|
باب يارهون
تاريخ ۽ ڊراما
جديد زماني ۾ ايتريون تبديليون ٿي ويون آهن.
جديد زمانو گذريل زماني کان ايترو مختلف ٿي چڪو
آهي، جو ٻارن لاءِ ماضيءَ کي چڱي طرح سمجهڻ ۽
گذريل ڳالهين جو صحيح تصور ڪرڻ تمام ڏکيو ٿي پيو
آهي ۽ جيڪڏهن ٻار ماضيءَ کي چڱي طرح سمجهي نه
سگهندا، ته انهن جي دلين ۾ ماضيءَ جي ڳالهين يا
ماڻهن لاءِ پنهنجائپ ۽ همدردي پيدا ٿيڻ ناممڪن
ٿيندي. تنهنڪري ٻارن لاءِ اهو ڏکيو ٿيندو ته اهي
پنهنجي تاريخ جي ڪتاب ۾ بيان ڪيل واقعن ۽ تاريخي
مشاهدن لاءِ صحيح جذبات جو اظهار ڪري سگهن. تاريخ
جا ڪتاب ٺاهيندڙ صاحب به پنهنجي ڪتابن کي دلچسپ
بنائڻ جي ڪوشش نٿا ڪن ۽ تاريخ جا خشڪ ڪتاب پڙهڻ ۽
تاريخ بابت اڃا به وڌيڪ اڻ وڻندڙ سبق ٻڌڻ جي ڪري
ٻارن جي ذهن ۾ ماضيءَ جي مشهور ماڻهن جو غلط تصور
پيدا ٿئي ٿو، ۽ اهي ائين ٿا سمجهن ته اڳوڻي زماني
جا ماڻهو کانئن بلڪل جدا هئا ۽ انهن سان، سندن
ڪنهن قسم جو ڪو انساني واسطو يا لاڳاپو ئي ڪونهي.
ٻار سمجهن ٿا ته تاريخ جا مـُک ماڻهو اسان جهڙا نه
هئا بلڪ انهن جي ذات ئي جدا هئي. سچ پچ ٻارن کي
جاميٽريءَ جي ڪتاب ۾ ڏنل ٽڪنڊن ۽ دائرن وغيره سان
ايتري نفرت نٿي ٿئي جيتري نفرت يا دوري تاريخي
شخصيتن يا ڳالهين کان ٿئي ٿو. تنهنڪري ٻارن لاءِ
تاريخ جو هيڊ نه اخلاقي لحاظ سان نه عملي حيثيت
سان اهميت رکي ٿو ۽ ٻار ان هيڊ کي خشڪ ۽ اڻ وڻندڙ
مضمون سمجهي مجبوراً ئي پڙهن ٿا.
مٿين بابن ۾ اسين ڏسي آيا آهيون ته تاريخ جي علمي
سر چشمن يا ماخذن جي وسيلي تاريخ جو پڙهڻ، صحيح
تاريخي اڀياس لاءِ ڪيتري قدر ضروري ۽ مفيد ثابت
ٿئي ٿو ۽ تاريخ جي هيڊ کي هڪ زنده ۽ وڻندڙ شيءِ
بنائي ڇڏي ٿو. اهڙيءَ طرح هڪڙو ٻيو طريقو به آهي
جنهن جي وسيلي تاريخ جي سکيا کي هڪ دلچسپ ۽ عملي
زندگيءَ لاءِ مفيد بنائي سگهون ٿا. ان طريقي جو
نالو آهي ڊرامائي يا ناٽڪ وارو طريقو جڏهن ٻار پاڻ
اسٽيج تي وڃي تاريخ جي مشهور ماڻهن جهڙوڪ گوتم ٻڌ،
اشوڪ، اڪبر، جهانگير، نورجهان، دودي سومري، ڄام
نندي، مخدوم بلاول وغيره جو پارٽ خود ادا ڪندا ته
کين خبر پوندي ته اهي ماڻهو اصلي هئا ۽ هٿراڌو يا
فرضي نه هئا. خيالي ماڻهن يا شين جو پارٽ اسٽيج تي
ادا ڪرڻ مشڪل آهي. توهين ڪنهن نيڪ يا بد ماڻهوءَ
جو پارٽ ادا ڪري سگهو ٿا، پر نيڪيءَ يا بديءَ
جهڙين صفتن جو پارٽ ادا ڪري نه سگهندا. ناٽڪ ڪندي
صفت کي ذات کان جدا ڪري ڏيکارڻ ناممڪن آهي، ناٽڪ
ڪندي گهڻو ڪري ٻار پنهنجي سڀني حواسن کان ڪم وٺن
ٿا ۽ ان سان ٻارن جي ذهانت جاڳي ٿي ۽ لياقت به
اُڀري ۽ وڌي ٿي. ٻار هميشه اهڙن تجربن کي سولائي
سان ياد ڪري ڇڏيندا آهن، جي سندن دل کي وڻندا آهن.
