پروفيسر واءِ. ايس. طاهر علي

رسم الخط جي تاريخ

”الف ب“ جي ايجاد بابت ڪيتريون ئي غلط فهميون ٿي ويو آهن. ڪن ماڻهن جو خيال آهي ته موجوده ٻولين جي ”حرفن“ جي  ايجاد جو سهرو چين وارن جي سر تي آهي، ۽ اڪثر ماڻهن کي ان جو يقين آهي ته ”حرفن“ جا موجد  اهل ”فينيشيا“ آهن، مگر دراصل ائين نه آهي؛ انهن جا موجد اهل مصرئي آهن، پر ان کي ڇنڊي ڇاڻي سڌي رستي تي آڻڻ وارا اهل فينيشيا آهن.

       سڀ کان اول مصر وارن، حروف جي ضرورت کي محسوس ڪيو، ڇاڪاڻ ته اهي جانورن جي پوڄا ڪندا هئا، تنهنڪري حيوانن جي تصويرن کي ئي اظهار جو ذريعو بنايو ويو. ڪن هنڌن تي جتي جانورن سان ڪم نٿي هلي سگهيو، اتي اهڙين شين جي تصويرن کي اختيار ڪيو ويو، جي عام طرح سان ڏسڻ ۾ اچن ٿيون. اهڙيءَ طرح انهن هڪ مڪمل ”الف ب“بنائي ۽ ان جو نالو ’مقدس حروف‘ رکيو. انهن ئي ’مقدس حروف‘ کي يوناني زبان ۾ ”هيرا گلفڪ“ سڏجي ٿو.

        جيئن ته ”هيراگلفڪ“ خط ۾ تصويرون ئي تصويرون هيون، ۽ ان جو جلد ۽ سهوليت سان لکڻ به ممڪن نه هو، تنهنڪري  ان  جا ٻه قسم ڪيا ويا: هڪ ”هيراٽڪ“، جو صرف مذهبي ڪمن لاءِ  مخصوص هئي ؛ ٻي ”ڊيماٽڪ“، جا عام ڪمن لاءِ استعمال ڪئي ويندي هئي. جهڙوڪ اڄڪلهه ’موڙي‘ ۽ ’ٻاليوڌ‘ (مرهٽي)، پنجابي ۽ ’گورمکي‘ وغيره مذهبي ۽ دينوي ڪمن لاءِ جدا جدا ڪم اچي رهيو آهن.

’هيراٽڪ‘ ۽ ’ڊيماٽڪ‘ حروف، معنيٰ جي لحاظ کان ٻن قسمن جون هيون، آئيڊو گرافڪ(ideographic)يعني ”ڪاشف الخيالات“ ۽ فونڪ (phonic) يعني ”ڪاشف الصوت“، اڳتي هلي انهن ۾ به هر هڪ کي ٻن حصن ۾ تقسيم ڪيو ويو، يعني’آئيڊو گرافڪ‘ ۾ هڪ حصو، اهڙي قسم جي تصويرن تي مشتمل هو، جي جنسي هوبهو  اهي  ئي شيون  معلوم  ٿي سگهيون ٿي:  مثلاً: *مان ’ستارا‘ وغيره ۽ ٻئي حصي ۾ اهڙي قسم جا نشان رکيا ويا، جن مان صرف مشابهت جو اظهار مقصود ٿي سگهيو ٿي.*+ نشان مان مطلب ’رات‘ورتائون، يعني آسمان ۽ ان جي هيٺان ستارو، ڇاڪاڻ ته ستارو آسمان تي رات جو ئي نظر اچي ٿو.

’فونڪ‘مان هڪ ته اهو حصو علحدو ڪيو ويو، جنهن مان صرف آواز معلوم ٿئي، مثلاً:’اَ- او- اي‘ وغيره ۽  ٻيو اهو حصو جنهن مان هر هڪ مرڪب آواز جا مختلف حصا معلوم ٿي سگهن. مثلاَ ’هاڻي-ها- هو‘ وغيره. اهڙيءَ طرح پندرهن حروف تيار ٿي ويا، مگر مشڪل ڳالهه اها ٿي جو آواز ايڪيهه ئي هئا، تنهنڪري پندرهن شڪلين مان ايڪيهه حروف بنايا ويا ۽ ان  مان ڪي آواز اهڙا به هئا، جن لاءِ هڪ کان وڌيڪ حرف به موجود هئا.

