ناسف علي شيراز                                                              (قسط پهرين)

آمريڪا

مخدوم عثمان المرونديءَ جي

                     سوانح حيات نئين تحقيق جي روشنيءَ ۾

قلندرم، مستم آن ولي ھستم، خودي از بيخودي مي دار  رقصم،

به    آواز  آيد،  اين   ندا  ناسف، منم  عثمان  مروندي   گفتم.

مخدوم عثمان المروندي المعروف به  لعل شھباز سيوھاڻيءَ جي سوانح حيات لکڻ جي ڪوشش ۾ خبر پئي ته  جن ماخذن جي ضرورت آھي تَنِ جو نالو ته  صرف ڪتابن ۾ ئي محفوظ آھي. سندس اوائلي حياتيءَ جي اڀياس مان معلوم ٿيو ته  سندس ڄم، نسب، وفات، جنم جو ھنڌ، ملتان ۾ آمد، سيوھڻ ۾ آمد، سنڌ ۾ سير و سفر، ھندوستان جو سير و سفر، ۽ چئن يارن سان ملاقاتن متعلق رڳو تضاد نظر آيا. انھن ڳالھين متعلق ڪنھن به  ماخذ ۾ ڪو تفصيل نظر نه آيو. ان سلسلي ۾ سندم ڪرم فرما محترم ڊاڪٽر غلام محمد لاکي صاحب سان رابطو ڪيم، جنھن ڪجهه ھمت ڏياري ۽ مواد حاصل ڪري ۽ ڏياري موڪلڻ جو واعدو ڪيو. ڪجهه ڏينھن کانپوءِ، محترم ڊاڪٽر لاکي صاحب چڱو خاصو مواد اي ميل ذريعي ڏياري موڪليو. جنھن لاءِ سندس جيترو به  ٿورو مڃجي سو گھٽ آھي. سندس اھي احسان ھميشہ ياد رھندا. ان کان علاوہ، سنڌ جي نوجوان محقق محترم ڊاڪٽر مخمور بخاريءَ سان به  رابطو ڪيم، ھن نوجوان محقق به  مواد موڪلڻ جو واعدو ڪيو ۽ ڪجهه وقت کانپوءِ مواد ڏياري موڪليائين. محترم بخاريءَ صاحب جا به  لک ٿورا جنھن کي وساري نٿو سگھجي، تنھن جو شڪريو واجب آھي. انھن ٻنھي صاحبن جي ادب پروري، علم دوستي ۽ شخصي رهنمائي جي آڌار ۽ موڪليل مواد جي مدد سان ھي مقالو لکيو اٿم، جنھن ۾ ٿي سگھي ٿو ته  ڪا ڪمي بيشي ھجي ته  ان لاءِ اڳواٽ ئي معذرت ٿو گھران. ڪوشش ڪئي اٿم ته  مخدوم عثمان مرونديءَ جي حياتيءَ تي جيڪا ڌنڌ چڙھيل آھي ان کي صاف شفاف نموني ۾ صحيح ۽ مستند معلومات جي روشنيءَ ۾  پڙھندڙن اڳيان پيش ڪجي.

مخدوم شيخ عثمان مرونديءَ جي سوانح حيات جي حوالي سان اڄ کان ستر اَسي سال اڳ جيڪي تذڪرہ موجود ھئا، جن جي مدد سان پير سيد حسام الدين شاھه راشديءَ، حڪيم فتح محمد سيوھاڻيءَ، علامہ غلام مصطفيٰ قاسميءَ ۽ مولوي دين محمد وفائيءَ استفادو حاصل ڪيو ھو، جن ۾ ”سير قلندري“، ”تذڪرة الفقراء“، ”تذڪرة الانساب“، ”تذڪرة الاولياء“، ”اخبارالاولياء“، ”بستان العارفين“، ”تذڪرہ مشايخ سيوستان“، ۽ ”قلندر نامہ فارسي“ وغيرہ موجود ھئا، سي ھاڻي اڻلڀ آھن، تن جو ھاڻي ڪو وجود ڪونھي، نڪو ئي انھن مان ڪو استفادو حاصل ڪري سگھجي ٿو. انھن جا بس صرف ڪتابن ۾ نالا وڃي بچيا آھن. ان وقت اگر انھن جا متن شايع ڪجن ھا ته ، ھن وقت انھن مان فائدو حاصل ڪري سگھجي ھا. البت پير حسام الدين شاھ راشديءَ صاحب ”تذڪرہ مشايخ سيوستان“ جو متن شايع ڪري اھو تذڪرو محفوظ ڪري ڇڏيو. سياڻن سچ چيو آھي ته  جيڪو وقت ويو سو واپس ڪين ايندو.

