشان ۽
بدظن نظر ايندا ھئا.“
ھو اڳتي لکي ٿو، 1830ع ۾ اھو وقت آيو، جڏھن انگريز
سرڪار ھنن جي ملڪ ۾ دلچسپي وٺڻ شروع ڪئي.
ھو لکي ٿو:
”ھرڪو ماڻھو، جنھن کي به سنڌ جي سرزمين جو ڪجھ
اونو آھي، سو سيٺ نائونمل جي ھن خود نوشته احوال
کي دلچسپي سان پڙھندو، جنھن انگريز سرڪار جي ھڪ
نازڪ وقت ۾ نمايان مدد ڪئي. سيٺ نائونمل جي انھن
ڪوششن سان پنھنجيءَ ماتر ڀوميءَ کي آرام، انصاف ۽
سٺي انتظام وٺي ڏيڻ سان گڏوگڏ ظلم ۽ زبردستيءَ کي
ھميشه لاءِ ٻُنجي ڏيڻ ۾ مدد ڪئي، جنھن ۾ خود سندس
پيءُ به شڪار ٿيو ھو.“
اھڙي طرح ھن جي لکت مان ظاھر آھي ته سيٺ نائونمل
ھڪ ڪٽر شخص ھو. ھن ٽالپرن جي حڪومت جي اندروني طور
مخالفت مذھبي ڪٽرپڻي ۽ ميرن کان پنھنجي پيءُ جي
انتقام وٺڻ لاءِ به ڪئي ھئي. سر ايوان جيمز جي لکت
مان اھو به ثابت ٿو ٿئي ته سيٺ نائون مل جي اھا به
مراد ھئي ته سنڌ جي ھندن کي مسلمان حڪمرانن جي
غلاميءَ جي طوق مان آزاد ڪرائجي، ۽ انھيءَ مقصد ۾
ڪاميابي حاصل ڪرڻ لاءِ ھن ڪڇ جي مقامي انگريزي
سفير ڪرنل پاٽنجر سان 1832ع ۾ ملاقات ڪئي، ۽ پوءِ
ان سان دوستيءَ جو ناتو ڳنڍيائين، تنھن کان پوءِ
سيٺ نائونمل سر الينگزينڊر برنس سان واقفيت وڌائي
۽ ليفٽيننٽ جان ڪين کي مددون ڪيائين. مطلب ته ھن
کي جڏھن به موقعو ملندو ھو تڏھن ڳجھ- ڳوھ ۾
انگريزن جي خدمت ڪندو ھو. اھڙو اظھار خود پاڻ به
پنھنجي آتم ڪھاڻيءَ ۾ ڪيو اٿس.
ھو صفحي نمبر 169 تي لکي ٿو:
”مون ڪيپٽن پريڊيءَ سان شڪايت ڪئي ته ڪرنل بائلو
شايد مون کي مشڪوڪ نگاھن سان ڏسي رھيو آھي. تنھن
تي ھن ڪرنل بائلو کي چيو ته ھي انگريزن جو شيدائي
آھي. اسان جو ھن تي اھڙو اعتبار آھي، جھڙو ڪنھن
پنھنجي ماڻھو تي ھجي.“
ٻئي ھنڌ ص 173 تي ھُو لکي ٿو:
”مان روز ڏھين بجي صبح جو ڇانوڻيءَ ۾ وڃي حيدرآباد
۽ سنڌ جي ٻين حصن جي ماڻھن جي جذبات متعلق خبرون
پھچائيندو ھئس، جي مون کي مختلف ذريعن سان ملنديون
ھيون.“
سيٺ نائونمل، انگريز عملدارن جي مھربانيءَ مان
فائدو وٺي پنھنجن مٽن مائٽن کي مختيارڪاريون ۽
ٻيون اھڙيون اعليٰ نوڪريون وٺي ڏنيون ھيون. ھنن
سنڌ ۾ رشوت جو رواج وڌو ۽ پنھنجن مخالفن تي ظلم
ڪيا. انھيءَ جو نتيجو اھو نڪتو جو سيٺ نائونمل تي
بي ايمانيءَ، ٺڳيءَ خويش پروريءَ ۽ اقربا نوازيءَ
جي تھمتن ھيٺ ڪيس ھليو.
