سيڪشن؛ تاريخ

ڪتاب: ٺٽي جا قديم اسلامي يادگار

باب؛ 1

صفحو ؛ 3

تصوير 1 - محمد بن قاسم نالي مسجد جو گول منارو جيڪو پهريداري جي مقصد سان جوڙيو ويو هو، جنهن تي  چڙهي سنڌي فوجي پهريداري جو ڪم ڪندا هئا. چيو ويندو آهي، ته ڀرسان ئي هڪ عرب نسل جي ماڻهن جي وسندي قائم هئي. هيءَ اڏاوت پير پٺي جي مقبري جي سامهون آهي جيڪا سنڌوءَ جي پراڻي پيٽ جي هڪ اوچي ڪناري جي وٽ سان جوڙيل آهي.هنن اڏاوتن جو تعلق 17 هين صديءَ سان آهي.

جيڪڏهن ڪو اهڙو هنڌ، جتي اسلام، مڪاني روايتن سان گڏجي سڏجي هڪ قسم جو مخلوط نظريو پيدا ڪيو هجي، ته اهو هنڌ فقط ٺٽو ئي ٿي سگهي ٿو. مڪليءَ جون زيارتون اڄ به وياڪل ۽ ڏکويل دلين کي اطمينان ۽ سڪون بخشين ٿيون ۽ قديم يادگارن جي لحاظ کان به اهميت جي لائق آهن، ڇو جو اُهي ڏسندڙ کي، اڏاوتي فن جو ڪمال، چٽساليءَ واري طرزن ۽ نمونن جي جهجهائي واري سوُنهن ڏسندڙن کي هرهر ڏسڻ جي دعوت ڏين ٿا ۽ انهن بادشاهن، شهزادن ۽ شهزادين جي وڏائي ۽ شان جو به احساس ڏيارين ٿا، جن جي وڏي تمنا هئي،  ته کين سهڻين قبرن، بارونق مقبرن ۽ من موهيندڙ قبن جي تعمير ذريعي امر سمجهيو وڃي. اڄ جو ٺٽو پراڻن اعليٰ شاهي يادگارن جي ڪري زنده آهي، جيڪو سنڌ جي اسلامي اڏاوتي فن جي ڪمال جي نمائندگي ڪري ٿو.

ڪئپٽن اليگزينڊر هئملٽن 1699ع ۾ هن شهر لاءِ چوي ٿو ته ”هيءُ شهر صوبي جي تجارت جو مکيه مرڪز ۽ هڪ وڏو شاهوڪار شهر آهي، جيڪو اٽڪل ٽي ميل ڊگهو ۽ ڏيڍ ميل کن موڪرو ٿيندو. لاهري بندر کان سندس فاصلو 40 ميل آهي. ان جي اولهه طرف کان وسيع قلعو آهي، جنهن ۾ 50,000 پنجاهه هزار ماڻهو ۽ گهوڙي سوار رهي سگهن ٿا. فوجن جي رهڻ لاءِ بئرڪون ۽ گهوڙن لاءِ ڪـُـڙهيون جوڙيل آهن ۽ ان ئي قلعي ۾ گورنر جو محلات به تعمير ٿيل آهي. ٺٽو سنڌو درياءَ کان ٻه ميل پري هڪ وسيع ميدان ۾ واقع آهي. ماڻهن، شهر ۾ باغن کي پاڻي ڏيڻ واسطي درياءَ مان واهه کوٽيا آهن. 1699ع ۾ شاهي باغ ڏاڍي سٺيءَ حالت ۾ هئا ۽ مزيدار ميون ۽ سهڻن گلن سان ڏٽيا پيا هوندا هئا، خاص طور تي مٺن ڏاڙهن جي ڇا ڳالهه ڪجي، جن جهڙا مٺا ۽ سوادي ڏاڙهون مون ڪاٿي به چکيا ڪونه هئا. ۽ اڳتي هلي لکي ٿو ته ”ٺٽي جو شهر دين، فلسفي ۽ سياست جي تعليم ڏيڻ ۾ مشهور آهي ۽ تعليم جي انهن شعبن ۾ شاگردن کي تعليم ڏيڻ لاءِ 400 ڪاليج آهن.“