مخدوم عثمان مروندي المعروف به  لعل شھباز جي سوانح حيات متعلق تمام ٿورن ماخذن ۾ احوال آيل آھي. برصغير پاڪ و ھند ۾ جيڪي تذڪرہ لکيا ويا آھن، تَنِ ۾ مخدوم عثمان متعلق تمام مختصر ڄاڻ ملي ٿي يا ته  بنھه ڪانھي. حامد بن فضل اللہ جمالي دھلويءَ (942-845هه) جو ”سير العارفين“ ھڪ آڳاٽو تذڪرو لکيل آھي پر ان ۾ مخدوم لعل شھباز متعلق ھڪ سٽ به  لکيل ڪانھي. شيخ عطار نيشاپوريءَ (540-618هه) جو ”تذڪرة الاولياء“، اوليائن ۽ مشائخن جو مشھور تذڪرو آھي پر شيخ عطار به  لعل شھباز لاءِ ڪجهه نہ لکيو آھي. شيخ عبدالحق محدث دھلويءَ  (1551 – 1642) جو تذڪرو ”اخبار الاخيار“ اوليائن جو ھڪ مستند تذڪرو مڃيو وڃي ٿو پر منجھس عثمان مرونديءَ بابت ڪو ذڪر ڪونھي. محمد غوثي شطاري مانڊويءَ 962هه) ؟) جو گلزار ابرار (تاليف (1022-998هه)  آڳاٽي تصنيف آھي پر ھن صاحب به  مخدوم عثمان جو ڪو احوال ناھي ڏنو. ”بزم صوفياء“ ويجھي دور جو لکيل تذڪرو آھي پر ان جي مصنف صباح الدين عبدالرحمٰن (1987-1911ع) به  لعل شھباز متعلق ھڪ اکر نه لکيو آھي. فارسي ٻوليءَ جي لکيل اوليائن جي تذڪرن جھڙوڪ، ”معارج الولايت“، ”اخبارالاولياء“، ”تذڪرة الفقراء“، ”رياض الاولياء“، ”خزينة الاولياء“، ”خزينة الاصفياء ۽ مولوي امام الدين گلشن آباديء جي لکيل ٽن اردو تذڪرن، ”تاريخ الاولياء“، ”تذڪرة الانساب“ ۽ ”برڪات الاولياء“ ۾ مخدوم عثمان جو ذڪر ملي ٿو، پر ان ۾ کيس ملامتي ۽ جر گھاس پيئڻ وارو ۽ نشيدار شيون استعمال ڪرڻ وارو ظاھر ڪيو ويو آھي. منشيات ومسڪرات جي استعمال بابت روايت ”خزينة الاصفياء“ جي صاحب، ”معارج الولايت“ جي حوالي سان بيان ڪئي آهي ته:

”چون جذب و مستي بغايت داشت، پابند احڪام شرح نه بود، و طريقه ملامتيه پيش نظر داشت، و در نظر مردان بشرب اڪل مسڪرات و مڪيفات مصروف ماندي و آب گياه خمر ڀنگ بسيار بنوشيد (1) .“

ترجمو:

”يعني پاڻ مستيءَ جي جذب ۾ فنا هئا ۽ شرع جا پابند نه هئا، ۽ سندن طريقو ملامتي هو، ۽ پاڻ نشه آور شيون، ڀنگ وغيره گهڻي استعمال ڪندا هئا.“

ھن روايت کي ”خزينة الاولياء“، ”معارج الولاية“، ”تذڪرة الانساب“، ”رياض الاولياء“، ”تذڪرة الفقراء“، ”برڪات الاولياء“، ”اخبار الاولياء“ ۽ ”تاريخ الاولياء“ جي مؤلفن نقل در نقل پيش ڪيو آھي، جنھن ۾ ڪا به  صداقت ۽ ڪنھن به  قسم جي سچائي ڪانھي. نڪو ئي انھن وٽ ڪا اھڙي محققانه سند موجود آھي، جنھن جي بنياد تي انھن ايئن لکيو آھي. سنڌ جي محقق مرزا قليچ بيگ ”حالات اولياء“ ۾ ۽ نور احمد فريديءَ، بهاء الدين زڪريا رحه جي سوانح حيات ۾ اھا ساڳي روايت آندي آھي (2).

ڪن تذڪرن ۾ حضرت مخدوم عثمان مرونديءَ کي ملامتيه طريقي تي ھلندڙ ڏيکاريو ويو آھي. سندس انھيءَ طريقي تي ھلڻ جي ڪري سڀني کي اھا غلط فھمي پيدا ٿي آھي ته  مخدوم عثمان ھر وقت جذب ۽ سڪر جي حالت ۾ رھندي شريعت جي پابندي کان آزاد ھو. حضرت مخدوم عثمان جي ملامتي طريقي بابت مولانا غلام محمد گراميءَ وضاحت ڪندي لکيو آھي ته :