ناٽڪ ۾ ٻارن جا دلي جذبا جاڳن ٿا. تنهن ڪري ناٽڪ
جي هر ڳالهه سولائيءَ سان کين متاثر ڪري ٿي. مطلب
ته ناٽڪ وارو طريقو ٻارن جي حافظي جي قوت کي
وڌائيندو آهي. ان طريقي سان تاريخ پڙهائڻ مان ٻيا
به ڪيئي فائدا آهن:
(1) ٻارن جي دلين مان تعصب دور ٿئي ٿو ۽ منجهن تنگ
نظريءَ جي جاءِ تي روشن خيالي پيدا ٿئي ٿي.
(2) ٻارن کي ماضيءَ جي حالتن جو صحيح ۽ سچو اندازو
ٿئي ٿو.
(3) دماغي محنت سان گڏ هو پنهنجن لڪل دلي جذبن
موجب پڻ تجربا ڪن ٿا ۽ سکن ٿا.
ناٽڪ وارو طريقو استاد جي هٿ ۾ ائين آهي جيئن ڪنهن
ڪاريگر جي هٿ ۾ هڪڙو اوزار، تاريخ هڪ سائنس آهي ۽
ناٽڪ تاريخي حقيقتن جي سمجهائڻ لاءِ هڪ اوزار آهي.
تنهنڪري استاد لاءِ ضروري آهي ته پنهنجي هنرمندي
ڏيکاريندي هن اوزار کي غلط استعمال نه ڪري. تاريخ
پاڙهڻ جو مقصد سچائي ۽ حقيقت پيش ڪرڻ آهي. تنهنڪري
ناٽڪ ۾ ڪنهن به حالت ۾ تاريخي ڳالهين کي وڌائي نه
ڏيکارڻ گهرجي ۽ نه سچائيءَ کي لڪائڻ گهرجي يا ڪو
ڪوڙ ئي ٻڌائڻ گهرجي. هن پابندي جو مطلب هي هرگز
نه آهي ته ڊرامي جي هر هڪ سين ۽ ڳالهه جو تاريخي
لحاظ کان هوبهو اهڙو هئڻ ضروري آهي، بلڪ استاد
آزاد آهي ته پنهنجي خيال، تصور، تخيل، کي ڪم ۾ آڻي
تاريخي آکاڻين کي دلچسپ رنگ روپ ۾ پيش ڪري. پنهنجي
ايجاد ۽ خيال جي قوت کي ڪم ۾ آڻي ڊائلاگ ٺاهي، راڳ
۽ سر سان گيت ۽ بيت وغيره چوارائي. پر هر حالت ۾
کيس خيال رکڻو آهي ته تاريخي حقيقت يا آکاڻي کي
ناٽڪ جو رنگ ڍنگ کائي نه وڃي. ائين نه ٿيڻ گهرجي
ته نيڪ ماڻهو جو پارٽ ادا ڪندي ڏسندڙ کي هن جي
نيڪيءَ جي خبر نه پوي يا بد معاش ماڻهوءَ جو پارٽ
ادا ڪندي ڏسندڙن کي هن جي بديءَ جو احساس نه ٿئي.