ان کان پوءِ جلد ئي ٺٽو تباهيءَ جو شڪار ٿيو. ان لاءِ هيئن بيان ڪيو ٿو وڃي ته ”اڳيان ٽي سال ڏاڍي خشڪ سالي رهي، ان ڪري سخت قسم جي وبائي بيماريءَ منهن ڪڍيو، جنهن شهر ۽ پسگردائيءَ وارن علائقن کي ايترو، ته متاثر ڪيو جو، شهر مان 000، 80 ته اهي ڪوري مري ويا، جيڪي پَٽَ ۽ ڪپهه جي ڌاڳي کي ملائي بهترين ڪپڙي ٺاهڻ جا ماهر هئا، جڏهن ته موت جي ڊپ کان ٺٽي جي اڌ آبادي ٻين علائقن ڏانهن لڏي وئي، ان ريت شهر خالي ٿي ويو. ”هينري پاٽنجر، جيڪو 1809ع ۾ هن شهر مان گذريو هو، سو لکي ٿو ته ”اسان گهڻو سفر ڪري اول ته کنڊرن مان گذرياسين ۽ پوءِ آباد شهر ۾پهتاسين.“ 1831ع ۾ اليگزينڊر برنس هن شهر متعلق چوي ٿو، ”هن شهر جي آبادي 15000 کان مٿي ڪانه ٿيندي ۽ گهر اُن جي کنڊرن ۾ هتي هـُـتي پکڙيا پيا آهن. ان  آباديءَ مان اڌ جيترن ماڻهن کي رهڻ لاءِ پنهنجا گهر به ڪونه آهن. لـُـنگين اُڻڻ وارا ڪوري، جن جي ڪري هيءُ شهر گهڻو مشهور هو، تن مان رڳو 125 خاندان باقي رهيا آهن. سڄي شهر ۾ چاليهه واپاري به ڪونه ٿيندا.“

ٺٽي جي هن تباهيءَ کان پوءِ جلد ئي ڪلهوڙا ۽ کانئن پوءِ ٽالپر سردار طاقت ۾ آيا، جن سنڌ جو تخت گاهه ڪنهن ٻئي هنڌ وڃي جوڙايو. قديم ٺٽو هينئر من موهيندڙ قديم آثارن جي شڪل ۾ موجود آهي. پراڻا باغ بـُـٺَ ٿي چڪا آهن. قلعو ويران ٿي ويو آهي. نوابن جا محلات ۽ جايون الائي ڪاڏي ويون. ٺٽي جو نئون ڪين جهڙو ۽ ننڍڙو شهر، پراڻي شهر جي دڙي تي تعمير ٿيل آهي، جنهن جون گهٽيون، جامع مسجد واري رستي سان جوڙيل امير خاني مسجد جي فرش کان اتاهيون آهن، شاهي بازار، نون نظارن ۽ پراڻي طرز واري ورن ۽ وڪڙن سان ڀريل آهي. بي ڊولا روايتي گهر، جن ۾ اندران ڪاٺ ۽ ٻاهران گارو ٿڦيل ۽ مٿان هوا لاءِ منگهه جوڙيل آهن. مغل دور کان اڳ جي تعمير ٿيل دبگير مسجد اڄ انساني آباديءَ کان گهڻو ڏور آهي، مغل دور واري جامع مسجد، شهر جي اوڀر طرف ۽ حيدرآباد کان ڪراچي ويندڙ نيشنل هاءِ وي جي ويجهو آهي، جنهن جي هاڻي تازو مرمت ڪرائي ويئي آهي. پر اهي کنڊر، جيڪي نيشنل هاءِ وي ۽ مڪليءَ کان وٺي سنڌو درياهه تائين ميلن جي حساب ۾ پکڙيا پيا آهن، سي هر ايندڙ ويندڙ جي اکين ۾ اکيون وجهي نماڻائيءَ سان گهوريندا رهن ٿا.

جاگرافيائي بيهڪ:

ٺٽي جو ڪمال ۽ زوال، سنڌو درياهه جي وهڪرن جي تبديلين سان لاڳاپيل رهيو آهي، جيڪو اڄ موجوده شهر کان پنج ميل اوڀر طرف کان وهي ٿو. هيءُ تاريخي  شهر 24 ڊگريون ۽ 46 فوٽ ويڪرائي ڦاڪ اتر، 67 ڊگريون ۽ 59 فوٽ ڊگهائي ڦاڪ اوڀر ۾ واقع آهي. ڪراچيءَ کان 60 ميل اوڀر، حيدرآباد کان 50 ميل ڏکڻ اولهه ۾ سنڌو درياهه جي ڇوڙ وارو آخري علائقو آهي. اهو تصور ڪيو ويندو هو، ته جنهن دور کان وٺي مڪليءَ جي ٽڪري، دريائي ڇوڙ واري آخري علائقي ۾ رهي، ته هيءُ شهر به ان دور کان وٺي آباد رهيو ۽ ڪيترين صدين کان وٺي قائم رهندو آيو آهي، فقط هڪ سؤ چاليهه سال اڳ صورتحال ڦيرو کاڌو. سنڌو درياهه جو ڦاٽ، اڄ جنهن کي اسان ڪلري واهه سڏيون ٿا، تنهنجي پيٽ ۾ لـَـٽ ڀرجي ويو ۽ درياهه پنهنجو وهڪرو مـَـٽائي ويو، نه ته حالتون هن تجارتي شهر لاءِ ايتريون مناسب هيون، جو هيءُ گهڻي وقت لاءِ غير آباد رهي ڪونه ٿي سگهيو. شهر جا نالا ۽ ماڳ مڪان ڪيترا ڀيرا تبديل ٿيندا رهيا آهن ۽ انهن جي تبديلين جي صحيح نموني سان اڄ نشاندهي نه ٿي ڪري سگهجي. ان جو سبب اهو آهي، ته نئين شهر يڪدم پراڻي شهر جي جاءِ ڪانه ورتي4. سنڌو درياءَ ۾ پائڻ واري خاصيت هجڻ جي باوجود به مڪليءَ جي مضبوط هئڻ ڪري اهو علائقو درياهي کاڌ ٿيڻ کان آجو هو. جنهن جي ٿورو اتر طرف ۽ درياهه جي ڪناري سان گڏيل ٺٽي جو شهر آباد هو، جيڪو عظيم سنڌوءَ جي لاءِ ڄڻ هڪ لنگهه هو. مڪلي ٽڪريءَ هن شهر لاءِ پٿر جو پڪو بنياد فراهم ڪيو. سنڌو درياهه اچ وڃ ۽ رابطي جو هڪ تاريخي سلسلو پيدا ڪري وڌو هو، جنهن تي هن شاهي شهر (ٺٽي) جي خوشحاليءَ جو وڏو دارومدار هو.

تصوير (2) - ڪلان ڪوٽ نالي قلعي جي اوڀارين ڀت جنهن ۾ گول چبوترن جا نشان ڏسجي رهيا آهن. هي درياهه جي ساڄي پاسي سنڌوءَ جي ڪناري سان واقع آهي. هن اڏاوت جو لاڳاپو سما دور ۾ تيرهين ۽ چوڏهين صدي عيسوي سان آهي.

حقيقت هيءَ آهي ته ننگر ٺٽو، درياءَ جي ڀرسان ئي تي آباد هو، ان ڪري مڪلي ٽڪريءَ کي اهميت ملي پر هاڻي صورتحال بدليل آهي. اڄ مڪلي ٽڪريءَ تي موجود تاريخي يادگارن ڪري ٺٽي شهر کي عظيم ۽ مقدس سمجهيو وڃي ٿو.