”معلوم ٿئي ٿو ته سندن ’ملامتيه‘ طريقي کي ڏسي، سڀني کي مغالطو ٿيو آهي، حالانڪ حضرت سيد علي هجويري، لاهوري، پنهنجي شهره آفاق تاليف ”ڪشف المحجوب“ ۾ صوفياءِ ڪرام جي طبقات کي بيان ڪندي، ’ملامتيه‘ مشرب متعلق صاف صاف لکيو آهي ته ”ان مشرب وارا پابند شرع، پرهيزگار ۽ متقي بزرگانِ دين ٿين ٿا؛ البته اهي پنهنجي ’باطني مقام ۽ حال‘ کي ظاهرين نظرن کان اخفاء ۽ حجاب ۾ رکڻ لاءِ، ظاهري طور شهرت ۽ نمائش کان احتراز ڪندا آهن. باقي شرع جي خلاف هلڻ ته ’زندقه ۽ الحاد‘ آهي، ان کان صحيح الحال صوفياءِ ڪرام محفوظ آهن. ان حيثيت سان، حضرت لعل شهباز رحه سرخ لباس پهريندا هئا، جنهن نسبت سان کين سندن مرشد ’لعل شهباز‘ لقب عطا ڪيو. اهو لباس ئي سندن ’ملاميته‘ هو. ان جو ثبوت سڀني محققن ۽ سوانح نگارن وٽ موجود آهي. جيئن تذڪرة الانساب جو صاحب لکي ٿو ته، ”و لباس سرخ داشتي، و خطاب ’شهباز‘ از پيشگاه پير روشن ضمير بوي عطا شده بود، و در خلق بسبب ’طريقت ملامتيه‘ وي به حضرت ’شهباز‘ قلندر اشتهار يافت“). (تذڪرة الانساب“، ص 101)) اميد ته حضرت لعل شهباز قلندر  رحه جي ملامتيه مشرب متعلق غلط فهمي دور ٿي ويندي. نڪو پاڻ شرع جي خلاف هئا، نڪو منشيات ۽ مسڪّرات جو استعمال ڪندا هئا. پاڻ ”قادريه“ ۽ ”سهرورديه“ نسبتن جا جامع هئا، ۽ هڪ ”قلندريه شهبازيه“ طريقي جا باني هئا. تصوف ۽ ان جي حقائق ۽ معارف کان بيخبريءَ ۽ لاعلميءَ جي ڪري، اهڙيون لغو ۽ غلط روايتون بزرگانِ دين ڏانهن منسوب ڪيون ويون آهن، ورنه ڪوبه اهل طريقت خلافِ شرع نه رهيو آهي، ۽ نڪو ڀنگ نوش ۽ شرابخور ماڻهو اهل تقوى عارفن ۾ شمار ڪري سگهجي ٿو. ان متعلق فتوح الغيب، امام رباني جي مڪتوبات، ڪشف المحجوب، عوارف المعارف، حجة الله البالغه ۽ احيا علعلوم کي مطالع ڪري، تصوف ۽ ان جي مقامات متعلق صحيح معلومات حاصل ڪرڻ گهرجي (3).“

مخدوم عثمان مروندي، ھڪ صوفي منش عالم ۽ برگيزدہ بزرگ ھو، جنھن پنھنجي حسن سلوڪ سان سنڌ جي عوام جي دلين ۾ پنھنجي لاءِ عقيدت ۽ محبت جو جذبو پيدا ڪيو، جيڪو ھميشہ قائم ۽ دائم رھندو. ھو ھڪ مست الست صوفي ھو جنھن جو واسطو نڪو سھروردي، نڪو چشتي، نڪو قادري، نڪو نقشبندي سلسلي سان ھو. ڪن تذڪرن موجب ھن جو مشرب قلندرانه ھو جيڪو انھن سلسلن کان گھڻو مختلف آھي. قلندرانه مشرب ھوندي به  ھُو شريعت جو پابند ھو، ھن ڪو به  اھڙو فعل ڪونه ڪيو جيڪو خلاف طريقت ۽ شريعت جي ھجي. البت، قلندرانه مشرب ۾ قلندر جو نه ڪو مرشد ئي ٿئي نڪو ئي ھو ڪنھن کي مريد ڪندو آھي. ھُو ھر شي کان بيپرواہ ۽ بي نياز رھندو آھي ۽ نه ئي ھن کي دنيا جي لالچ ھوندي آھي نه ئي ڪنھن جو ڊپ. ھُو ھميشہ پنھنجي رب جي رضا تي راضي رھندو آھي. اھو ئي صوفياڻو عقيدو آھي، جيڪو اسانجي ولي حضرت شيخ عثمان مرونديءَ ڏانھن منسوب آھي. اسان ڪوشش ڪئي آھي ته  مخدوم عثمان مرونديءَ جي شخصيت جي ھر پھلو کي تاريخ جي روشنيءَ ۾ سچائي سان پرکجي ۽ ڏانھس منسوب غلط قسم جي روايتن کي الڳ ڪجي. جيئن سندس شخصيت جي سچائي ۽ سرھاڻ ۽ ڪردار جي پاڪيزگي پڙھندڙن اڳيان سامھون اچي.