ھو صفحي 197 تي لکي ٿو:
”ڪئپٽن پريڊيءَ کي اوچتو حڪم آيو ته مون کي معطل
ڪري. ھن مون کي حڪم پڙھي ٻڌايو، ۽ مون اُن کي
تسليم ڪيو. ٻن ڏينھن کان پوءِ سنڌ جي جج، ائڊوڪيٽ
جنرل ڪئپٽن يگ کان عدالت ۾ تفتيش لاءِ حاضر رھڻ جو
حڪم مليو. مان ڪورٽ ۾ حاضر ٿيس. مون کي ويھڻ لاءِ
ڪرسي ڏيڻ کان انڪار ڪيائون.“
ھن آتم ڪھاڻيءَ ۾ سيٺ نائونمل ڪوشش ڪري پنھنجي
انگريز آقائن کي ساراھڻ ۽ ميرن کي نندڻ جي ھرممڪن
ڪوشش ڪئي آھي. ايتريقدر جو مياڻي ۽ دُٻي وارين
جنگين کي اھم جڳھ ڪانه ڏني اٿس. ھن ڪوشش ڪري سنڌ
جي عظيم سپوت شير سنڌ مير شير محمد خان کي ھڪ
رواجي شخص، ڊڄڻو ۽ بزدل بيان ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آھي.
حالانڪه ھوڏانھن سر چارلس نيپئر جي ڀاءُ سر وليم
نيپئر پنھنجي جڳ مشھور تصنيف ”Conquest of Scinde“
۾ مير شيد محمد ۽ سندس سپاھي ھوش محمد قمبراڻي جي
شجاعت ۽ بھادري ۾ گھٽ ۾ گھٽ پنجاھ صفحا لکيا آھن.
حقيقت ته ھيءَ آھي ته سنڌ ۾ گوريلا لڙائي جو بنياد
وجھندڙ مير شير محمد ئي ھو. ھن وادي سنڌ جي ماڻھن
۾ آزاديءَ جي جذبي جاڳائڻ لاءِ انگريزنن سان
چڪريون کاڌيون، دُٻي واري لڙائي اھڙيءَ ڇتيءَ جنگ
مان ھڪ ھئي، پر سيٺ نائونمل ھن لڙائيءَ کي ھڪ
رواجي لڙائي بيان ڪندي لکيو آھي:
”مياڻي جي جنگ کان ڏيڍ مھينو پوءِ، ٽڙيل پکڙيل
ٻروچ، شير محمد جي جھنڊي ھيٺيان اچي ڪٺا ٿيا ۽ ھن
انھن جي مدد سان حيدرآباد کان اٺ ميل پري ٽنڊي
الھيار واري رستي تي دٻاري (دٻو) جي ڳوٺ وٽ سر
چارلس نيپيئر جو مقابلو ڪيو.“
سڀ ڪنھن کي معلوم آھي ته سيٺ نائونمل جي ھي راءِ
ڪيتري قدر نه غلط حقيقت سان ڀريل آھي. دراصل ھيءَ
ئي جنگ ھئي، جنھن ۾ ھوش محمد پنھنجن سڀني ساٿين
سان، ولولي سان نعرا ھڻندو، شھيد ٿي ويو. ھيءَ جنگ
اڄ به سنڌ جي تاريخ ۽ سنڌ جي قسمت ۾ فيصله ڪن
واقعي جي حيثيت رکي ٿي.
سيٺ نائونمل پنھنجي آقائن جي فوجي تنظيم ۽ سپاھين
جي بھادريءَ جي ساراھ ڪئي آھي، پر حقيقت ته ھيءَ
آھي ته ميرن جي فوج ۾ نائونمل جا ڇاڙتا ۽ وطن دشمن
عناصر شامل ھئا، جن کي نائونمل طرفان رشوت طور
رقمون ملنديون ھيون. ھن دعويٰ جو ثبوت سر رچرڊ
برٽن جي بيان سان ملي ٿو.