مهان سنڌو درياهه، آبِ سنڌ يا سنڌ جي مهراڻ، سنڌ جي ڌرتيءَ کي زندگيءَ جي جوت بخشي آهي. سنڌو درياءَ جو گڏيل پاڻي پنجاب جي پڊن تان وهي، سکر جي سوڙهي جاءِ وٽان گذري، هڪ سهڻي عورت جي ڊگهن ۽ بي ترتيب وارن جيان پکڙجندو ۽ لٽ واري ميداني علائقي ۾ اڃا وڌيڪ موڪرو ٿي اڳتي هلندو ٿو وڃي. هي نڙيءَ جهڙي جڳهه هڪ سوڙهي ماٿري آهي، جنهن جي اولهه پاسي سليماني ٽڪريون ۽ اوڀر طرف ٿر جو وارياسو رڻ آهي. انهيءَ منظر ۽ تصوير کي اڃا به هن طرح واضح ڪري سگهجي ٿو، ته هن سوڙهي جاءِ وٽان پاڻي زور سان وهڻ کان پوءِ ڏکڻ - اولهه ڏِس تي پهچي درياهه رفتار ۾ ماٺو ٿي وڃي ٿو، ڇاڪاڻ ته ان مان اڀرندو نارو ۽ الهندو نارو نڪري پاڻيءَ جو چڱو حصو کڻي وڃن ٿا. درياهه جي چاڙهه وقت ساڄي طرف اڙل واهڙ هڪ ڇنڊڻ جو ڪم ڏئي ٿو ۽ واڌو پاڻي ڇڪي وڃي منڇر ڍنڍ ۾ ڪٺو ڪري ٿو، درياهه جي کاٻي ڪناري تي ڪيترائي واهڙ ۽ ڦاٽ جيئن پراڻ، ڍورو نارو، گــُـونگڙو، ڦليلي ۽ پڃاري آهن، جن ۾ آبڪلاڻي جي موسم ۾ پاڻي ڌوڪي وڃي پوي ٿو. سنڌو درياءَ جي وهڪري جي هيٺئين پاسي واري تصوير ائين وڃي مڪمل ٿئي ٿي. ان کان پوءِ سنڌو درياءَ جو وهڪرو موڙ کائي اوڀر ڏکڻ اَهل ڪري ڪوٽڙي تائين وڃي پهچي ٿو. ٻي به هڪ گولائي کائي ڪوهستان واري لڪ مان لنگهي ٿو ۽ ڏکڻ طرف واري پيٽ مان وهڻ شروع ڪري ٿو. اڳتي هلي جبلن مان نڪرندڙ نئن باران جو پاڻي به اچي ساڻس ڀاڪرئين پئي ملي وڃي ٿو. ٺٽي کان گهڻو هيٺ درياهه ننڍن واهڙن ۽ وڏن ڦاٽن ۾ ورهائجي دوآبو جوڙي  ٿو.5

تاريخ جي شعور جي اَک پٽجڻ کان اڳ واري دور ۾ سکر کان هيٺئين طرف روهڙي  وارن پوٺن تي ويهي انسان روهڙيءَ جي ٽاڪرائين پٿر مان اوزارن جوڙڻ جو ڪم پئي ڪيو، ڪنجهي جي پوئين دور تائين، ٿر جي اولاهين پاسي کان هڪ ٻيو درياهه به وهندو هو، جنهن کي هاڪڙي جي نالي سان سڏيو ويندو هو. ان جي ڏونگهي تري جا اهڃاڻ اڃا به موجود آهن، جنهن کي اسان اڀرندي ناري جي