نالو ۽ نسب نامو:

حضرت مخدوم لعل شھباز جو اصل نالو شيخ عثمان ۽ سندس نسب حسيني سادات مان آھي. ڪن ڪتابن ۽ زباني روايتن مان معلوم ٿئي ٿو ته سندن نالو حسين ھو پر ناني ڪنھن مصلحت جي تحت سندس نالو عثمان رکيو. مخدوم لعل شھباز جي نسب نامي ۾ به  ڪافي اختلاف مِلن ٿا، ڪن نسب نامن ۾ سندس والد جو نالو پڻ جدا جدا لکيل آھي؛ يعني سيد ڪبير، ڪبيرالدين، سيد ابراھيم، ابراھيم ڪبيرالدين، سيد ابراھيم جوابي وغيره. سندن والد جي اصل نالي متعلق حڪيم فتح محمد سيوھاڻيءَ لکيو آھي ته، ”ابراھيم سندن نالو ھو ۽ ڪبيرالدين سندس لقب ھو ۽ کين سيد ابراھيم جوابي به چوندا ھئا. قلندر نامه سنڌي ۽ بستان العارفين جي صاحبن لکيو آهي، ته حضرت سيد ابراهيم جوابيءَ جو روضو مرند ۾ آهي. جڏھن ته، الشهباز جي مؤلف لکيو آهي ته سندن مزار امام حسين جي روضي اطهر ۾ آهي (4).“ مرکز تحقيقات انساب سادات پاکستان، جي محقق سيد محسن کاظمي الحميديءَ جي لکت موجب:

”بعض ثانوی کتب اور زبانی روايات کے مطابق آپ کا اصل نام حسين تھا ليکن نانا محترم نے کسی خاص مصلحت کے تحت عثمان نام تجويز کيا . پاک و ہند ميں آپ لعل شہباز قلندر کے نام سے ہی معروف ہيں. بعض کتب ميں سيد کبير، سيد کبيرالدين، ابراھيم المجاب يا ابراھيم جوابی وغيرہ درج ہے. ليکن نسابين سے مخفی نہيں کہ ابراھيم المجاب امام موسي کاظم عليہ کے پوتے اور محمد العابد کے بيٹے تھے. اس ليے يہ درست نہيں. دراصل آپ کے عرفان و سلوک ميں مرشد سيد ابراھيم الموسوی کربلائی تھے. ان کو بھی بعض نے مجابی لکھا ہے غالباً ابراھيم المجاب سے نسبی يا مشربی نسبت کی بنا پر (5). واللہ و اعلم

ڪن شجرن يا نسب نامن ۾ مخدوم عثمان جي والد جو نالو حسن ڪبيرالدين لکيل آھي، جو اصل ۾ شمس سبزواريءَ جي والد جو نالو آھي. مخدوم صاحب جي والد جو صحيح نالو سيد ابراھيم آھي. مختلف تذڪرن مان مخدوم عثمان جو اختلافي نسب نامو يا خانداني شجرو ھيٺ ڏجي ٿو:

1۔ تذڪرہ مشايخ سيوستان:

”تذڪرہ مشايخ سيوستان“ موجب تيرھين پيڙھيءَ ۾ سندس شجرو حضرت امام صادق جعفر رضي الله عنه سان ملي ٿو جيڪو ھن ريت آھي:

(1)  شيخ عثمان، بن (2) سيد ابراھيم الملقب سيد کبير، بن (3) سيد شمس الدين، بن (4) سيد نورشاه، بن (5) سيد محمود شاه، بن (6) سيد احمد شاه، بن (7) سيد هادي شاه، بن (8) سيد مهدي، بن (9) سيد منتجب، بن (10) سيد غالب، بن (11) سيد منصور، بن (12) سيد اسماعيل، بن (13) سيد امام جعفر صادق رضي الله تعاليٰ عنہ. (6)

2۔ تذڪرة الانساب:

”تذڪرة الانساب“ جي صاحب ”سلسلة  السادات“ جي حوالي سان ھيٺيون شجرہ نسب ڏنو آھي، جنھن ۾ يارھين پيڙھيءَ ۾ سندس نسب امام جعفر سان ملي ٿو:

”(1) لعل شھباز قلندر سيد عثمان سيوھاني بن (2) سيد حسن کبيرالدين بن (3) سيد شمس الدين بن (4) سيد صلاح الدين بن (5) سيد شاه بن (6) سيد خالد بن (7) سيد محب بن (8) سيد مشتاق بن (9) سيد نورالدين بن (10) سيد اسماعيل بن (11) حضرت سيدنا امام جعفر صادق رضي اللہ عنہم.“ (7)

3۔ معيار سالڪان طريقت:

”معيار سالڪان طريقت“ جي مؤلف مخدوم عثمان جو شجرو مختصراً ھيئن لکيو آھي:       

”مخدوم عثمان مروندي عرف لعل شهباز قدس سره بن سيد ڪبيرالدين بن سيد صدرالدين هيءُ اسماعيل بن امام جعفر صادق عليہ السلام جي اولاد مان هو (8).