جيئن تمدن ۽ تهذيب ۾ واڌارو ٿيندو ويو، تيئن لکڻ پڙهڻ جي ضرورت وڌڻ لڳي ۽ انهن حرفن جي لکڻ پڙهڻ  ۾ تڪليف ٿيڻ شروع ٿي: تان جو جدت پسند طبيعت وارن انهن حرفن جي صورت ۽ شڪل کي ضايع ڪري ماڳهين هڪ ٻيو نمونو پيدا ڪري ڇڏيو. مصر جي فرعونن، انهن حرفن ۾ ٻين ڏهن حرفن جو پڻ اضافو ڪري ڇڏيو. سڀني کان اول، جن مصري حرفن کي سکيو ۽ ان ۾ ڦيرڦار ڪئي، اهي اهل فينيشيا ئي هئا، ڇاڪاڻ ته هيءَ قوم مصرين سان  تجارتي تعلقات رکندي هئي، تنهنڪري هڪٻئي جي تمدن ۽ تهذيب کان واقف ٿي چڪيون هيون. فينيشيا وارن، حيوان پرست مصرين وٽ رسم الخط جهڙي هڪ ڪمائتي شيءَ ڏسي، ان کي اخذ ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، ۽ ان کي ڪجهه ڦيرائي گهيرائي  پاڻ سان ملائي ڇڏيائون. ان سلسلي کي، دنيا جي اڳيان پيش ڪندي، ائين ڪڏهن به ڪونه چيائون ته اسين ڪو ان جا موجد آهيون، جيئن ڪن ڪوتاهه- بين مصنفن اهل فينيشيا جي سرتي ايجاد جو سهرو ٻڌو آهي. دراصل اهي موجد نه آهن، بلڪ مصري موجد آهن.

ڪن ماڻهن جو اهو خيال ته اهل فينيشيا، مصري حروف کان علاوه خود هڪ نئين طرز جي حروف جا موجد آهن، حقيقت ۾  اها دعويٰ به غلط آهي، البت اهل فينيشيا مصرين کان حرفن وٺڻ کان پوءِ، پهرين پهرين شڪليون اهي ئي قائم رکيون، پر انهن جا  نالا بدلائي ڇڏيائون ڪجهه ’فونيشن‘ لکيتون دستياب ٿيون آهن، اهي خود ان ڳالهه جي شاهدي ٿيون ڏين ته انهن جي حروف جي شڪل بلڪل مصري ’هيراٽڪ‘ سان ملي ٿي. انهن شڪلين جي لکڻ  ۽  پٿرن کي کوٽڻ ۾ گهڻو وقت لڳندو هو. تنهنڪري ان ۾ ڪجهه جدت ته فينيشيا وارن ڏيکاري، پر جيڪي باقي ڳالهيون انهن کان رهجي ويون، هيون، انهن کي عبرانين پورو ڪري ڇڏيو.

خط ’حمير‘، جو مديني وارن بشير بن عبدالملڪ کان سکيو هو،  سو خط ’ڪوفي‘ سڏجڻ لڳو، جڏهن ڪوفي جي نالي کان ڪوئي به واقف نه هو، اهل مديني مان جزم بن عمره، خط حمير يا خط  ڪوفيءَ کي نئون لباس پهرايو ۽ اهو خط ’خط جزم‘ بنجي ويو، گويا مديني  ۾  هاڻي حمير جو خط  باقي نه رهيو، ان جي جاءِ تي ’خط جزم‘ رائج  هو. پر اهو به سن ٻي هجريءَ تائين بلڪل بيڪار رهيو، ڇاڪاڻ ته ان جي ضرورت ئي نه هئي. هجرت کان پوءِ  ان جي ضرورت پوڻ لڳي  ۽  اهو ’خط جزم‘ موجود عربي  خط  بنجي ويو. سيدنا علي بن ابي طالب عليه السلام انهيءَ خط جزم کي ڏسي، هڪ خط ايجاد ڪيو، پر اهو شهرت حاصل ڪري نه سگهيو.

