|
اچار جو تعلق علم لغت
(Lexicography)
سان آهي، ان ڪري وزن جي علم
Prosody
جي اصطلاحن
Lambus, Anapest,
Trochee
سان اچار جو ڪو به واسطو ڪونهي، جيڪڏهن وزن جي
چونڊ صحيح آهي ته بحر ۾ اچار ايندو، اچار صحيح جو
مسئلو زبان ۽ لغت جو آهي، وزن جو آهي وزن جي فن جو
ڪونهي.
هاڻي اچو ته ڏسون ته وزن ”Metre“
ڇا آهي.
''It is a Regular rythmic unit determined by the
relation of stronger and weaker stresses or
accents in the component syllables. A
combination of accented and unaccented
syllables constitutes a foot .The feet commonby
distinguished ind English verse are;-
1.
Iambic
جنهن ۾ هڪ
Un accented
سليبل کانپوءِ هڪ
Accented
سليبل هوندو آهي.
2.
Anapestic
جنهن ۾ ٻن
Un accented
سليبلز کان پوءِ هڪ
Accented
سليبل اچي ٿو.
3.
Trochaic
جنهن ۾ هڪ
Accented
سليبل کانپوءِ هڪ
Un accented
سليبل ايندو آهي.
4.
Dactylic
جنهن ۾ هڪ
Accented
سليبل کانپوءِ ٻه
Un accented
سليبلز هوندا آهن.
5.
Spondiac
جنهن ۾ هڪ کانپوءِ ٻيو
Accented
سليبل ايندو آهي.
حقيقت ۾ اهي عروض جي ارڪان افاعيل جا خاص هنڌ آهن،
جن جو وزن سان تعلق هوندو آهي ۽ اچار سان انهن جو
ڪو به سنئون سنڌو تعلق نه هوندو آهي.
هاڻي اچار جي مسئلي تي غور ڪرڻ گهرجي.
سنڌي ۾ اچار جي مسئلي تي لغت مرتب ڪرڻ وارن گهٽ
غور ڪيو آهي، ان اهم معاملي سان منهنجو تعلق
منهنجي ملازمت واري زماني ۾ رهيو آهي، ان معاملي
تي ويهين ايڪيهن ورهين کان غور ڪندو رهيو آهيان،
موسيقي جي فنڪارن جو اچار صحيح ڪرڻ لاءِ اسان سنڌي
جي ناميارن اديبن ۽ شاعرن جهڙوڪ: سيد منظور نقوي،
محمد خان غني، مظفر حسين جوش، زيب عاقلي ۽ ٻين کي
قرار ڪيو هو، جيڪي فنڪارن جو اچار صحيح ڪرايندا
هئا، ڪيترن ئي اچارن تي انهن دوستن ۾ به اختلاف
ٿيندو هو، ان ڪري ڪنهن ڪنهن لفظ جي اچار ۾ فرق ٿي
ويندو هو ۽ اسين پاڻ ۾ بحث مباحثو ڪري ڪنهن نتيجي
تي پهچندا هئاسين، سنڌي لفظ جي پڇاڙي واري حرف تي
زير زبر ۽ پيش چٽي نموني ۾ اچارڻ سان سنڌي لفظ جو
تلفظ صحيح سمجهيو ويندوآهي، ان کان اڳ واري
اعراف اعراب جي فرق سان تلفظ ۾ فرق نه ٿو
پوي.اصول اهو قائم ڪيو ويو هو ته هڪ لفظ جو اچار
هڪ هنڌ ساڳيئي ساڳيو ئي ٿيڻ گهري، پاڻ ۾ اختلاف
جي هوندي به اسين ان اصول تي متفق رهياسين، پر هر
ڪو پنهنجي پنهنجي اچار کي صحيح سمجهندو هو، اچار
جو اهو فرق اسان کي ۽ ڪتابن کانسواءِ سنڌ جي اديبن
۽ شاعرن ۽ سگهڙن جي گفتگو ۾ پڻ محسوس ٿيندو هو،
اچار جي معاملي ۾ آئون ذاتي طرح ان نتيجي تي پهتو
آهيان ته هر ٻوليءَ ۾ڌارين ٻولين جا لفظ اچي
پنهنجو اچار ڦيرائيندا آهن، پر سنڌي ٻوليءَ ۾ اهڙي
بدليل اچار جي هڪ کان وڌيڪ صورت ملي ٿي، مثال
لاءِ عربي لفظ محبت کي ڏسو، سنڌي ۾ ان جو اچار
ڪڏهن مُحّبت هوندوآهي، ڪڏهن مُحبتُ ۽ ڪنهن مُحّبِت
پر منهنجي خيال ۾ اهي ٽئي اچار صحيح آهن، عربي
تلفظ مُحبتُ غلط آهي، ڇاڪاڻ ته سنڌي ۾ لفظ جي وچ ۾
شد نه ايندي آهي، بلڪ سنڌي ٻوليءَ ۾ شد آهي ئي ڪو
نه، سنڌي ٻولي ۾شد جي مسئلي تي ڪنهن غور ئي نه
ڪيو آهي، سنڌيءَ ۾ شد رڳو ٻه حرفي لفظن تي ايندي
آهي يا تمام گهٽ صورتن ۾ لفظن جي آخري ٻن حرفن تي
هوندي آهي،جيئن مصري شاهه جي مشهوري ڪافي جي
مصراعن ۾ اچي ٿي: ديدن ڪيو درسن- موج ڪري پيو من.
هاڻي انهيءَ شد جا مثال (جنهن کي اصل سنڌي ٻوليءَ
جي شد چئجي) شاهه عنايت رضوي، خليفي نبي بخش ۽
شاهه لطيف جي ڪلام ۾ به ملن ٿا.
مثال طور:
شاهه عنايت:
اڄ اڏيائون اڏ، دل ۾ ديواريون ڪري،
سڄڻ ساهه پساهه جين،مون سين آهينِ گڏّ،
ڪهڙا ڪريين سڏ، هِهڙن هيڪاندن
شاهه عنايت:
گيلاني غم ڪٽّ، آهي اٻوجهن جو،
ڏي اپٽي ڏانئين، هيري ماڻڪ هٽّ
جن ويلو نه وٽ، پيرُ پرهائي تن کي
(ص87).