4۔ تحفة الڪرام:

مير علي شير قانع، ”تحفة الڪرام“ جي پنهنجي دستخطي نسخي جي پهرئين صفحي تي سندس نسب نامو هن طرح ڏيکاريو آهي، جيڪو تيڙھين پيڙھيءَ ۾ امام صادق سان ملي ٿو جنھن ۾ ڪي نالا پڙھڻ ۾ نٿا اچن:

”(1) مخدوم عثمان عرف لعل شهباز مروندي بن (2) سيد ڪبير بن (3) سيد شمس الدين بن (4) محمد يحيٰ بن (5) سيد....... بن (6) سيد محمود شاهه بن (7) سيد احمد شاهه بن (8) سيد هادي بن (9) سيد مهدي بن (10) سيد غالب بن (11) سيد منصور بن (12)....... بن (13) امام الجن والانس محمد جعفر الصادق عليہ السلام.“ (9)

5۔ لب تاريخ سنڌ:

”لب تاريخ سنڌ“ ۽ ”حيات نامہ قلندريءَ“ جي مولفن مخدوم عثمان جي نسب جو شجرو تذڪرہ مشايخ سيوستان تان ورتو آھي، جيڪو ھيئن آھي:

”(1) حضرت عثمان مروندي بن (2) سيد ڪبير الدين بن (3) سيد شمس الدين بن (4) سيد نور شاه بن (5) سيد محمود شاهه بن (6) سيد احمد شاهه بن (7) سيد هادي بن (8) سيد مهدي بن (9) سيد منتجب بن (10) سيد غالب بن (11) سيد منصور بن (12) سيد اسماعيل بن (13) امام جعفر صادق عليہ السلام. (10)

6۔ خزينة الاصفياء:

ڪتاب ”خزينة الاصفياء“ ۾”اخبار الاولياء“ جي حوالي سان ھيٺيون شجرو ڏنل آھي، جنھن ۾ چوڏھين پيڙھيءَ ۾ سندس نسب حضرت امام حسين سان ملي ٿو:

”(1) لعل شھباز بن (2) سيد حسن کبيرالدين بن (3) سيد شمس الدين بن (4) سيد صلاح الدين بن (5) سيد شاه بن (6) سيد خالد بن (7) سيد محب بن (8) سيد مشتاق بن (9) سيد نورالدين بن (10) سيد اسماعيل بن (11) سيد امام جعفر صادق بن (12) امام محمد باقر بن (13) امام زين العابدين علي (14) بن سيد الڪونين امام حسين رضي اللہ عنہ.“ (11)

7۔ تذڪرہ مشاھير سنڌ:

”تذڪرہ مشاھير سنڌ“ جي مؤلف، مولانا دين محمد وفائيءَ، ”اخبار الاولياء“ ۽ ”گنج تاريخ“ جي حوالي سان ھيٺيون شجرو لکيو آھي:

 ”(1) سيد عثمان مشهور لعل شهباز قلندر بن (2) سيد حسن ڪبيرالدين بن (3) سيد شمس الدين بن (4) سيد صلاح الدين بن (5) سيد شاهه بن (6) سيد خالد بن (7) سيد محب بن (8) سيد مشتاق بن (9) سيد اسماعيل بن (10) سيد امام جعفر صادق بن (11) امام محمد باقر بن (12) امام زين العابدين علي بن (13) امام حسين بن (14) امام علي بن ابي طالب رضي الله تعاليٰ عنهم اجمعين.“ (12)

8۔ نياز حسين ھمايوني:

محترم نياز ھمايوني صاحب (2003-1930ع) مختلف ڪتابن مان مخدوم لعل شھباز جا ھيٺيان ٽي شجرا ڏنا آھن:

1.             مخدوم عثمان (قلندر شھباز) بن سيد ڪبير بن سيد شمس الدين بن سيد نور شاھه بن سيد محمود بن سيد احمد شاھه بن سيد ھادي بن سيد مھدي بن سيد منتخب بن سيد غالب بن سيد منصور بن سيد اسماعيل بن سيد جعفر بن سيد عبدالحق بن سيد اڪبر بن سيد ابراھيم بن سيد امام حسين بن سيد حضرت علي رضي الله تعاليٰ عنہ. (13)