ھو لکي ٿو:
اسان کي سرڪاري دفتر مان نه وري ھيءُ زباني معلوم
ٿي سگھيو آھي ته ميرن جون توبون ڇو ھوا ۾ گولا
وسائينديون ٿي رھيون. نه وري اھو معلوم ٿي سگھيو
اھي ته ٽالپرن جي ڪھڙي غدار سردار ميرن جي سوار
فوج کي ڀاڄ تي مجبور ڪيو ھو؟ شايد اھو وقت اچي جو
مورخ ھنن حقيقتن کي بي نقاب ڪن، ھن وقت جا تاريخ
اسان وٽ پيش ڪئي ويئي آھي، سا محض ھڪ افسانو آھي.“
سچ پچ، سنڌي ادبي بورڊ، ھي ڪتاب ڇپائي، واديءَ سنڌ
جي نئين نسل تي وڏو احسان ڪيو آھي. ھُو جڏھن ھي
ڪتاب پڙھندا، تڏھين کين خبر پوندي ته ڪنھن به
تحريڪ ۾ وطن دوست ماڻھن سان گڏ ڪي ڇاڙتا به موجود
ھوندا آھن، جيڪي سيٺ نائونمل وانگر اڏوھي بنجي،
وطن جي طاقت ۽ طاقتور بازوئن کي اندران ئي اندران
کائي ڪمزور بڻائي ڇڏيندا آھن.
ھن ڪتاب جو ٽيون باب سنڌ جي قديم شھرن، بندرن،
کارين واھن، ۽ ڍورن جي ھڪ تاريخ آھي، ھن باب ۾ ان
دؤر جي تجارت ۽ تجارتي وسيلن جي تاريخ بيان ٿيل
آھي. ھن باب ۾ اھو به ڄاڻايل آھي ته ان وقت ميرن
جي ھٿ ھيٺ ڪھڙا ڪھڙا ڏن ڀرو، ڄام، ملڪ ۽ سردار
ھئا. ھن باب ۾ پس پردھ اھو به بيان ٿي ويو آھي ته
ڪيئن نه سنڌ جي سپوٽن، لغارين جاکرن، نومڙين،
کوسن، ڪرمتين، بُڙدين ۽ ٻين قبيلن انگريزين سان
چڪريون کاڌيون ۽ تاريخ ۾ سنڌ جو سر اوچو ڪيو.
ھي ڪتاب انگزيري ٻوليءَ مان محترم حنيف صديقي صاحب
ترجمو ڪيو آھي. ڊيمي سائيز، سفيد پني تي 280 صفحن
تي مشتل ھن ڪتاب جي قيمت ڇھ روپيا آھي. صديقي صاحب
ترجمي ڪندي نھايت سليس ٻولي ڪم آندي آھي.
خواجه غلام علي الانا
(ريڊيي پاڪستان جي شڪرئي سان)
پير علي محمد راشدي
آديسي اٿي ويا مڙھيون مون مارين
(شاھ)
لطف الله ”جوڳي“ (بدوي) مرحوم
[سنڌي ادب جي مشھور اھل قلم ۽ مصنف، شاعر ۽ محقق،
پروفيسر لطف الله بدوي، 19 نومبر 68ع تي شڪارپور ۾
وفات ڪئي آھي. مرحوم سنڌي زبان ۽ ادب جي خدمت ڪندي
ساري عمر گذاري ڇڏي پوئين وقت تائين لکندو رھيو،
سندس علمي ۽ ادبي ڪم سنڌي ادب جي تاريخ ۾ ھميشه
لاءِ امر رھندو. شعر و شاعريءَ کان سواءِ ادب ۽ فن
جي ھر صنف تي سندس قلم ھلندو رھيو. ديني ۽ علمي
مقالا تاريخ ۽ سير، تحقيق ۽ تنقيد، ناول ۽ افساني،
ڊرامي ۽ داستان، بھرحال ھر موضوع تي سندس ڪتاب ۽
مقالا موجود آھن. سندس علمي مقالا ’سنڌو‘،
’توحيد‘، ’نئين زندگي‘، ۽ ’مھراڻ‘ سماھيءَ ۾ سَوَن
جي تعداد ۾ شايع ٿيا آھن. ڪتابن ۾ مختلف موضوعات
تي ٻٽيھه ڪتاب آھن ۽ اڻڇپيل ذخيري ۾ نَوَاردو
مسودا ڇھ فارسي مسودا ۽ تيرھن شعر جا ڪتاب آھن.
سندس علمي ۽ ادبي شخصيت لاءِ مشھور اھل قلم جناب
پير علي محمد صاحب راشديءَ جو تاثر پيش ڪجي
ٿو - ادارو.[
جوڳي ويڙا جُوءِ ڇڏي وري اچن سي شال ڙي!
لطف الله بدوي مرحوم ”بدوي“ بعد ۾ بڻيو؛ ان کان اڳ
”جوڳي“ ھوندو ھو منھنجي ساڻس شناسائي جوڳ واري دؤر
۾ ٿي -اڄ کان اٺٽيھه سال اڳ.