خليفو نبي بخش:
لوچي جان نه لهنّ،تان سُک نه ساميڙين کي،
جت ڀڳائو ڏينهن کي، اُت نه رات رهنّ،
آيل! آديسين، مڙهيِ ا ڏڻُ ميهڻو .(ص
89).
خليفو نبي بخش:
جند ڳاري ۾ ڳمّ، ساڳ سلوڻا راڇڙين،
گندم ساڻ غريب جو، قاسم ڪونهي ڪم،
دارو! منهنجو دم، پرتوهت پِنهوار سين.
(ص81)
شاهه لطيف:
لوڍي لک اچنّ، روءِ راڻي جي ناهه ڪو،
هيڪ اکيون ٻيا آنگڙا، پر ۾ ٿا پڇنّ،
سي ڪئن مينڌرا مڃنّ،جي توسوڍا سوري چاڙهيون
(ص 500)
شاهه لطيف:
هن مند مارو سنرا، ڍنگر ڍار رهنّ،
پاڻي پوڄ پٽن ۾، پکي پاند پينّ،
هن کي لوهه لطيف چئي، هو کائر ۾ کلن،
کاٽونڀا کاڄن، مينهن وسندا موٽ
(ص506)
شاهه لطيف:
چرن چڻڪن چت، گهارين مٿي گهٽّ،
که مانڌاڻو مکڻي، ڍولئين پاسي ڍٽّ،
پنهوارئين پکڙين، وڃي ڪريان وٽّ،
ساڻهه سامهين سٽّ، ڪنديس ڀڃي ڪڙن کي.
(رسالو ڊاڪٽر بلوچ ٽن قلمي نسخن وارو)
ڊاڪٽر تنوير عباسي صاحب جي تقطيع ۾ شد هن ريت اچي
ٿي:
1. ويڄ مگ ٻڪي ڏي، الا چڱي م ٿيان.
2. سڄڻ مان اچي ڪر لاهوتي ڪڏهن.
اهو ڪهڙو سنڌي لهجو ۽ روايتي اچار آهي، جو
ٻڪي، چڱي، سڃڻ ۽ ان کانسواءِ ڏکي، وٽان ۽ وڏي جهڙن
لفظن کي شد سان لکيو ويو آهي، جيڪو سنڌي ٻولي ۽
عوامي لهجي جي برخلاف آهي، مون شاهه جا بيت
پنهنجي طرفان نه لکيا آهن پر رسالي مان نقل ڪيا
آهن، پر ڊاڪٽر تنوير عباسي شاهه جي سڀني خطي ۽
ڇپيل رسالن جي برخلاف پنهنجي مرضيءَ سان بيتن جون
پڙهڻيون ڏنيون آهن ۽ سنڌي ٻولي سنڌي ٻولي جي
برخلاف شدي سنڌي کي غلط لکي پنگل کي پنهنجي مرضي
مطابق آڻي منهنجي تقطيع کي غلط ثابت ڪرڻ جي ڪوشش
ڪئي آهي، مون ته علمي ڳالهه پيش ڪري شاهه جي بيتن
جي وزن ۽ اچار بابت جنهن غلط فهمي جو امڪان پيدا
ٿيڻو هو ان کي صاف ڪري حقيقت حال کي ظاهر ڪيو
آهي.
علمي خط
محترم ايڊيٽر صاحب!
السلام عليڪم!
احوال ته رسالي ”مهراڻ “ 1996ع جو پهريون
پرچو اوهان جي طرفان موصول ٿيو، هن تازي اشاعت جي
ص 111 تي نامياري ليکڪ ۽ نقاد سيد خضر نوشاهيءَ جو
مضمون ”رساله عبدالرؤف اڀياس جو هڪ ٻيو رخٰٰ"
جي عنوان سان مطالعي مان گذريو، هن کان اڳ ۾
”مهراڻ “ 1995ع جي ٽئين پرچي ۾ راقم جو مقالو
”جنگ نامه منظور فارسي “ جي عنوان سان شايع ٿيو
هو، سيد خضر نوشاهيءَ پنهنجي مٿئين مضمون ۾
منهنجي ان مذڪور مضمون ۾ شامل مخطوطي بابت پنهنجن
خيالن جو اظهار ڪيو آهي، انهيءَ سلسلي ۾ آئون
پنهنجي طرفان سيد خضر نوشاهيءَ جي بيان ڪيل راين
بابت ڪجهه گذارش عرض رکان ٿو.
”جنگ نامه “ واري مخطوطي جو اصل عڪس ۽ ان سان سان
گڏ متن جو نقل اسان ان ڪري مقالي سان شامل ڪيو هو
ته جيئن ان جي باري ۾ ڪي به شڪ شبها پيدا نه ٿين،
اها راقم جي ادبي ديانتداري سمجهڻ گهرجي، سيد
نوشاهيءَ سموري متن جو اڀياس ڪري املا جي رهجي ويل
غلطين کي درست ڪيو آهي ۽ ان باري ۾ نهايت ئي
عالمانه انداز ۾ پنهنجي خيال جو اظهار ڪيو آهي،
دراصل سندس تنقيد ڪرڻ جي انهيءَ طريقه ڪار کي ڏسي
نهايت ئي خوشي ٿي آهي هونئن به هڪ به هڪ نقاصد جو
اهو ئي فرض آهي ته پنهنجن راين کي درست ڪرڻ لاءِ
علمي ۽ ادبي دائرو استعمال ڪجي، سيد خضر نوشاهيءَ
جي انهيءَ اصلاحي قدم جي ڪري متن ۾ جيڪي به ڪي
غلطيون رهجي ويون هيون، تن کي ڪنهن حد تائين درست
ڪرڻ جي ڪوشش ئي وئي آهي.