نالي سان اڄ به سڃاڻون ٿا. جنهن جي جاگرافي هن طرح بيان ڪيل آهي: اڀرندو نارو، ڪنارا کائيندڙ درياهه جو پراڻو پيٽ  آهي، جيڪو سڪي ويو آهي. اهو گهڻو ڪري سنڌو درياهه سان پور وڇوٽ  تي وهندو هو ۽ پنهنجي پاسي واري زمين جو لاهه مکيه درياهي وهڪري کان گهڻو پري ڏيکاريندو هو. جيتوڻيڪ ان کي ناري جي نالي سان سڏيو وڃي ٿو، پر هيءُ تمام گهڻو موڪرو هو. سندس ترو 8 يا 10 فوٽ هيٺ هوندو هو. روهڙي(1)  ۽ نئين ڪوٽ شهرن جي وچ تي نارو يا جيئن سنڌ ۾ کيس هاڪڙو سڏيو ويندو  آهي، ٿر جي رڻ جي وٽ ڏئي وهندو هو. نئين ڪوٽ کان پوءِ ٻه شاخون ٿي وهندو هو. ٻنهي مان وڏو وهڪرو ڏکڻ طرف اوڀر اَهل ونگي جي ڳوٺ کان مٽيندو هو ۽ پراڻ سان اچي ملندو هو ۽ ٻيو وهڪرو 30 ميل کن ٿر جي وٽ ڏيو وري اچي ونگا بازار هيٺان پراڻ سان ملندو هو. هتان کان اهو پاڻي هڪ واهڙ جي ذريعي لکپت ڏانهن وڃي وري پراڻ ۾ پوندو هو. جتي ٽي سؤ ميل جي وهڪري کان پوءِ ڪوري ڦاٽ ذريعي سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪندو هو.6 ساڳيءَ ريت الهندو نارو آهي، جيڪو لاڙڪاڻي ضلعي مان وهندو، قديم شهر موهن جي دڙي طرفان ٿيندو، منڇر ڍنڍ ۾ ڇوڙ ڪندو هو. ان ناري متعلق چيو ويندو آهي، ته پاڻي جي هن وهڪري ۾ ور وڪڙ تمام گهڻا آهن ۽ پاسي سان واريءَ جون ڀٽون به ڏسڻ ۾ ڪونه ٿيون اچن. ان ڪري سمجهه ۾ اچي ٿو، ته هيءُ وهڪرو سنڌو جي هڪ ننڍي پراڻي شاخ آهي. هيءُ واهڙ ٿوري فاصلي لاءِ سنڌوءَ جي وڏي وهڪري سان پوروڇوٽ فاصلي تي هلي ٿو، پر بعد ۾ هن واهڙ کي سنڌ جي آبپاشي کاتي جي سربراهه ڪرنل جي. جـِـي فائيف (Col. J.G Fife) سڌاري هڪ گهاڙ واهه جي صورت ڏني. هيءُ واهڙ نيٺ وڃي منڇر ڍنڍ ۾ ڇوڙ ڪندو هو، جيڪا هن واهڙ جي پنهنجي واڌ هئي.7 اهي ٻئي صوبي جو انتها اوڀر ۽ انتها اولهه واريون درياهي شاخون آهن: هڪ ٿر جو ڪنارو ڏئي اوڀر کان ۽ ٻي کيرٿر جبل جي ٽڪرين جي ڪڇ ڏئي اولهه طرف کان وهندي هئي.