آءٌ سنڌ زميندار سکر جو ايڊيٽر ھوس. انھن ڏينھن ۾
سنڌي مضمونن لکڻ وارن جي گھڻي اڻاٺ ھوندي ھئي.
منھنجي اھا خاص ڪوشش ھوندي ھئي ته سنڌي مسلمانن ۾
اخباري مضامين لکڻ جي اھليت پيدا ٿئي ۽ اخبار
نويسيءَ لاءِ منجھن دلچسپي وڌي ھندن ۾ گھڻائي اھل
قلم ھوندا ھئا، اخبار نويسيءَ ۽ سنڌي ٻوليءَ تي
ڇائنجي ويل ھئا ڄيٽمل پرسرام ۽ لالچند امر ڏنيمل
جو خوب ڌاڪو ويٺل ھو. ڊاڪٽر گربخشاڻي ميدان ۾ اچي
ويل ھو. سکر جي شري ويرو مل بيگراج جو قلم ڪھاڙي
وانگر ٿي ھليو. ميان جي ڳوٺ، تعلقي شڪارپور ۾
”سنڌو“ رسالي جو مھتمم مسٽر راجپال مچٽ مچايو ويٺو
ھو. ڪراچيءَ مان ”سنسار سماچار“ روزانه اخبار نڪرڻ
شروع ٿي ھئي. ان اخبار وارن جو پروگرام ھو ته ھڪ
طرف سنڌي زبان تي سنسڪرت کي سوار ڪيو وڃي ۽ ٻئي
طرف ھندو اخباري ليکڪن جي ھڪ وسيع جماعت ساريءَ
سنڌ ۾ پيدا ڪئي وڃي مقابلته مسلمانن ۾ ان زماني
تائين چار- پنج ايڊيٽر ته اٿي کڙا ٿيا ھئا، پر عام
علمي، ادبي ۽ سياسي مضمون نگارن جو ڏڪار ھلندو ٿي
آيو. اُڙيو ٿڙيو ڪنھن مسلمان جو لکيل مضمون پھچندو
ھو ته ان جو مطلب ھن کان مٿي ڪونه ھوندو ھو ته
ضلعي جي ڪليڪٽر ۽ ڪمانيءَ جو ڌيان ھن حقيقت ڏانھن
ڇڪايو وڃي ته ”فلاڻي غريب کي حد جا وڏيرا
بدمعاشيءَ ۾ ڦاسائڻ جي بيجا ڪوشش پيا ڪن تڪرار جو
اصلي بنياد ڪا رن روڳڙي آھي، تنھنڪري نوشيرواني
انصاف کان ڪم وٺي، اُنھي جاچ ڪري مظلوم کي وڏيرن
جي آزار کان بچايو وڃي“. ان قسم جي ليکن جي
گھٽتائي ڪانه ھوندي ھئي. پر ظاھر ھو ته اھڙن
مضمونن مان علمي، ادبي ۽ سياسي تحرير جون ضرورتون
پوريون ڪين ٿي ٿيون.
انھيءَ زماني ۾ ھڪ ڏينھن مون وٽ ھڪ نوجوان لنگھي
آيو ھيئت قدري نياري ھيس سنھو، ڊگھو، وڏيون اکيون،
نمايان نڪ مٿي تي گيڙو رنگ جي مشھدي لونگي، جسم تي
گيڙو رنگ جو وڳو ڏسڻ ۾ لڄارو گفتگو ۾ سنجيدو نالو
”جوڳي“.
مون پڇيس، اوھان جوڳي ته آھيو، پر مرلي ڪٿي
اَٿوَ؟
کيسي مان پينسل ڪڍي ڏيکاريائين ۽ چيائين ”اجھا
ھيءَ آھي اسان جي مُرلي! اھا مرلي وڄائي ته ٻڌايو.
ٻئي کيسي مان ھڪ مضمون ڪڍي، منھنجي اڳيان رکيائين:
”اسان جي مرليءَ مان ھي سُر پيا نڪرن!“ مضمون پڙھي
ڏٺم اکر سھڻا عبارت وڻندڙ، مطلب صاف، خيال پاڪيزه
ھاڻي ياد نه اٿم پر غالباً شعر- شاعريءَ متعلق ھو.