سيد خضر نوشاهيءَ پنهنجي مضمون جي آخر ۾ منهنجي
شايع ٿيل مقالي ۾ آيل مواد بابت ڪن ڳالهين تي
اعتراض اٿاريو آهي، سڀ کان پهريائين، مذڪور ”جنگ
نامه “ جي پڄاڻي تي بقول فاضل مضمون نگار جي ته
شاعر پنهنجو نالو اختر عبدالرؤف ولد خواجه فتح
علي لکيو آهي ۽ ائين لکندي سيد خضر نوشاهيءَ خواجه
لفظ جي باري ۾ اعتراض اٿاريو آهي، انهيءَ ڳالهه ۾
ڪو به شڪ نه آهي ته ”خواجه “ هڪ عزت ۽ احترام وارو
لفظ آهي، ليڪن مذڪور مقالي لکڻ وقت راقم کي ميان
عبدالرؤف ۽ سندس خاندان جي باري ۾ روهڙيءَ جي
ڪتب خانن مان دستياب ٿيل مواد مان اهو معلوم ٿيو
ته ميان عبدالرؤف جي خاندان کي ”خواجه “ ڪري
سڏيندا هئا، سنڌ ۾ شيخ ، خواجه، مخدوم، قاضي وغيره
برابر احترام جا لفظ آهن، ليڪن زماني گذرندي اهي
ايترا ته مانوس ٿي وڃن ٿا جو اصل ذات يا قوم ڍڪجي
وڃي ٿي، مون پنهنجي مقالي ۾ ميان عبدالرؤف جي
خاندان جي باري ۾ مفصل نموني ۾ تذڪرو بيان ڪيو
آهي، ايتري قدر جو هن خاندان سان منسوب ڪيل مسجدن،
جي اڃا تائين ڪنهن نه ڪنهن ٰحالت ۾ ۾ موجود آهن،
جي نشاندهي به ڪئي هئم ٺٽي ۾ پڻ ”خواجه “ خاندان
موجود هو، جنهن جو مشهور مورخ تذڪري نگار مير علي
شير ”قانع “ ٺٽويءَ پنهنجي ڪتاب ”تحفت الڪرام “ ۾
ذڪر ڪيو آهي، فاضل مضمون نگار جيڪڏهن منهنجي مقالي
جو ڳوڙهو اڀياس ڪري ها جنهن ۾مون ”خواجه “ خاندان
تي تاريخي دليلن ۽ سندُن سان لکيو آهي ته پوءِ
شايد ”خواجه “ لفظ تي ايترو اعتراض نه ڪري ها !.
سيد خضر نوشاهيءَ ٻيو نُڪتو اهو بيان ڪيو آهي ته
”ميان عبدالرؤف پنهنجي نالي سان ” خواجه “ جي
عرفيت ڪا نه لڳائي آهي ...... پر پنهنجي والد
محترم کي احترام طور ”خواجه “ لکيو اٿائين “ دراصل
ميان عبدالرؤف، بکر/روهڙيءَ
جو باشندوهو، سندس والد ميان فتح عليءَ جي باري ۾
وڌيڪ ڪجهه معلوم ٿي نه سگهيو آهي ته سندس شخصي
حيثيت، علمي خواهه روحاني لحاظ کان ڪهڙي درجي
واري هئي! ميان عبدالرؤف جا روهڙيءَ جي ”ڪوٽائي
سادات “ سان گهرا تعلقات قائم هئا ۽ انهن مان ڪن
بزرگن جي وفات جون ماده تاريخون پڻ لکيون هئائين،
جن ۾ ڪن هنڌن تي هن خود پاڻ کي خواجه عبدالرئوف
ڪري لکيو آهي، تنهن ڪري اسان جو گمان قوي آهي ته
سندس خاندان ”خواجه “ سڏبو هو.
سيد خضر نوشاهيءَ ٽيون اعتراض اهو اٿاريو آهي ته
ڪتاب جو نالو ”جنگ نامه منظوم فارسي “ جي بجاءِ
”رساله عبدالرئوف “ رکيو وڃي ٿا، مانواري نقاد
مصنف جي اصل فارسي متن جي شروع ۽ آخر ۾ لفظ ”رساله
“ لکيل ڏسي مذڪور مخطوطي جو نالو ”رساله
عبدالرئوف “ تجويز ڪيو آهي، ليڪن ان رسالي جو
جيڪڏهن غور سان اڀياس ڪبو ته اهو صاف طرح سان ظاهر
ٿئي ٿو ته ان ۾ هڪ جنگي معرڪي جي احوال کي منظور
ڪيو ويو آهي، لغوي لحاظ کان لفظ ”رساله “ جون ٻه
ٽي معنائون نڪرن ٿيون، جن مان فاضل نقاد جي بحث
هيٺ آيل لفظ جي معني ٰ ٿيندي: ننڍڙو يا مختصر
ڪتاب “ (ڏسو، سرهندي وارث: علمي اردو لغت-جامع علي
ڪتاب خانه لاهور، 1987 ص 810).
برصغير هندو پاڪ ۾ قديم زماني ۾ اهو رواج هو ته
انهيءَ ننڍڙي تحرير، جنهن کي ڪتابي صورت ڏني
ويندي هئي، تنهن کي ”رسالو “ چوندا هئا، رسالي جي
ٻي معنيٰ اها به آهي ته ڪو وڏو ضخيم ڪتاب،جهڙوڪ:
شاهه جو رسالو، سچل سرمست جو رسالو وغيره يا ٻين
اردو خواهه فارسي زبانن جي ڪن وڏن ڪتابن کي به
”رسالو “ سڏبو آهي، راقن راقم، مذڪور قلمي رسالي
۾آيل مواد جي مناسبت سان ان جو نالو ”جنگ نامه
منظوم فارسي “رکڻ تجويز ڪيو هو.
”سنڌي لوڪ ادب “ جي سلسلي ۾ سنڌ جي مايه ناز اديب
۽ محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ سنڌي زبان جا
”جنگناما “مرتب ڪيو آهي، انهيءَ ڪتاب جي مقدمي ۾
ڊاڪٽر بلوچ صاحب جنگنامي جي وضاحت ڪندي لکي ٿو:.