اتر پاسي کان سکر، روهڙي واريون ٽڪريون، اولهه طرف کان کير ٿر جبل جي قطارن سنڌ کي بلوچستان کان الڳ ڪري ڇڏيو آهي ۽ سنڌو درياءَ جي لاءِ  ڄڻ هڪ ڀت بڻجي پئي آهي. آبي واهڙ سان سنڌ جي وچولي دور واري تاريخ ۽ خاص طور تي ٺٽي جي تاريخ وڌيڪ لاڳاپيل آهي. راورٽي هن8 وچ واري

 

 

تصوير 3 - پوئين مغل دور سان لاڳاپيل عيد گاهه جنهن جي ٻنهي پاسن کان گول منارا تعمير ٿيل آهن. وچ تي محراب اوچو آهي. هن تعمير جو تعلق 17 هين صدي عيسويءَ سان آهي.

 وهڪري جي اروڙ کان وٺي سمنڊ تائين نشاندهي ڪئي آهي، جيڪو عربن جي حملي وقت هتان وهندو هو. هن درياهه جو هڪ واهڙ، جيڪو مڪلي جو اولاهون پاسو ڏئي گهاري ڦاٽ مان وڃي سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪندو هو، ڪنهن زماني ۾ هن ڦاٽ جي ڪناري تي ڀنڀور واقع هو. هن قديم شهر لاءِ امڪاني طور اهو سمجهيو ويندو آهي، ته ديبل بندر جو شهر هو، جنهن کي عرب فاتح محمد بن قاسم فتح ڪيو هو. ان  کان پوءِ عربن منصوره ۽ محفوظه نالي ٻه شهر هن مکيه وهڪري کان ڪجهه ڏور اوڀر پاسي آباد ڪرايا هئا. اها حقيقت آهي، ته ان زماني ۾ درياهي وهڪرو بلڪل مختلف هو. اهو وهڪرو انهن عربن جي اڏايل  شهرن جي پاسي کان ضرور مٽيندو هوندو. پر تيرهين صدي عيسويءَ جي ڪهڙي به ڏهاڪي ۾ هيءَ وچون وهڪرو الهندي پاسي سرڪي ويو. سومرا دور جي سنڌي بيتن ۾ ان جو واضح ذڪر آهي.9 جن ۾ ماڻهن کي ٺٽي ۾ آباد ٿيڻ کان روڪيو ويو  آهي، جيڪو سنڌ جي اندروني بندر جي حيثيت وٺي وڏي اهميت حاصل ڪري رهيو  هو. اهو به امڪان آهي، ته ان وقت ديبل بندر لٽجي بند ٿي چڪو هجي ۽ ٺٽي کي اهميت ڏيڻ کان سواءِ ٻي ڪابه متبادل وستي نظر ۾ ڪانه هئي. سنڌ جو وچون درياهه جيڪو سکر جي سوڙهي گـَـهٽَ مان نڪري پهرين روهڙي جي ٽڪرين جي سلسلي جي ڏکڻ - اولهه واري ڪنڊ سان ٽڪرائبو هو، جنهن تي ڪوٽ ڏجي جي ڪنجهي کان اڳ واري دور جي سنڌي سڀيتا واري وستي آباد آهي. امڪان اهو آهي، ته ان وقت سنڌو درياهه جو وهڪرو انهيءَ ساڳي گهٽَ مان گذرندو هجي. هن جاءِ تان هن وچين درياهه جي رخ جو لاڙو الهندي آهل لڪيءَ جي ٽڪرين ڏانهن ٿئي ٿو. هن ساڳيءَ وهڪري جي اولاهين هنڌ تي ڪـَـنجهي جي دور سان لاڳاپيل هڪ آڳاٽي وستي آمري جو دڙو موجود آهي. ان کان پوءِ کيرٿر سلسلي جون ٻاهر تي نڪتل اوڀاريون ٽڪريون درياهه کي وري اوڀر طرف ڌڪي وڃن ٿيون. موجوده دور ۾ درياءَ ڄامشوري ۽ گنجي ٽڪر تي اڏيل حيدرآباد شهر جي وچان لنگهي ٿو. ڄامشوري ۽ حيدرآباد جي وچ تان درياهه گذرڻ وارو اهو واقعو 57-1756ع ۾ ٿيو، جڏهن درياهه نوابشاهه ضلعي جي شهر سڪرنڊ کان ڪجهه اولهه پاسي موڙو کاڌو. جيڪڏهن اها تبديلي اڳ ۾ آئي آهي، ته به ڪجهه چئي ڪونه ٿو سگهجي. پر جڏهن درياهه هڪ دفعو منصوره ۽ محفوظه ڏانهن موڙو کاڌو ته ان جو ٻيو موڙو ٺٽي جي ڀرسان مڪلي واري وٽ ئي هجڻ کپي. ان ڪري وچولي دور واري تاريخ جي حوالي سان نگر ٺٽو فطري طور تي حيدرآباد کان قديم هجڻ گهرجي.