بهترين طريقو هي ٿيندو ته پهريائين ٻار پنهنجن
ڪتابن ۾ تاريخي شخصيتن جي حياتين جو مطالعو ڪن ۽
پوءِ پنهنجي واقفيت کي تاريخي ماخذن جي وسيلي
وڌائين ۽ ڀيٽائين. هن کان پوءِ ٻار پاڻيهي خيالي
ڊائلاگ ٺاهن ۽ ناٽڪ ڪرڻ لاءِ پنهنجا پسنديده پارٽ
پاڻ چونڊين ۽ ادا ڪن.
ٻي ضروري ڳالهه جا تاريخ سيکاريندڙ استاد کي ياد
رکڻي آهي سا هيءَ آهي ته هر ناول، ڊرامي يا
آکاڻيءَ جو تاريخي ٿيڻ ضروري نه آهي، پر هر تاريخي
ڳالهه کي ناول، ڊرامي يا آکاڻيءَ جي صورت ۾ پيش
ڪري سگهجي ٿو. ٻارن کي خيالي ۽ ڪوڙن ناولن جي بڇڙي
اثر کان پري رکڻ تاريخ سيکاريندڙ استاد جو اهم فرض
آهي.
تاريخي ڳالهين بابت ناٽڪ ڪڏهن ڪرڻ گهرجي؟
(1) جڏهن ٻار پنهنجي تاريخ جي ڪتاب جي ڪنهن به هڪ
ڀاڱي جو اڀياس ڪري ڇڏين ۽ کين مکيه ڳالهين بابت
تاريخي ثبوت پورو پورو مليل هجي، تڏهن استاد کين
چوي ته اهي پاڻ ڊئلاگ جي نموني آکاڻي ٺاهين.
(2) جڏهن ٻار پنهنجي ڪتاب جي ڪا به هڪڙي آکاڻي
پڙهي پوري ڪن تڏهن استاد پاڻ ڪنهن ڊائلاگ جي ڪتاب
مان گهربل آکاڻيءَ بابت ڊائلاگ پڙهي ٻڌائي ۽ پوءِ
ٻارن کي چوي ته اهي پاڻ ناٽڪ ڪري ڏيکارين.
(3) ڪڏهن ڪڏهن استادکي گهرجي ته ٻارن کان تاريخي
ڊائلاگ پڙهارائي ۽ پوءِ ڪلاس کي چوي ته ڊائلاگ مان
تاريخي آکاڻي ٺاهي ڏيکارين. تنهن کان پوءِ ٻارن کي
چوي ته پنهنجي تاريخ جي ڪتاب مان ساڳي آکاڻي پڙهن.
هن طريقي سان تاريخ جي ڪتاب پڙهڻ کان اڳ ۾ ئي ٻار
ڪتاب جي اندر ڏنل واقفيت کان آگاهه ٿيندا ۽ ڪتاب ۾
بيان ڪيل شخصيتن جي حقيقت ۽ اهميت انهن جي دل ۾
پيدا ٿيندي.
(4) ڪڏهن ڪڏهن ائين به ٿي سگهي ٿو ته استاد تاريخي
ڊائلاگ پاڻ پڙهي ٻڌائي يا ٻارن کان پڙهارائي، پوءِ
ٻارن کان آکاڻي لکائڻ جي بدران ٻارن سان آکاڻيءَ
بابت زباني سوال جواب ڪري، ته خاص شخصيت جون
خوبيون ۽ خاميون پڌريون ٿين.
تاريخي ڊائلاگ سبق جي شروعات جي لاءِ ڪارائتا
ٿيندا آهن، پر ائين به ٿي سگهي ٿو ته سڄو سبق
ڊائلاگ جي صورت ۾ ڏنو وڃي، يعني ڊائلاگ پهريائين
استاد آواز سان پڙهي ٻڌائي، تنهن کان پوءِ شاگرد
خاموش پڙهائي ڪن. پوءِ استاد سوال جواب جي رستي
سمجهاڻي ڏئي ۽ مکيه ڳالهين کي بليڪ بورڊ تي اختصار
جي صورت ۾ لکي ڇڏي. اهڙا سبق تاريخ جي ڪتاب ۾ ڏنل
آکاڻي پڙهڻ کان سواءِ يا پاڻ استاد جي آکاڻي ٻڌائڻ
کان سواءِ مڪمل نه ٿيندا آهن.