2.           مخدوم عثمان قلندر شھباز بن ابراھيم بن سيد شمس الدين بن سيد نورالدين بن سيد محمود بن سيد احمد بن سيد ھادي بن سيد مھدي بن سيد منتخب بن سيد غالب بن سيد منصور بن سيد عبدالجليل بن سيد دائود بن سيد ضياء الدين بن سيد خير الدين بن سيد عبدالجليل ثاني بن سيد عبدالغني بن سيد صالح بن سيد عيسيٰ بن سيد زين الدين بن سيد صلاح الدين بن سيد بھاء الدين بن سيد غياث الدين بن سيد بھاء الدين ثاني بن سيد عبداللطيف بن سيد عمر بن سيد زين العابدين. (14)

(3)  سيد عثمان ملقب ’شمس الدين لعل شھباز قلندر‘ بن سيد حسن بن سيد شمس الدين بن سيد صلاح الدين بن سيد شاھ بن سيد خالد بن سيد محب بن سيد مشتاق بن سيد اسماعيل بن سيدنا امام جعفر صادق رضي الله تعاليٰ عنہ. (15)

9۔ انساب سادات پاڪستان:

سلطان العارفين حضرت سيد عثمان الحسيني المروندي المعروف به مخدوم لعل شہباز جو شجرہ نسب بحوالہ ”انساب سادات پاڪستان“ ھيٺ ڏجي ٿو. ھي شجرو ٻين کان ڪجھه بھتر لڳي ٿو، ان متعلق تحقيق  سيد محسن کاظمي الحميدي جي ڪيل آھي:

”السيد عثمان (1) بن السيد ابراھيم الکبير (2) بن السيد شمس الدين (3) بن السيد نورالدين
 (4)  بن السيد محمود (5) بن السيد احمد (6) بن السيد ہادي (7) بن السيد محمد المہدي (8) بن السيد منتخب اللہ (9) بن السيد عبدالمجيد سبزواري (10) بن السيد علي ملقب غالب الدين (11)  بن السيد محمد الثاني ملقب منصور (12) بن السيد اسماعيل الثاني (13) بن السيد محمد العريضي (14) بن السيد اسماعيل الاعرج الاکبر (15) بن حضرت امام جعفر صادق عليہ السلام.“ (16)

10۔ فقير غلام علي مسرور:

مخدوم عثمان جو ھي شجرو، فقير غلام علي مسرور، مخدوم عثمان جي شان ۾ چيل منقبت جي حاشيي تي ڏنو آھي:

          (1)  حضرت عثمان مروندي، (2) بن سيد ابراھيم، (3) بن سيد شمس الدين، (4) بن سيد نورشاه، (5) بن سيد محمود شاه، (6) بن سيد احمد شاه، (7) بن سيد هادي، (8) بن سيد مهدي، (9)  بن سيد منتخب، (10) بن سيد غالب، (11) بن سيد منصور، (12) بن سيد اسماعيل، (13) بن امام جعفر صادق، (14) بن امام باقر، (15) بن امام زين العابدين، (16) بن سيد امام حسن، (17)  بن حضرت علي المرتضيٰ رضي اللہ عنہ. (17)

11۔ مخدوم عثمان مروندي:

حڪيم مخدوم محمد مراد صديقيءَ (1999-1925ع) پنھنجي ڪتاب ”مخدوم عثمان مروندي“ ۾ مخدوم صاحب جو ھيٺيون شجرو ڏنو آھي جيڪو پنڌرھين پيڙھيءَ ۾ امام جعفر صادق سان ملي ٿو:

”(1) شيخ عثمان بن (2) سيد ڪبير بن (3) سيد شمس الدين بن (4) سيد نور شاھ بن (5) سيد مشتاق شاهه بن (6) سيد محمود شاھ بن (7) سيد احمد شاھ بن (8) سيد ھادي شاھ بن (9) سيد مھدي شاھ بن (10) سيد منتظر بن (11) سيد غالب بن (12) سيد منصور بن (13) سيد نورالدين بن (14) سيد اسماعيل بن (15) امام جعفر صادق عليہ السلام.“ (18)

12۔ الشھباز:

محترم جليل سيوھاڻيءَ 1995-1913ع) پنھنجي اردو ۽ سنڌي تصنيف، ”الشھباز: سوانح قلندر شھباز“ ۾ مخدوم عثمان جو شجرو سورھين پيڙھيءَ ۾ امام جعفر صادق سان ھن طرح ڏيکاريو آھي:

 ”(1) سيد عثمان بن (2) سيد ابراھيم ڪبيرالدين بن (3) سيد شمس الدين بن (4) سيد نور شاھ بن (5) سيد محمود شاهه بن (6) سيد احمد شاھ بن (7) سيد ھادي شاھ بن (8) سيد مھدي شاھ بن (9)  سيد منتخب بن (10) سيد عبدالمجيد بن (11) سيد غالب الدين بن (12) سيد محمد بن
 (13) سيد اسماعيل ثاني بن (14) سيد محمد عرضي بن (15) سيد اسماعيل عرج اڪبر بن (16) امام جعفر صادق عليہ السلام.“ (19)