مضمون پڙھڻ کان پوءِ مون راءِ ڏنس ته منجھس مضمون
لکڻ جو ڪافي ملڪو موجود آھي، تنھنڪري کيس اھا ڪوشش
جاري رکڻ گھرجي. البت اھا صلاح به ڏنيمانس ته شعر-
شاعريءَ کان سواءِ ٻين موضوعن تي به قلم آزمائي
ڪندو رھي، ڇو ته موضوع گھڻا ۽ سنڌي لکندڙ ٿورا
ھئا. ان کان پوءِ مون گھڻي توجھه سان ساڻس گفتگو
ڪئي ۽ ڳچ وقت تائين اسان جي ڪچھري جاري رھي، سندس
حوصلو ڪافي وڌيو وعدو ڪيائين ته ھو تاريخي ۽
تحقيقي مضامين به لکندو. مون وعدو ڪيس ته سندس
مظامين منھنجي اخبار ۾ ضرور شايع ٿيندا رھندا.
اھا ھئي جوڳي صاحب سان منھنجي پھرين ملاقات ۽ سندس
مضمون نگاريءَ جي ابتدا بعد جيترو وقت آءُ سنڌي
اخبارون ايڊٽ ڪندو رھيس، سندس مضمون ايندا رھيا ۽
ڇپجندا رھيا. پاڻ تحرير جي طرز ۾ تڪڙي تڪڙي ترقي
ڪندو ويو، ۽ منھنجي سنڌي اخبار نويسي ختم ٿي. تنھن
کان اڳ ھو بطور مضمون نگار وڌي وڻ ٿي ويو ھو. ساڳي
ئي زماني ۾ مون مولائي شيدائي صاحب کي به مضمون
نگاريءَ جي تحريص ڏني، جنھنڪري ھو صاحب به ريل جون
ڳاڙھيون سايون جھنڊيون ڦٽيون ڪري، قلم ڪلھي تي
کڻي، لانگ بوٽن سوڌو صحافت جي ميدان ۾ ٽپي پيو.
وقت گذرندي ھي ٻيئي صاحب جوڳي ۽ شيدائي سنڌي ادب ۽
صحافت جو سينگار بنجي پيا. مجھن اھي جوھر ڄائي ڄم
کان موجود ھئا، پر منھنجي خوشقسمتي ھئي جو انھيءَ
جنس جي سڃاڻپ پھريائين منھنجي دڪان تي ٿي.
”جوڳي“ صاحب گھڻن سالن کان پوءِ پنھنجو تخلص
”جوڳي“ بدلائي ”بدوي“ سڏائڻ لڳو پر مون کي ”بدوي“
کان وڌيڪ ”جوڳي“ پسند ھو، تنھنڪري آءٌ پڇاڙيءَ
تائين کيس جوڳي سڏيندو رھيس. ”جوڳي“ سنڌ جي شئي
ھئي. ”جوڳي“ سنڌ جي ادب ۽ ڪلچر جو ھڪ رنگين جزو ھو
۽ آھي. جو ڳين کي شاھ صاحب پنھنجي غيرفاني ڪلام
ذريعي غير فاني مقام بخشي ڇڏيو آھي. تنھنڪري جوڳين
کي ڇڏي مون ’بدوي‘ سڳورن کي تڪليف ڏيڻ ڪانه ٿي
گُھري.
ديسي سيڻ ڪجن پرديسي ڪھڙا پرين!
ھونئن به ميان لطف الله مرحوم جي بدوين کان وڌيڪ
جوڳين سان مناسبت ھئي. جوڳين وانگر سادو نماڻو
جوڳين وانگر ئي ڪنھن تي بار ڪانه، جوڳين جي مرليءَ
وانگر سندس نغما مٺا ۽ مڌر، جوڳين وانگر ڪم-سوال
جوڳين وانگر ضرورتون مختصر، جوڳين وانگر بک ڏک ۾
ھڪجھڙو.
ويا نيرانا نڪري، جوڳي منجهان جُوءِ،
اوسر آجا اوءِ، اُٿي گوندر گڏيا.
آءُ سمجھي ڪونه سگھيس ته بدوين سان سندس ڪھڙي
مناسبت ھئي، جنھنڪري پاڻ اھو تخلص اختيار ڪيائين.