جاگرافي جي ماهرن جو رايو وري هن طرح آهي، ته هن درياهي ميدان جي صفا اترئين حصي ۾ (واهڙ جي وچ تي) ٽڪرين جو هڪ سلسلو شروع ٿئي ٿو، جيڪو اتر کان هلندو ڏکڻ ڏانهن وڃي ٿو. ان ٽاڪرو علائقي جي مٿاڇري جي سنوت سمنڊ کان 413 فوٽ مٿي آهي. حيدرآباد ڀرسان وچ تي 25 ڊگريون ۽ 21 فوٽ اتر ويڪرائي ڦاڪ تي، 14 ميلن جي ايراضيءَ ۾ ٽئين درجي جو ٽــــاڪــرو ۽ هموار علائقو آهي، جنهــن جي اوچائي 252 فوٽ مــس ٿيــندي.

اهي ٽڪريون اُچائيءَ جي لحاظ کان آهستي آهستي هيٺ ڀرو ٿينديون اوڀر آهل لڙنديون وڃن ٿيون ۽ درياهه وٽ پهچي سڌيون ٿي ختم ٿي وڃن ٿيون. اڃا به ٿورو اڳتي ڏکڻ ڏانهن ٺٽي جي ڀرسان، مڪليءَ جي ٽڪرين جو جدا ۽ الڳ سلسلو آهي. ڌرتيءَ جي علم جي لحاظ کان سندن عمر بلڪل ساڳي آهي، مڪليءَ واريون اهي ٽڪريون اولهه ۽ ڏکڻ آهل هيٺ هلنديون ٿيون وڃن، انهن ٽڪرين مان ڪي سخت قسم جي پٿرن واريون  ٽڪريون به آهن، جيڪي درياهي علائقي ۾ موجود آهن، جتي نيمولايتي ((Nummulitic چن جي پٿر جهڙو ۽ کيرٿر جابلو سلسلي جي جبل سان هڪجهڙائي رکندڙ پٿر موجود  آهي ۽ ان جي ڀرپاسي واري زمين ۾ سائي رنگ جي چيڪي مٽي ۽ سفيد چاڪ واري مٽي موجود آهي.10 اولهه واري ٽڪرائتي علائقي کي ڪوهستان سڏيندا آهن ۽ اهو هن پاسي تي ئي محدود ٿي وڃي ٿو. دوآبي وارو علائقو، سامونڊي ڪناري واري بنيادي حد، جيڪا اتر - اوڀر طرف مونزي راس (ڪيپ مونزي Cape Monze) کان شروع ٿئي ٿي، ٺٽو ان جي آخري حد سمجهڻ گهرجي، جتي سامونڊي لهرون پهچي سگهن ٿيون ۽ درياهه کي سٺ 60 ميلن تائين اتر چاڙهه ڏياري سگهنديون آهن. ڏکڻ - اوڀر طرف ڪڇ جي رڻ تائين دوآبو پکڙيل هو. دوآبي جي تاريخ هن ريت لکي ويئي آهي: ”سنڌ جي وڏي حصي کي قديم دوآبو ڪري سمجهي سگهجي ٿو. سنڌ جي پراڻن نقشن جي مطالعي مان اسان کي معلوم ٿيندو، ته تاريخ جي مختلف دورن تائين سنڌ جي دوآبي جي بناوت ۽ جوڙجڪ ٿيندي رهي آهي ۽ سنڌو درياءَ ٻنهي طرفن ڏانهن ڪيترن ميلن تائين پئي ڦريو گهريو آهي. اها ٻي ڳالهه آهي ته ڪيترن هنڌن تي سندس وهڪرو ساڳيو ۽ هڪ جائتو رهيو  آهي، ڪنهن وقت بلڪل ڏکڻ طرف کنڀات نار (Gulf of Cam bax) وٽان سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪندو هو. ڪڏهن ان جو وهڪرو اوڀر ناري کان وهندو هو. سندس ڇوڙ جو تعداد وڌندو کـُـٽندو رهندو هو ۽ وهڪرن ۾ به ڦير گهير ايندي رهندي هئي“ ٽالمي ((Ptolemy جي قديم نقشي ۾ ست اهڙا واهڙ ڏيکاريا ويا آهن، جي عربي سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪندا هئا جيڪي پوئين دور جي نقشي ۾ ڏيکاريل ڦاٽن کان بلڪل نيارا آهن. پراڻي دور جي دوآبي جو سرو حيدرآباد وٽ سمجهڻ گهرجي. ان پوئين دور ۾ ٺٽو دوآبي جو مرڪز رهيو. هاڻي ته گهڻو اڳتي وڌي، ڪيترائي ميل ڏکڻ طرف11 نڪري ويو آهي.

سنڌو درياءَ جي وچئين وهڪري جي ناتي سان ٺٽي جي حيثيت ۽ ترقي تيستائين قائم رهي، جيستائين درياهه سندس ڀرسان گـَـهندِي ڏئي مٽيندو هو. اهڙي صورتحال دهليءَ جي حڪمران فيروز شاهه تغلق جي زماني (1351ع-1388ع) تائين قائم رهي. پير حسام الدين راشدي12 ان دور جي همعصر شاعر مطاهر شاهه ڪڙه جو شعر بيان ڪيو آهي:

تهـــتہ کـــه آن جـــزيـــره بـــلاديست پـــر کهـف
درياش يک طرف شد و پنج آب يڪ طرف
 

مطلب: ٺٽو جيڪو هڪ ٻيٽ آهي، اهو علائقو غارن سان ڀريل آهي. کيس هڪ پاسي کان درياءَ آهي، ٻئي پاسي کان پنج آب13 يعني سنڌو درياهه آهي.