حضرت عيسيٰ عليه السلام کان تقريبا ڏيڍ سؤ سال اڳي، يونانين فونيشن حروف کي سامهون رکي، هڪ ٻئي نموني جا حروف بنايا، اهي ’حروف‘، اهل ارم کان عبرانين ورتا ۽ ان جو ”مربع عبراني“ نالو رکيائون. اڳتي هلي اهي ’حروف‘ فونيشن جي حرفن کان بلڪل ئي مختلف ٿي پيا هئا. ڇاڪاڻ ته قديم فونيشن ۾  پهريائين ته هنن ئي تبديليون ڪيون ۽  پوءِ  عبرانين جدت طرازي ڪئي، ۽ انهن سڀني کان وڌيڪ اهل ارم حرفن جي نئين وضع بنائي ڇڏي .

”مربع عبراني“ خَطَ  اڳتي هلي ٻه شاخون اختيار ڪيون. هڪ ته اها جا مشرق ڏي ويئي ۽  ٻي مغرب ڏي. انهن ٻنهي شاخن مغربي ۽ مشرقي آب و هوا جي اثر هيٺ اهڙي صورت بدلائي، جو هڪ کي  ٻئي سان ڪو لاڳاپو ئي نه رهيو. ڇاڪاڻ ته اسان کي مشرقي شاخ بنسبت گهڻو ڪجهه لکڻو آهي، تنهنڪري اسين مغربي شاخ کي في الحال علحدو ڪري، ان جي بيان کي مختصر طرح سان لکون ٿا.

مغربي شاخ ”فونيشن يا مربع عبراني“، ايشيا مائنر جي اترئين حصي مان سڌي  يونان  وڃي  پهتي، جتي  ان بلڪل ئي  نرالي صورت  اختيار ڪئي، جنهن جي يادگار  ۾  اڃا تائين  يورپين حروف باقي آهن. اڳتي هلي، قديم يوناني حرفن کي يورپ وارن نئين قالب  ۾  وڌو، جو اڃا تائين موجود آهي  ۽  جن سان اسان کي رات ڏينهن ڪم پوي  ٿو. ان  هڪ  شاخ کي يورپ کان سواءِ  لاطيني  ماڻهن به ورتو  ۽  معمولي ڦيرڦار کان پوءِ  بلڪل  پنهنجو ڪري ڇڏيائون. حقيقت ته  هيءَ آهي ته اهي حروف انهن کي  پنهنجي ضرورتن آهر موافق نظر آيا.

ان طرح ’مشرقي شاخ‘ مان  به  ٻه شاخون  پيدا ٿيون،- هڪ  ته  اها جا عرب  ۾  پهتي، ۽  ٻي اها جا ايران سهڙي. مسلمان موُرخ ۽ محقق ان  ۾ اختلاف راءِ  رکن ٿا ته آيا سڀ کان پهرئين عربي خَطَ  ۾ ڪنهن ڪتابت  ڪئي1؟ ڪن ماڻهن جو خيال آهي ته  سيدنا آدم عليه اسلام کان خط  ورتو ويو، ۽ ڪن سيدنا اسماعيل عليه اسلام جي خط کان، خط عربي جي وضع ٿيڻ کي ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي، ۽ ڪي ته اولاد اسماعيل کان نزار 2 بن عدنان جي خط مان ان خط  جو اخذ ڪرڻ ثابت ڪن ٿا . مگر  اسان جي راءِ موجب اھا فقط  خوشفھمي آھي يا محض مذھبي تخيل آھي ڇاڪاڻ ته اسان سيدنا آدم يا سيدنا اسماعيل يا فزار بن عدنان جي خط جو ھڪ حرف به اڄ تائين ڏسي نه سگهيا آھيون ، ۽ نڪو ڪنھن ٻئي عالم  ۽ فاضل پنھنجي تحقيق جي دوران ۾ ان قسم جي دعوي! کي ثابت ڪري ڏيکاريو آهي.