”هن ڪتاب جو موضوع ”جنگناما “ آهي، يعني جنگين
معرڪن ۽ مقابلن جا اهڙا بيان جن ۾ ڳاهون، بيت، نظم
۽شعر هجن، ڪنهن جنگ جو خالي احوال جنگنامو ناهي:
پر جي اهو احوال سڄو منظوم آهي يا ان ۾ بيان جي
سهڻائي لاءِ ڪي ٿورا گهڻا شعر آهن ته اهو هن ڪتاب
جي موضوع مطابق ”جنگنامو “ آهي ٻيو ته جنگنامي جي
اصطلاح ۾ معنيٰ فقط حاڪمن ۽ حڪمرانن واري جنگ
ناهي پر ان جو مفهوم وڌيڪ وسيع آهي، يعني ڪن به ٻن
ڌرين، قبيلن، راڄن، راڄدارن، سردارن، حاڪمن ۽
حڪمرانن وچ ۾ جيڪي مرڻ مارڻ وارا جهيڙا جهڳڙا،
معرڪا مقابلا، حملا ۽ لڙايون ٿيون سي سڀ عام اصلاح
۾ جنگيون آهن.....”جنگنامو “ معني جنگ جو سڄو
منظوم بيان ، يا اهڙو بيان جنهن ۾ ڪي ڳاهون، بيت ۽
شهر هجن“ (ڏسو بلوچ نبي بخش خان ڊاڪٽر ”جنگناما“
سنڌي ادبي بورڊ، حيدرآباد، سنڌ، 1984ع ص 11).
انهيءَ مٿين بيان ڪيل مفهوم کي سامهون رکي اسان ان
مذڪور رسالي جو نالو” جنگ نامه فارسي منظوم“ قائم
ڪيو هو ته جيئن نالي پڙهڻ سان ئي پڙهندڙ خواه
تواريخ جي محقق جو هڪدم ان طرف ڌيان ڇڪجي وڃي ته
ان ۾ضرور ڪو جنگي احوال بيان ٿيل هوندو ! دراصل
ميان عبدالرؤف پنهنجي هن رسالي ۾ هڪ وڏي جنگي
معرڪي جو مختصر فارسي نظم ۾ نهايت سهڻائي ۽
گهرائي سان ذڪر ڪيو آهي جيتوڻيڪ بقول سيد خضر نو
شاهيءَ جي ته ميان عبدالرؤف جو ڪلام فني لحاظ کان
پوئتي آهي، اهو پنهنجي جاءِ تي هڪ الڳ علمي ۽ ادبي
بحث آهي، جنهن کي هتي ڇيڙڻ جي ضرورت نه آهي، راقم
انهن سمورين علمي ۽ ادبي تقاضائن کي آڏو رکي اهو
مذڪوره عنوان قائم ڪيو هو جو موضوع جي لحاظ کان
بقول خود مانواري نقاد جي ته ”اهو نالو مناسب لڳي
ٿو “.
آئون اوهان صاحبن جو نهايت ٿورائتو آهيان، جو
اوهان منهنجي مقالي جي اشاعت کانپوءِ ان تي آيل
اعتراضن کي به شايع ڪيو،آئون خالص علمي ۽ ادبي
دائري ۾ رهندي هي خط اوهان کي موڪلي رهيو
آهي، اميد ته ”مهراڻ “ جي ورندڙ اشاعت ۾ ان کي
مناسب جاءِ تي ڇاپيندا.
اوهان جو مخلص،
ڊاڪٽر قريشي حامد علي خانائي
فخر زمان
سنڌيڪار:زاهد علي مگسي
موت ۽ مرڻ بابت نظريا
(ماڻهو سڀ مئا وڃن، تون نه مئين سُور-شاهه)
موت سچ آهي ۽ برحق آهي، موت
زندگي وانگر حقيقت آهي، سج جي روشني وانگر چٽو
آهي، چنڊوانگر ڪڏهن اڀري ٿورو ڪڏهن اڀري ڳچ، ڪڏهن
صاف نظر ايندو آهي ته ڪڏهن ڌنڌلو پر موت آهي،
حقيقت، موت کان ڪا ميار، ڪو شرم نه آهي، موت ڇا
آهي ؟زندگي جي برعڪس ڪيفيت جو موت آهي، انسان کي
مرندو ڏسي موت تي اڃا ن به وڌيڪ يقين ٿي ويندو
آهي، ڇا اها ڳالهه دلچسپي کان خالي نه آهي ته
زندگي ئي موت کي دلڪش بنائيندي آهي.
زندگي ۽ موت هڪ سڪي جا ٻه پاسا آهن، موت بابت سچو
اهو آهي ته هر زنده ساه واري کي موت جو ذائقو ته
اوس چکڻو آهي، هر شيءَ فاني آهي، ڪيترن لاءِ
فوتي هڪ ”ختم ٿيل “ حقيقت آهي ۽ نتيجي ۾ هن جي
پوئنيرن لاءِ ڏک ۽ پريشاني جو سبب، هنن لاءِ موت
هڪ منجهائيندڙ ۽پريشان ڪندڙ خيال بڻجي ويندو آهي،
هتان کان ئي قدرت طرفان فوتي لاءِ سزا ۽ جزا جو
سلسلو شروع ٿي ويندو آهي، فوتي جي پونئيرن کي يقين
هوندو آهي ته زندگي ۾ سٺن عملن جي نتيجي ۾ هن سان
اتي (قبر ۾ ) سٺو سلوڪ ڪيو ويندو ۽ جيڪڏهن هن غلط
عمل ڪيا هوندا ته کيس سزا ڏني ويندي.
اسلام منهنجو (ذاتي ) دين آهي ۽ اهو يهودي ۽
عيسائي پيغمبرن کي تسليم ڪري ٿو، اسلام مطابق آدم
کان وٺي رسول اسلام تائين هر نبي نجات جو پيغام
ڏنو آهي، اسلام ۽ ان کان اڳ وارن پيغمبرن جي پيغام
۾ فرق اهو آهي ته حضرت محمد صلي الله عليه وسلم جي
آخري رسول هجڻ ڪري کائن پوءِ ڏينهن قيامت تائين ڪو
به ٻيو نبي ۽ رسول اچڻو نه آهي.موت جي باري ۾
اسلامي نظرييي بيان ڪرڻ کان پهريائين ان جو تاريخي
پس منظر پيش ڪندس.