ڊائلاگ ڪيئن
ڪرڻ گهرجي:
ناٽڪ وار طريقي سان تاريخ سيکارڻ لاءِ ضروري آهي
ته ڊائلاگ هميشه ٻارن کان ڪرايا وڃن. بيشڪ ٻار
تاريخ جي ڪتاب ۾ خاموش خوانيءَ جي ذريعي پنهنجي
سبق جي ڳالهين کي سمجهي ٿا سگهن ۽ ياد ڪري ٿا
سگهن، پر هن طريقي موجب ٻارن جي دل ۾ جذبا پيدا نه
ٿيندا. تنهنڪري بهتر ٿيندو ته ڊائلاگ ٻارن کان
ڪلاس ۾ ڪرايو وڃي. پهريائين استاد پاڻ ڊائلاگ ڪلاس
۾ پڙهي ٻڌائي ۽ سوال جواب رستي مکيه ڳالهيون ٻارن
کي سمجهائي. هيءَ ڳالهه ضروري نه آهي ته ٻار
ڊائلاگ کي زباني ياد ڪن، نه هيءَ ڳالهه ضروري آهي
ته ڊائلاگ ڪرائڻ مهل ڪلاس ۾ خاص طور سان اسٽيج ۽
لباس وغيره جو بندوبست ٿئي، بلڪ ايترو ڪافي ٿيندو
ته ٻارن کي پنهنجا پنهنجا پارٽ ڏنا وڃن ۽ استاد
کين پنهنجي پنهنجي پارٽ پڙهڻ ۽ ادا ڪرڻ جو طريقو
ٻڌائي ته هو پنهنجي پارٽ کي گهربل آواز ۽ پوري ڍنگ
سان پڙهي سگهن. ناٽڪ سکڻ ۽ ياد ڪرڻ جو هڪ تعليمي
طريقو آهي ۽ ناٽڪ ڪرڻ جو مقصد به اهو ئي ٿيڻ
گهرجي، نه تفريح يا وندر. خاص وقتن تي جيئن اسڪول
اسيمبلي، قومي ڏينهن يا سالياني جلسي وغيره جي
موقعي تي اسٽيج ٺاهڻ، گهربل لباس يا ٻيو ضروري
سامان جو بندوبست ڪرڻ ناٽڪ ڪرڻ لاءِ ضروري ٿيندو.
اهڙن موقعن تي ٻارن کي پنهنجا پنهنجا پارٽ پڪيءَ
طرح ياد ڪرڻا پوندا. اسميبلي هال کي به ٻار پاڻهي
ئي سينگاريندا ۽ لباس ۽ اسٽيج ٺاهڻ وغيره جو سڄو
ڪم آرٽ ماستر ۽ تاريخ جي استاد جي نگرانيءَ هيٺ
ٻار پاڻ ڪندا. اهڙن وقتن تي ٻارن کي آزادي ڏيڻ
ضروري آهي ته منجهن اعتمادي ۽ ذميداريءَ جو جذبو
پيدا ٿئي.
ناٽڪ
ڪرڻ لاءِ گهربل سهوليتون:
هندستان ۽ پاڪستان جي تاريخ ۾ اهڙيون گهڻيون
آکاڻيون آهن جن کي ناٽڪ وار طريقي سان سيکارڻ وڌيڪ
اثرائتو ٿيندو. ڪي چونڊيل آکاڻيون هيٺ ڏجن ٿيون:
ا. سڪندر اعظم ۽ پورس.
2. سڪندر اعظم ۽ چندر گپت.
3. دودي سومري ۽ علاؤالدين جو مڪالمو.
4. اڪبر ۽ ان جا نورتن.
5. ڄام نندي ۽ چورن جي مال موٽائڻ جو واقعو.
6. مخدوم بلاول جي شهادت جو واقعو.
7. سرٽامس رو ۽ جهانگير.
8. همايون جي بيماري.
9. محمد علي جناح ۽ مسلم ليگ جو لاهور وارو اجلاس
( 1940ع).
|