ابن خلد ون، خاطريءَ سان لکيو آھي ته : ”حمير سڀ کان اڳ خط  و ڪتاب ڪئي ھئي . “پر ’حمير ‘ اھو خط ڪنھن کان سکيو ، ان متعلق خود ابن خلدون به خاموش آھي . سمجھجي ائين ٿو ته ’مربع عبراني ‘ يا ’فونيشين ‘ کان حمير پنھنجو خط مرتب ڪيو ھو . ڇاڪاڻ ته ھن کان اڳي ڪنھن به خط جو موجوده ھجڻ ئي ثابت نه ٿيو آھي . ان کان سواءِ ، حمير جي خط جي لکڻيءَ مان فني خيال کان اھو ثابت ٿي چڪو آھي ته اھا ھڪ شاخ آھي عبراني يا فونيشين جي . ان کان علاوه ’حمير ‘ايتريقدر احسان ضرور ڪيو آھي جو ان بدصورت خط کي ڪجھه قدر صورت ڏنائين . ھن خط کي حمير يا حمير جو ’طريق ڪتابت ‘ چئجي ٿو . ڇاڪاڻ ته حمير گهڻو نورنچوئي ، وڏي تڪليف کان پوءِ ھن خط ۾ ھڪ قسم جي صلاحيت پيدا ڪئي ھئي ، تنھنڪري ڪو به شخص سندس اجازت کان سواءِ خط ’حمير ‘نٿي سکي سگهيو . جيڪڏھن ڪنھن به ان خط کي سکڻ چاھيو ٿي ته ھن کي خاص شرطن جي پابندي به ڪرڻي پيئي ٿي .

ان کان پوءِ ، حمير کان ’تبابع انھن حرفن کي سکيو ، ۽ ’تبابع‘کان ’حيره‘۽ اھل حيره کان ’اڪيد‘ بن  عبدالملڪ (رئيس دومته الجندل ) جي ڀاءُ بشير سکيو ، ۽ پوءِ  بشير اھو خط مڪي وارن کي سيکاريو . خلافت واري زماني  ۾ ، ’مصاحف عثماني‘ ۽ احاديث ’جزم‘، خط  ڪوفي  ۾  لکيا ويندا ھئا .نبوت جي زماني کان پوءِ جڏھن عرب حڪومت

بصري ۽ ڪوفي کي مرڪز اسلام قرار ڏنو ، تڏھن لازمي طرح سان ھڪ طرح جو تمدن به پيدا ٿيڻ لڳو ، جنھن علم ۽ فن کي به متاثر ڪيو . اڳتي ھلي اسلامي حڪومت عرب ، آفريڪا ۽ اندلس تي محيط ٿي وئي ۽ ٻئي طرف بني عباس بغداد جو بنياد وڌو ۽ ان کي ئي گاديءَ جو ھنڌ مقرر ڪيو .

اھل بغداد، خط ڪوفيءَ کي بدلائي تيرھن خط وضع ڪيا، جن جو تفصيل ھيءُ آھي : (1) خط تومار، (2) خط سجلات، (3) خط عھود، (4) خط مومرات، (5) خط امانات، (6) خط ديباج، (7) خط مديح، (8)خط موصع، (9) خط رياش، (10)خط غبار، (11)خط رخش، (12) خط بياض، ۽ (13) خط حواشي .

      اھي سڀ خَطَ ’ڪوفي رسم الخط ‘کان بلڪل جدا گانه نموني جا ھئا . ان سلسلي ۾ ھر خط کي استعمال ڪرڻ لاءِ ڪي خاص موقعا مقرر ٿيل ھئا، ۽ ھرھڪ خط لاءِ ’قلم‘به جدا جدا مقرر ڪيل ھئا . مثلاً:

خط تومار مان جَلي قلم سان ڪتبا لکيا ويندا آھن، جن جا آثار، عرب جي عمارتن تي اڃا تائين باقي آھن .