دنيا جي هر تهذيب ۾ موت هڪ ازلي ۽ اڻ ٽر حقيقت
تسليم ٿيل آهي، موت انسان جي ذهن ۽ سوچ تي سدائين
حاوي رهيو آهي دنيا ۾ اعليٰ انسانن جو موت، هنن جي
مڃيندڙ ۽ پوئلڳن لاءِ سندس خيالن وڌائڻ لاءِ تقويت
جو باعث رهيو آهي، اسان کي خبر آهي ته دنيا جي
ڪيترن اعليٰ انسانن (مردن ۽ عورتن ) جي وفات، زنده
انسانن لاءِ عقيدت ۽ محبت جو باعث رهي آهي.
اسلام ۽ عيسائيت لاءِ اها ڳالهه ايمان جو حصو آهي
ته موت کان پوءِ واري حياتي (يعني دائمي زندگي
جيڪا وقت جي قيد کان آزاد آهي ۽ جيڪا هن دنياوي
حياتي کان وڌيڪ بهتر هوندي) دنياوي زندگي جي ڀيٽ ۾
وڌيڪ اهم آهي، اها سوچ ۽ روايت انسان ۾ انسايت جي
جذبي وڌائڻ جو سبب رهندي آئي آهي، اسلام، عيسائيت
۽ يهوديت جي اها روايت انهن روايتن جي برعڪس آهي،
جيڪي (هاڻي ۽ هتي ) يعني فقط دنيا واري زندگي ۾
يقين رکن ٿا.
انساني زندگي جو اهو نظريو( هاڻي ۽ هتي) وارو
خيال هڪ (ڪافرانه) ۽ (ملحدانه) تصور آهي ۽ دنيا جا
ڪيترائي وڏا مذهب مثال: هندو مت، ٻڌمت، ان خيال
کان ڪافرانه ۽ ملحدانه مذهب آهن، ظاهر آهي ته جيڪي
مذهب ايندڙ حياتي ۾ يقين رکن ٿا ۽ جيڪي نه ٿا رکن،
سي لازمي طرح هڪ ٻئي جي مخالفت سمت ۾ سوچين ٿا ۽
پنهنجي مڃيندڙن تي پڻ اهڙا اثر رکن ٿا، ڪجهه
تهذيبون اهڙيون آهن جن جي خيال ۾ هن دنياوي خاتمي
بعد فوتي هڪ نئون ڪردار ادا ڪرڻ شروع ڪري ٿو ۽
نتيجي ۾ هن لاءِ ”جزا ۽ سزا “ جو مرحلو شروع ٿي
وڃي ٿو.
فوتي لاءِ زندگي، موت سان ختم نه ٿي ٿئي، پر اسلام
۾ ته ايندڙ حياتي ”دائمي“ حياتي وارو خيال اتم
حيثيت رکي ٿو، بهرحال موت هڪ اهڙي حقيقت آهي،
جنهن جي تشريح ڪرڻ ضروري آهي.عام عقيدي ۽ وان
بيرينVan
Barren)
) مطابق ته دنيا جون تقريباً سڀ تهذيبون ساڳي
انداز ۾ سوچين ٿيون ته موت زندگي جي عام وهنوار ۾
رڪاوٽ آهي ۽ اصولن پڻ ايئن سوچيو وڃي ٿو، ”آئوري
ڪوسٽ“ جي هڪ ڏند ڪٿا ۾ ان دور جو ذڪر اچي ٿو، جڏهن
ماڻهن ۾ موت بابت شعور نه هو، ان ڏند ڪٿا موجب ته
جڏهن موت جو وقت ويجهو ايندو آهي ته هر شخص ڀڄي
وڃي جهنگ ۾ لڪندو هو، سواءِ وڏي ڄمار وارن جي اهو
ڪراڙو شخص ڪنهن نوجوان کي چوندو هو ته هو کيس تڏو
وڇائي ڏئي ته جيئن هو ليٽي پوي ۽ آرام ڪري، ساڳي
حالتن ٻارن سان هوندي هئي، ائين ڪو ڪراڙو شخص ۽
ٻار تڏي تي ليٽي ليٽي پاڻ کي مالڪ جي حوالي ڪندا
هئا.
”وان بيرين “ مطابق ته اهو اينڊريو لانگAndrew
long)
) هيو، جنهن پهريون دفعو موت بابت ڏند ڪٿائن کي گڏ
ڪري انهن جي درجه بندي ڪئي، 1917ع ۾ فرنز بائوس
Farnz Boas))
اتر آمريڪا جي انڊين ۾ موجود موت بابت ڏند ڪٿائن
تي هڪ مضمون لکيو، 1936ع ۾ سڀ کان اول هرمنHermenn)
) موت بابت ڏند ڪٿا جي درجه بندي ڪئي هئي ۽ 1951ع
۾ آفريڪا ۾ موت بابت ڏندڪٿا جي درجه بندي ابراهام
سنس
Abraham sns)
)ڪئي، هن موت بابت ڏند ڪٿائن نقشن سميت ڏنيون
هيون ته موت جي ڪارڻ بابت ڪٿي ڪٿي ڇا ٿو سوچيو
وڃي.
مٿي ذڪر ڪيل درجه بندي موجب موت جا هيٺيان سبب ٿي
سگهن ٿا:
1. موت انسان جي آخري منزل آهي، اهو ديوتائن جي
اولين خواهش سمجهيو ويندو آهي پوءِ چاهي اسان کي
اها ڳالهه پسند هجي يا ضرورت طور ان کي قبول
ڪيون، موت قدرت جي نظام جو اڻمٽ حصو آهي، اسان کي
فقط قبول ڪرڻو آهي ۽ بس.
2. ڪنهن ديوتا جي مرڻ انسان جي فاني هجڻ واري
نظريي کي جنم ڏنو آهي، ٻي صورت ۾ اهو انسان جي
ڪنهن طرز عمل جو حصو نه آهي.
3. انسان جو موت دوتائن جو پاڻ ۾ اختلاف ۽ٽڪراءُ
جونتيجو آهي.