13۔ مدرک الطالب في نسب آل ابي طالب الموسوم به معارف الانساب:

ڪتاب ”مدرک الطالب في نسب آل ابي طالب الموسوم به معارف الانساب“ مان سيد عثمان مروندي شاہ حسين المعروف سخي لال شہباز قلندر رح جو شجرہ نسب ھيٺ ڏجي ٿو:

”السيد عثمان مروندي (1) بن سيد ابراھيم الکبير (2) بن سيد شمس الدين (3) بن نورالدين
(4)  بن محمود (5) بن احمد (6) بن ہادي (7) بن سيد محمد مہدي (8) بن سيد منتخب اللہ (9) بن سيد عبدالمجيد سبزواري (10) بن علي الملقب غالب (11) بن محمد (12) بن اسماعيل ثاني
 (13) بن محمد (14) بن اسماعيل الاعرج (15) بن امام جعفر الصادق (16) بن امام محمد باقر (17) بن امام زين العابدين، (18) بن امام حسين (19) بن امام علي رضه.“ (20)

مخدوم عثمان جي شجرن يا نسب نامن جو جائزو:

مٿين شجرن کي ڏسڻ سان خبر پئي ٿي ته  انھن شجرن ۾ گھڻو اختلاف ۽ تضاد موجود آھي. اگر امام صادق جعفر کان اڳتي وڃجي ته  پوءِ نسب جو سلسلو پندرھين پيڙھيءَ تائين حضرت ابي طالب تائين پھچي ٿو. محترم نياز ھمايونيءَ جو ڏنل شجرو نمبر2، سڀني شجرن کان مختلف آھي. انھن اختلافي شجرن جو تجزيو ھيٺ ڏجي ٿو:

مخدوم عثمان مرونديءَ جي شجري نمبر 1، 4 ۽ 5 ۾ سيد منصور کي امام اسماعيل جو فرزند ڏيکاريو ويو آھي. شجري نمبر 2 ۽ 6 ۾ سيد نورالدين کي امام اسماعيل جو فرزند ڏيکاريو ويو آھي. جڏھن ته  شجري نمبر 7 ۾ سيد مشتاق کي امام اسماعيل جو فرزند ڏيکاريو ويو آھي. انھن شجرن مان لڳي ٿو ته  حضرت امام اسماعيل کي ٽي فرزند (سيد نورالدين، سيد مشتاق ۽ سيد منصور) نالي ھئا. تاريخ جي ورقن کي اٿلائڻ پٿلائڻ ۽ مختلف انساب جي ڪتابن جي مطالعي مان خبر پوي ٿي ته ، حضرت امام اسماعيل بن امام جعفر کي ٻه فرزند ”امام محمد“ ۽ ”امام علي“ نالي ھئا (21).

امام محمد جيڪو امام اسماعيل جو پٽ ھو، تنھن کي به  ٻه فرزند ٿيا، ھڪ اسماعيل ثاني بن محمد ۽ ٻيو، جعفر بن محمد (22). علم الانساب جي ڪنھن به  ڪتاب ۾ امام اسماعيل جي ٽن فرزندن (سيد مشتاق، سيد نورالدين، سيد منصور )جا نالا لکيل ناھن. اگر اھي اصلي نالن جا لقب آھن ته گھٽ ۾ گھٽ اصلي نالا لکڻ گھرجن، نه ته مغالطي جو امڪان پيدا ٿيندو. ان مان ظاھر ٿئي ٿو ته  مخدوم عثمان مرونديءَ جا اھي سڀ شجرا نقلي ۽ ھٿرادو ٺاھيل آھن. لڳي ايئن ٿو ته  اسماعيلي داعي پير شمس الدين سبزواري تبريزيءَ جي شجري کي اڳيان رکي، مخدوم عثمان جو شجرو ٺاھيو ويو آھي. ھيٺ پير شمس الدين سبزواري تبريزيءَ جي نسب جو شجرو ڏجي ٿو، جنھن ۾ يارھين نالا ساڳيا ئي آھن، جيڪي مخدوم عثمان جي شجرن ۾ آھن. جنھن مان پڙھندڙن کي پڻ حيرت وٺي ويندي ۽ انھن کي اھا به  خبر پوندي ته  نقلي شجرا ٺاھڻ به  ھڪ قسم جو شجراتي آرٽ آھي:

پير شمس الدين جو شجرو

 (1) سيد علي اڪبر بن (2) سيد حسن ڪبيرالدين بن (3) سيد صدر الدين بن (4) سيد شهاب الدين بن (5) سيد نصير الدين بن (6) سيد شمس الدين بن (7) سيد صلاح الدين محمد بن (8) سيد اسلام الدين بن (9) سيد مومن شاهه بن (10) سيد حال الدين بن (11) سيد مشتاق بن (12) سيد احمد بن (13) سيد هاشم بن (14) سيد محمد بن (15) سيد هادي بن (16) سيد غالب بن (17) سيد عبدالجمال بن (18) سيد منصور بن (19) سيد صالح بن (20) سيد امام الدين بن (21) سيد محمد بن (22) سيد اسماعيل بن (23) امام جعفر الصادق بن (24) امام محمد باقر بن (25) امام زين العابدين بن (26) امام حسين عنہ بن (27) امام علي المرتضيٰ عليہ السلام. (23)

ھاڻ اگر مخدوم عثمان جي شجرن ۽ پير شمس الدين سبزواري تبريزيءَ جي شجري کي ڏسبو ته  انھن ۾ ھيٺيان نالا ساڳيا نظر ايندا:

(1)  سيد حسن ڪبيرالدين، (2) سيد صدرالدين، (3) سيد شمس الدين، (4) سيد صلاح الدين، (5)  سيد مشتاق، (6) سيد غالب، (7) سيد منصور، (8) سيد ھادي، (9) سيد مھدي، (10) سيد صالح، (11) امام اسماعيل، (12) امام جعفر صادق، (13) امام محمد باقر، (14) امام زين العابدين (15) امام حسين عنہ (16) امام علي المرتضيٰ عليہ السلام.

اھي سڀئي نالا پير شمس الدين سبز واري تبريزيءَ جي شجري جا آھن. پير شمس الدين سبزواريءَ جي شجري ۾ محمد بن اسماعيل جي پٽ جو نالو سيد امام الدين ڏيکاريو ويو آھي. جڏھن ته  امام محمد بن امام اسماعيل کي ٻه پٽ، امام اسماعيل ثاني بن محمد بن اسماعيل  ۽ امام جعفر بن محمد بن اسماعيل ھئا.(24) پير شمس وارو شجرو به  نقلي ٿو لڳي. ٻي ڳالھ اھا ته  مخدوم عثمان جي ولادت سنہ 583 ھ ۾ ۽ پير شمس الدين سبزواريءَ جي ولادت 560 ھجريءَ ۾ ٿي آھي. ٻنھي جي ولادت ڇھين صديءَ ۾ ٿي آھي. پر مخدوم عثمان جي شجري ۾ ھن جو نسب پندرھين پيڙھيءَ ۾ امام جعفر سان ملي ٿو، جڏھن ته  پير شمس الدين سبزواريءَ جي شجري ۾ ٽيوھين پيڙھيءَ ۾ امام جعفر صادق سان ملي ٿو، جيڪو ھڪ وڏو تضاد ظاھر ڪري ٿو. انھن شجرن کي ڏسڻ کانپوءِ لڳي ٿو ته  مخدوم عثمان جو شجرو ساڳيو ئي پير شمس الدين وارو آھي.جنھن مان سمجھجي ٿو ته  مخدوم عثمان پڻ اسماعيلي دائيءَ ھو، جيڪو اسماعيلي تبليغ لاءِ ملتان آيو. قياس آھي ته  پير شمس الدين سبزواريءَ جي چوڻ تي اسماعيلي مذھب جي تبليغ لاءِ سنہ 675 ھجريءَ ۾ سنڌ جي شھر سيوستان پھتو. شجري مان ايئن لڳي ٿو ڄڻ مخدوم عثمان پير شمس الدين سبزواريءَ جو ڪو ويجھو عزيز آھي.

          انٽرنيٽ تي ھڪ مقالو، ”نسب خليفه نخست فاطمي از نگاہ نسب شناسان“ جي نالي سان فارسي ٻوليءَ ۾ لکيل آھي. پڙھندڙ ھن مقالي جو مطالعو ضرور ڪن، جنھن ۾ امام اسماعيل جي نسب تي تمام سٺو بحث ڪيل آھي. ھيٺ ان جو لنڪ ڏجي ٿو.

ھيٺ فاطمي سلطنت جي پھرين خليفي عبيداللہ المھدي جو شجرو مثال طور ڏجي ٿو:

حضرت ابي طالب - حضرت علي رضي عنہ- امام حسين- امام زين العابدين- امام باقر- امام جعفر صادق- امام اسماعيل- امام محمد- امام اسماعيل ثاني- احمد- اسماعيل ثالث- احمد- عبيداللہ المھدي (خليفه اوّل فاطمي سلطنت(25).

•                عبيداللہ المھدي (خليفه اوّل فاطمي سلطنت) بن (2) احمد بن (3) اسماعيل ثالث بن (4) احمد بن (5) اسماعيل ثاني بن (6)  امام محمد بن (7) امام اسماعيل بن (8) امام جعفر صادق بن (9) امام باقر بن (10)  امام زين العابدين بن (11) امام حسين بن (12) امام علي بن (13) ابي طالب.