خط عھود، خط مومرات ۽ خط امانات جو قلم وچٿرو ھو، جن سان احڪام ۽ قبالا(ڪاٻاڙا) ۽ دستاويز وغيره لکيا ويندا ھئا .

خط ديباج، خط مديح، خط مرصع ۽ خط رياش _ اھي خط خوشنويسيءَ لاءِ ھئا .

خط غبار، خط رخش، خط بياض، ۽ خط حواشي، _ اھي خط ھئا، جن سان قرآن مجيد ۽ ٻيا ڪتاب لکيا ويندا ھئا . اھي خطوط، ٽينءَ صديءَ ھجريءَ تائين ھليا، مگر جڏھن ابن مقله 1، نوان ڇھه خط ايجاد ڪيا، تڏھن اھي سڀ خط ميسارجي ويا، جن جو ھڪ حرف به اڄ نظر نٿو اچي . ابن مقله، خطاطيءَ جي اصولن مقرر ڪرڻ  سان گڏ، ھيٺيان خط پڻ ايجاد ڪيا: (1)خط مداح، (2) خط محقق، (3)خط ريحان، (4) خط ثلث ريحاني، (5) خط نسخ، (6) خط توقع ۽ (7) خط رقاع .

ابن مقله جا اھي خطوط تقريباً پنجاھ سالن تائين جاري رھيا، مگر ابن ابواب 2 انھن کي به مٽائي ڇڏيو ۽ پنهنجا نوان خط رواج ۾ آندائين.

سن 700 ھجريءَ  ۾ عمادالدوله ديلميءَ جي زماني ۾ حسن بن حسين علي فارسيءَ، ’خط ڪاتب‘،’خط نسخ‘، ’خط رقاع‘۽ ’خط ثلث‘ کي سامھون رکي، خط ’تعليق‘وضع ڪيو ، جنھن جو خط ’ترسيل‘به مشھور ھو .

       ان زماني ۾ خواجا مير علي تبريزيءَ، خط نسخ ۽ ’تعليق‘کي ملائي ھڪ نئون خط ايجاد ڪيو، جنھن جو نالو ’نسخ-تعليق‘رکيو ويو، جو رفته رفته’نستعليق‘ جي  نالي سان مشهور ٿي ويو. خواجا ميرعلي جي پٽن-ميرعبدالله ۽ ميرعمان- هن خط ۾ ڪجهه تصرفات ڪري، هن خط کي عمدي معيار تي قائم ڪيو آهي.

        خط’نستعليق‘مان به، ٻه خط اخذ ڪيا ويا. ڇاڪاڻ ته ’نستعليق‘ خط کي تحرير ڪندي ڪافي وقت ٿي لڳو، تنهنڪري سن(1100) هه مرتضيٰ قلي شاملو، هرات جي حاڪم، خط ’ شڪسته‘ وضع ڪيو، جو روزانو معمولي خط و  ڪتابت لاءِ آسان ثابت ٿيو هو. انهيءَ زماني ۾ مرتضي قلي خان جي منشيءَ شفيعا، خط شڪست ۾ ترميم ۽ اضافو آڻي، هڪ ٻئي قسم جو ڍنچو تيار ڪيو، جنهن جو نالو ’ شفيعا‘ مشهور ٿي ويو. ان خط ۾ خط ستعليق جون ڪي ڪي ڳالهيون وڌايون ويون هيون. خط نستعليق سان گڏوگڏ خط’ شڪسته‘ ۽ ’شفيعا‘جو  به رواج ٿي ويو، جو اڄ تائين قائم آهي. هن وقت هند، پاڪستان، عرب ۽ ايران ۾، خط’نسخ‘، ’نستعليق،‘خط ’شڪسته‘ ۽ ’شفيعا‘وغيره رائج آهن.

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8  9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