4. موت، ديوتا يا ڪنهن ڏند ڪٿائي شخصيت جو انسان
سان ٺڳي جو نتيجو آهي يا ان جي لاپرواهي يا
بيوقوفي جو نتيجو آهي.
5. موت، انسان جي پنهنجي ڪنهن ڪوتائي جو نتيجو پڻ
ٿي سگهي ٿو، اهو يقين سان چئي نه ٿو سگهجي ته اهو
تاثر ڪنهن طرح به قابل قبول ٿي سگهي ٿو يا اهو
اسان جي ڪمزور سمجهه، عقل يا فهم جو نتيجو آهي،
جيڪو اسان ان تهذيب جي باري ۾رکون ٿا.
6. موت انسان جي غلط فيصلي يا چونڊ جو نتيجو به
ٿي سگهي ٿو.
7. ڪوت، انسان جي ڪنهن گناهه جي نتيجي ۾ ٿيندڙ
پڇتاءُ جو نتيجو ٿي سگهي ٿو، پر پڇتاءُ جو فيصلو
ڪرڻ نهايت مشڪل آهي، ڪن مثالن ۾ ويسر يا غفلت جي
نتيجي ۾ ٿيندڙ گناه به ٿي سگهي ٿو ۽ اهو انسان جي
ڪنهن ڪمزوري جو نتيجو به ٿي سگهي ٿو، خاص طرح ضمير
جو بوجهه يا وزن پڻ شوق يا نافرماني پڻ موت جو
ڪارڻ ٿي سگهي ٿو،شوق بذات خود نهايت غير اهم نقص
هوندو آهي، خاص طرح جڏهن اهو اڪيلو سبب هجي ٿو پر
جيڪڏهن اهو نافرنامي آهي ته اهو انتهائي اهميت
اختيار ڪري ٿو وڃي ۽ ڪيترن ڏند ڪٿائن موجب
نافرنامي ئي دراصل اهڙو گناهه آهي، جنهن جي سزا
فقط
موت آهي.
8. موت جو سبب انسان جي پنهنجي خواهش به ٿي سگهي
ٿي.
9. موت ان وقت اچي ٿو، جڏهن زندگي بچائيندڙ
گهٽائيندڙ قوتن وچ ۾ توازن ٽٽي پوندو آهي، ان
توازن ٽٽڻ جي نتيجي ۾ ئي موت واقع ٿئي ٿو پوءِ اها
بيماري به ٿي سگهي ٿي، ڪجهه بيماريون مثلاً سرطان،
Cancer))
يا ايڊزAids)
) اهڙيون ته تڪليف ڏيندڙ آهن جو اهو بحث شروع ٿي
ويو آهي ته مريض کي تڪليف مان نجات ڏيارڻ لاءِ رحم
طور ماريو وڃي يا نه ..... ٻين لفظن ۾ تڪليف مان
نجات لاءِ موت جي ضرورت محسوس ڪئي ويندي آهي.
10. رحم طور مرڻ، مارڻ موت آڻڻ لاءِ هڪ نئين
نظريي طور اڀريو آهي، جنهن جي ٿوري جهلڪ مٿين
درجه بندي ۾ ڏيکاري وئي آهي.
اسلامي نظريو:
اسلام جو بنيادي نظريو يا فلسفو توحيد ( خدا جي
وحدانيت ) آهي، جنهن جي نتيجي ۾ اسلام يا مسلمان
جي مختلف مڪتبه فڪر موت طرف توجهه ڏني آهي، خاص
طرح متزله طرفان سڀني مڪتبه فڪر پنهنجي تشبيهه جو
رخ ڏند ڪٿائن طرف رکيو، متزله مڪتبه فڪر موجب
يوم حساب ضرور اچڻو آهي ۽ ان ڏينهن ئي ڪنهن شخص
جي اعمالن جو جائزو وٺڻ بعد هن جي جزا ۽ سزا جو
فيصلو ڪيو ويندو ۽ اها جزا يا سزا ضرور ملندي،”
علامه ڪندي“(Kindi)
حيات بعد از موت کي فلسفي ۾ يقين رکي ٿو، علامه
فرابي(Farabi)
اسلامي ۽ يوناني نظرين کي ملائڻ لاءِ ڪم ڪيو،
اسباب جي هن دنيا جي پنجن اسبابن مان خدا تعاليٰ
روح ۽ مادو ٻه اسباب يا درجه ٺاهيا، هو حيات بعد
ازم ممات ۾ يقين نه رکندو هو، ابن سينا (Avicena)
پڻ ڪائنات جي اهڙي تخليق ۾ يقين رکندو هو جيڪا
انسان کي ڪائنات کان جدا
ڪري
بيهاري، هو ذهن (روح) ۽ مادي ۾ فرق ڪندو هو، ابن
سينا اوگون(Transonigration)
يعني وري وري حياتي جو روپ ڌارڻ ۾ يقين رکندو هو،
علامه غزالي جو خيال هو ته موت هن بي ثبات يا
عارضي دنيا ۽ دائمي حياتي جي وچ ۾ هڪ ڏاڪو، هڪ
وقتي مرحلو آهي، قيامت جي ڏينهن اسان کي پنهنجي
اصلي جسماني حالت ۾ وري زنده ڪيو ويندو.
هاڻي اسان اسلام جي صوفي ۽ تحريڪ تي اچون ٿا ۽
ان ۾ پاڪستاني صوفي شاعري جي روايت تي نظر
وجهنداسين ۽ خاص طرح پنجابي ۽ سنڌي صوفي شاعري، ۾
هن عارضي دنيا لاءِ ڪا خاص همدردي نه آهي، ڇاڪاڻ
ته هن دنيا ۾ هڪ نه ختم ٿيندڙ فساد ۽ پريشاني
موجود رهي ٿي ۽ نتيجي ۾ اها هڪ مستقل طور رهائش جي
قابل نه آهي، اهڙن خيالن جي اظهار ڪندڙ شاعرن کي
عام طرح صوفي شاعر سڏيو ويندو هو، صوفي جي لفظي
معنيٰ آهي پاڪ صاف يا ان اوڙيندڙ اهو ان لاءِ جو
ان جو لباس انهن بزرگن جو پسنديده لباس هو، درويش
يا صوفي ان شخص کي چيو ويندو هو جيڪو پنهنجي اندر
(ظاهر کان علاوه) يعني روح جي طهارت ڏي توجهه
ڏيندو هو.