مون ته سندس ھٿ ۾ نه ڪڏھن تلوار ڏٺي نه خنجر، نه
ڪڏھن قافلو ڪڍندي ٻڌم نه ڪنھن جنگ جي ميدان ۾
وڙھندي ڏٺم. افسوس اھو اٿم ته سندس ’بدوي‘ بنجڻ
واري زماني ۾ منھنجي ساڻس ملاقات ٿي ڪانه سگھي نه
ته ھوند آءٌ به ڏوراپو ڏيانس ھا.
جوڳي وڏو محقق ۽ عظيم اھل قلم ثابت ٿيو ان کان
وڌيڪ جنھن ڳالھه مون کي متاثر ڪيو سا ھيءَ ھئي ته
ھو وڏو انسان ثابت ٿيو. انسان ۾ جيڪي خصلتون ۽
خوبيون ھجڻ گھرجن، سي سڀ منجھس موجود ھيون. آءُ
نٿو سمجھان ته ھن ھَوس ۽ حيوانيت جي زماني ۾ مرحوم
ڪڏھن ڪنھن ساھواري کي ڏکويو يا ڪنھن مالدار اڳيان
ھٿ ڊگھو ڪيو، حد درجي جي فناعت ۽ انسانيت سان
زندگي بسر ڪندو رھيو. اٿاھه صبر جو صاحب ھو. سندس
صاحبزادو، مرحوم پروفيسر بدوي، حادثي جو شڪار ٿي
گذاري ويو. مون سمجھيو ته ان صدمي وگھي ھاڻي ھوش
حواس وڃائي ويھندو ۽ اھو ڪاپاري ڌڪ ھوس، عمر ۾
پڇاڙيءَ ۾ رسيو ھوس، ساريءَ عمر جي اميدن کي لحظي
۾ لوڙھي ويو ھوس، مگر معلوم ٿئي ٿو ته جوڳي مرحوم
ان مقام کي پھچي ويل ھو، جنھن ڏانھن شاھه صاحب ھنن
اکرن ۾ اشارو ڪيو آھي:
وڍ سر، ٿيءُ سرھو، مَ ڪي آءٌ مَ ڳاءِ،
جاجڪ تو مٿاءِ، ملڪ مَڙوئي گھوريان.
مان ان حادثي کان پوءِ جون سندس تحريرون به پڙھندو
رھيس. مون کي انھن مان ڪابه علامت ڪانه ملي ته ان
حادثي ڪري سندس دماغ متاثر ٿيو يا سندس صبر ۽ شڪر
۾ ڪو فرق آيو.
رھن رند رضا تي راضي، گھوٽ پيڙھيا توڙي گھاڻي:
رب ٿو ڄاڻي، عاشقن جا انصاف.
آءٌ انھن ماڻھن مان آھيان، جن جو ھي مشاھدو آھي ته
اسان واري دؤر جي مقابلي ۾ موجوده دؤر اندر سنڌ ۾
گھڻا ۽ بھتر اھل قلم ۽ اھل سخن سطح تي اچي چڪا
آھن، تنھنڪري آءٌ ھروڀرو ائين ڪونه چوندس ته علم،
قلم يا ادبي ڪمال جي لحاظ سان جوڳي مرحوم جي خالي
ڪيل جاءِ ٻيو ڪو ڀري ڪونه سگھندو پر ساڳئي وقت آءٌ
ھيترو ضرور عرض ڪندس ته جوڳي مرحوم جھڙو انسان
شايد وري ڪو ورلي نظر اچي. اھل قلم گھڻا اڀري ۽
اسري چڪا آھن ۽ اڃان به گھڻا اڀرندا ۽ اسرندا
رھندا. پر انسانن جي اڻاٺ ھروڀرو اھل قلم لاھي
ڪونه سگھندا، انسان وڏي شئي ٿئي ٿو. رعب انسان جو
پوي ٿو، اھل قلم جو ڪونه ٿو پوي. منھنجي لاءِ ته
جوڳيءَ جھڙي عمر جي علمي رفيق جو لاڏاڻو انتھائي
ذاتي صدمي جو باعث آھي،
لنگھي پٻ پري ٿيا ڇڏي رڻ رائو،
ڏيئي ڦوڙائو، ويا ويچاري سپرين!
الله تعاليٰ کيس جنت ۾ جاءِ ڏئي. سنڌ ڪھڙا ڪھڙا
ماڻھو پيدا ڪيا، ۽ ڪھڙا ڪھڙا ماڻھو منجھائنس
لڏيندا پيا وڃن
( روزانو عبرت حيدرآباد جي مھرباني سان) |