پنهنجي منزل تي پهچڻ جو جيڪو رستو هنن بزرگن
اختيار ڪيو هو، ان کي طريقت (روحاني رستو ) چيو
ويندو هو ۽ جيڪو لازمي طرح شهريت (موافقت جو رستو
) جي برعڪس هوندو هو، ان راهه تي هلندي هو افلاطون
Pleto)
) ۽ پلوٽينس(Plotinces)
(نوٽ: اهي ٻئي قديم يوناني فلسفي هئا ) جي تعليم
جي روشني ۾ اسلام جي تشريح ڪندا نظر اچن ٿا، ياد
رهي ته اهي ٻئي يونافي فلسفي روح جي پاڪيزگي
(Purity of Soul)
تي وڌيڪ زور ڏيندا هئا، انهن بزرگن مان ڪيترا ته
دنيا کان ئي لاتعلق ٿي ويا ۽ نتيجي ۾ ”صوفي “ سڏجڻ
۾آيا، ذات جو انڪار ۽ دنيا کان دوري هنن جي حياتي
جا ٻه مکيه اهڃاڻ هئا.
پنجاب ۾ صوفي مت جي تحريڪ سترهين صدي جي آخر
تائين گهڻو بدلجي وئي هئي ان ۾ ڪيتريون ئي
تبديليون اچي ويون هيون، ارڙهين صدي واري گڏيل
هندستان ۾ افرا تفري، لاقانونيت، بدنظمي ۽ طوائف
الملوڪي وارين حالتن هنن بزرگن کي ترڪ دنيا ۽ ترڪ
ذات تي مجبور ڪيو، پنجابي صوفي شاعري جو اهم نقطو
خدا ۽ خدا سان اسان جو ميلاپ هو ته جيئن هو اتي
پهچي خدا جي ذات جو حصو ٿي وڃن، خدا ۾ هي سمائجي
وڃن ۽ خدا هنن ۾ سمائجي وڃي.
خدا اسان اهڙو ميلاپ فقط موت بعد ئي ممڪن ٿي سگهيو
پئي پر شايد زنده رهندي به ان جو امڪان موجود هو،
دنيا جي ٻين صوفين وانگر پنجابي صوفي الله تعاليٰ
کي پنهنجو محبوب ڪوٺي ٿو.پنجابي شاعري ۾ الله
تعاليٰ معشوق آهي ۽ انسان يعني صوفي پنهنجي روح ۾
عاشق، صوفي پنهنجي روح اندر ۾ دانهون ٿو ڪري روئي
ٿو ۽ ٻاڪاري ٿو ته شال هن جو پنهنجي معشوق (الله
تعاليٰ ) سان ميلاپ ٿئي، هير رانجهو، سسئي پنهون،
سهڻي ميهار، عشق جا اهڙا داستان آهن جن جو انجام
ڏک ۽ اهي داستان پنجابين ۾ انتهائي مقبول آهن،
آخري ٻه يعني سسئي پنهون ۽ سهڻي ميهار ته سنڌ ۾
به مشهور ۽ مقبول آهن، سنڌ جي صوفي بزرگ ۽ شاعر
حضرت شاهه عبداللطيف پنهنجي ڪلام، شاعري ۾ سسئي
پنهون ۽ سهڻي ميهار کي ڳايو آهي ۽ خوب ڳايو آهي.
انهن عشقيه قصن ۾ هير، سسئي ۽ سهڻي انهن ۾ مکيه
ڪردار ادا ڪندڙ عورتون پنهنجي زندگي ڏک ۽ پريشانين
۾ گذاري ۽ سندن تمنا هئي ته کين پنهنجي معشوق سان
ميلاپ نصيب ٿئي پوءِ چاهي اهو رڻ کانپوءِ ڇو نه
هجي، صوفين وٽ اهي عورتون روح ۽ انهن جا معشوق
الله تعاليٰ (جنهن سان ميلاپ جي آرزو هجي) سان
همڪنار ٿيڻ جي خواهش هوندي آهي، جڏهن هير (عاشق )
پنهنجي معشوق (رانجهي) سان ميلاپ ڪري ٿي ته هاڻي
هير نه پر پاڻ رانجهو ٿي پئي ٿي.
صوفي شاعري ۾ بيت، گيت ۽ ڀڄن وغيره شامل آهن، انهن
۾ معشوق جي تعريف کان علاوه ان جي جدائي جي نتيجي
۾ ڏک، تڪليف، سڪ ۽ اڪير ٻڌايل هوندي آهي، اهڙي قسم
جي شاعري ۾ روحاني سڪون، امن ۽ خوشيءَ جو اظهار به
ملي ٿو، جيڪو عاشق کي معشوق جي ملاپ مان حاصل ٿئي
ٿو، صوفي شاعر امام بخش جي هڪ شعر جو مطلب ڪجهه هن
ريت ٿيندو:
”عشق جي معاملي ۾ ڪنهن ذات قبيلي يا لياقتن جي
گهرج نه هوندي آهي ۽ نه ئي عاشقن لاءِ مذهب، يقين
يا بادشاهه راڻي هئڻ ضروري آهي، عشق کي ننڍي وڏي
ذات جو نه فڪر ۽ نه وري پرواهه هوندي آهي، عشق جا
اسرار ئي عجيب آهن، عشق ذاتي صفاتي، خراب سٺي،
اعليٰ ادنيٰ کان پري ۽ ڪفر اسلام کان دور هوندو
آهي “ او امام بخش عشق وارن کي حياتي يا موت جو ڪو
خوف سامهون نه ايندو آهي “.
بابا فريد (متوفي 1065) پاڪستان جو نهايت بلند
مرتبه صوفي بزرگ ٿي گذريو آهي، بابا فريد رحه اسان
جي ملڪ جو پهريون شاعر آهي، جنهن موت کي خوبصورت
اندا ز ۾ پيش ڪيو آهي، انسان ذات هن دنيا ۾ مهمان
وانگر آهي، هي اها جاءِ نه آهي جتي انسان دائمي
طور رهي پوي، موت کانپوءِ به هڪ دنيا اچڻي آهي،
جيڪا دائمي هوندي ۽ اتي فقط اهي ماڻهو سکي رهندا
جن هن فاني دنيا ۾ نيڪي ۽ سچائي واري حياتي گذاري
هوندي ۽ اهي ئي هوندا جن کي ان ايندڙ دنيا ۾
انعامن سان نوازيو ويندو.
شاهه حسين، جيڪو پڻ هڪ صوفي بزرگ ٿي گذريو آهي،
تنهن به ان روايت جي پوئواري ڪندي هن فاني دنيا
کان دامن بچائڻ جي تاڪيد ڪئيآهي ۽ موت يا آئنده
دائمي حياتي کي ساراهيو آهي، سندس شعرن جو مطلب
ڪجهه هن طرح بيهندو:
مان جدائي (حق کان ) جو درد ڪنهن سان اوريان،
ان جدائي مون کي پريشان ڪيو آهي
مان ميهار جي فراق ۾ جهر جهنگ
ڦرندي ٿي رهان، شال ميهار اچي
او لال حسين دونهي کي کوٽيندي
ته فقط ڪارا انڱر ئي ملندئي
پنجاب جو هڪ ٻيو شاعر ۽ صوفي بزرگ بلي شاهه موت جي
ساراهه ڪندي چوي ٿو ته:
او مسافر، آسمان تان تارا ٽري رهيا آهن ، اُٿ،
سڀ مسافر جاڳي ويا آهن ۽ تون اڃا ننڊ ۾آهين،
تنهنجا هم سفر وڃڻ لاءِ تيار آهن،
ڇا هنن جو گوڙ نه ٿو ٻڌين، ٻوڙو آهين؟”
اُٿ هاڻي رستي جو سونهو به اچي پهتو آهي،
اُٿ، اُٿ ۽ وڌيڪ بي خبري کان پاسو ڪر،
وري تون هن منزل جي طرف نه ايندي،
سڀ مسافر (وڃڻ لاءِ ) تيار آهن او نادان،
اُٿ، سونهو اچي پهتو آهي.
بُلا شاهه، عاشق ۽ معشوق جي هڪ ٿي وڃڻ ۽ ٻنهي جي
ميلاپ ۾ يقين رکي ٿو، ڏسون ته ڇا ٿو چوي:
”رانجها رانجها ڪردي
مين آپي رانجها هوئي “.
(مون رانجهو رانجهو پئي پڪاريو، مان هاڻ هير نه
پاڻ ئي رانجهو آهيان)
بُلا شاهه مطابق ته هي دنيا هڪ اهڙو هنڌ آهي، جتي
ماڻهو ٻئي دنيا (آئينده واري دنيا ) ۾ وڃڻ جون
تياريون ڪري ٿو، جيڪا دنيا هن فاني دنيا کان وڌيڪ
اهم آهي، دنيا ۾ تياري کي ڪتڻ واري چرخي سان تشبيه
ڏني اٿس، بُلا شاهه چو ٿو
هاڻي ڪتڻ بند ڪر، اي ڇوڪري
ڪپڙا ڪٺا ڪر ۽ هتان هلي وڃ
تنهنجي وهانءَ ۾ ڪجهه ڏهاڙا باقي آهن
تون وڃ ڳائي وڄائي خوشيون ڪر
اي نادان، دنيا ۾ تون آزمائڻ واري آهين
ها، هاڻي ختم ڪر اهو ڪتڻ،
تو کي بنا ڏاج جي وڃڻو آهي،
تنهنجو ساٿي ته پريشان هوندو
ها اهو سک، جنهن کي خبر هجئي،
هاڻي ڪتڻ بس ڪر ، اي نينگري.
هڪ ئي بيت ۾ ڏسو ته ڪيئن نه موت جي آجيان ٿو ڪري:
اڙي گهڙيال هاڻي ٽڪ ٽڪ بند ڪر
منهنجو معشوق مون سان ملڻ آيو آهي
اي بليا، حياتي ڇا آهي
جيستائين ان کي عشق جي مروڙ نه ٿي اچي
ها هو وڏين ڪوششن کانپوءِ ته آيو آهي
ڏس ڪا قسمت جي خرابي ٿي پوي.
منهنجو معشوق مون سان ملڻ آيو آهي، ڏس ته سهي.
هڪ ٻي بيت ۾ ”بلا شاهه “ ڪجهه هن طرح چيو آهي:
”اي دوستو، منهني ويجهو اچو،
هتي هڪ ساعت مون سان گڏ رهو،
مان ان گهر وڃي رهيو آهيان
جتي توهان به جلد مون سان اچي ملندا.
پاڪستان جي هڪ ٻئي عظيم شاعر حضرت شاهه عبداللطيف
(1752-1689) ڀٽائي پنهنجي مجموعي ڪلام ”شاهه جو
رسالو “ ۾ عورت ۾ پنهنجي محبوب(معشوق) مرد سان
ملڻ جي روايت نهايت خوبصورت انداز ۾ بيان ڪئي آهي،
شاهه صاحب جي شاعري ۾ عورتن نهايت جاندارڪردار ادا
ڪيو آهي، سسئي، سهڻي، مارئي، نوري، ليليٰ ۽ مومل
اهڙا ڪردار آهن جن ۾ قرباني، وفاداري، حب الوطني
جا جذبه نهايت عمده انداز ۾ پيش ڪيا ويا آهن، انهن
سڀني ڪردارن لاءِ موت هڪ وڏي خوش نصيبي آهي ته هو
ان بهاني پنهنجي محبوب سان ملاقاتي ٿينديون ۽ موت
جي صورت ۾ پنهنجي حقيقي، ابدي ۽ دائمي مقام تي
پهچي وينديون، جنهن سان ملڻ جي هنن پوري حياتي آس
پئي ڪئي هئي. |