همعصر شاعر جي اها شاهدي ڏيکاري ٿي ته سنڌو درياهه جي هڪڙي شاخ ٺٽي کي ٻيٽ بنائي مڪليءَ کان الڳ ڪري رهي هئي14  ۽ ان پراڻي واهڙ جو گٺُ اڄ به چٽيءَ طرح ڏسي سگهجي ٿو. جڏهن اهو واهڙ، ڄام نظام الدين جي ڏينهن ۾ سڪي ويو ته مڪليءَ کي پاڻي ڏيڻ واسطي واهڙ جي پراڻي ڳٺَ سان هڪ واهه کوٽايو ويو هو.15 سنڌو درياهه جو مکيه وهڪرو ان وقت بگهاڙ ۾ وهي رهيو هو، جيڪو سڌو مڪليءَ جي ڏاکڻي ڪـُـنڊ کي ٿي لڳو ۽ پير پٺي کي سامهون وارين ٽڪرين کان الڳ ڪري ٿي ڇڏيائين، جن جي هيٺان تري ۾ عرب آبادڪاريءَ جا نشان موجود آهن. هيءُ بگهاڙ ڦاٽ به ساڳي ڏينهنِ ۾ سڪي ويل ٿو ڀانئجي ۽ مکيه وهڪرو اڃا به اوڀر پاسي ڏانهن سرڪي ويو هو. مڪاني روايتن مطابق اهو سڀ ڪجهه صوفي بزرگ حماد جماليءَ جي ڪرامت جي ڪري ٿيو ۽ اها سڄي ساري درياهي تبديلي مڪلي ٽڪريءَ جي اتر ڏس کان ٿي ۽ ان کان پوءِ پير پٺي تي ڪوبه لاش دفن ڪونه ٿي سگهيو.16 اها ڦير گهير حماد جمالي جي خانقاه ۽ ڄام نظام الدين جي مقبري وٽان شروع ٿي هئي، پر اها روايت غلط آهي. ماڻهو پير پٺي جي زيارت لاءِ ويندا رهيا ۽ ويندي ڪلهوڙا دور يعني ارڙهين صديءَ تائين مقبرا ۽ مزارون تعمير ٿينديون رهيون. مغلن جي پوئين دور ۾ به هڪ مسجد جي اڏاوت ڪئي ويئي هئي ۽ منارو به جوڙيو ويو هو، جنهن کي عرب فاتح جي پٺيان محمد بن قاسم جي مسجد جي نالي سان سڏيو ويندو آهي.

ٺٽي، مڪلي ۽ سنڌو درياهه جو رشتو اڻٽٽ رهيو  آهي، ٺٽي شهر جو پراڻو شان ۽ مان ته قائم نه رهيو آهي، پر اڳئين  شهر جا اهڃاڻ ڳولي لهڻ به ڏاڍو مشڪل  آهي، جيڪو ماضيءَ جي مختلف دورن ۾ پئي اڀريو ۽ اُسريو. ڪيترن تاريخدانن17 جو خيال آهي، ته ٺٽي شهر جو بنياد، سما دور جي ڄام سلطان نظام الدين (1508ع-1460ع) جي ڏينهن ۾ پيو. هن نئين شهر جي اڏاوت جي ضرورت تڏهن محسوس ٿي هوندي، جڏهن اولاهون واهڙ سڪي ويو هوندو، جنهن جي نتيجي ۾ ڄام جي هڪ خاص وزير دريا خان، ڪلري نالي هڪ واهه کوٽائي مڪليءَ ڏانهن آندو هو. ان حقيقت مان اهو معلوم ٿئي ٿو، ته سمن جو اصلوڪو پراڻو ٺٽو نئين شهر جي اتر - اولهه پاسي هو، جيڪو هينئر زرعي زمين لڳو پيو آهي يا ڪي کنڊر (نمبر 8 ۽ 9) جيڪي موجود اڏاوتن هيٺان اچي ويا آهن. گهڻو ڪري پاڻيءَ جو وڏو تلاءُ وچ تي هو ۽ ٻيون اڏاوتون ان جي چؤطرف هيون. درياهي وهڪري جي ڦيرگهير ڪري شهر به ڏکڻ - اوڀر ڏانهن سـُـرڪي ويو آهي، دبگير مسجد ترخانن جي دور ۾ شهر جي وچ واري ايراضيءَ ۾ جوڙي ويئي هوندي. ان کان پوءِ اتر پاسي واري کوٽيل واهه کي خيال ۾ رکندي محسوس ائين ٿئي ٿو، ته شهر وري اتر پاسي وڌيو هوندو ۽ بادشاهي مسجد به پڪ سان ان وقت جي شهر جي وچ تي جوڙي وئي هوندي. مکيه شاهي بازار ان جي اولهه ۽ مغلن جا باغ سندس اوڀر طرف تي هوندا. پير حسام الدين راشدي هن شهر جي، قلعي، بازار، جاين، باغن سوڌو هڪ خوبصورت لفظي تصوير ڪشي ڪئي آهي،18 جنهن جو بنياد علمي شاهدين تي رکيو آهي. قلعي جي ديوار، جيڪا شهر جي چوڌاري هئي، جنهن کي عالم پناهه به سڏيو ويندو هو، سا فيروز شاهه تغلق جي حملي تائين سلامت رهي. تاريخي شاهدين پٽاندڙ ان کي ڪيترائي ڀيرا مرمت ڪري سڌاريو ويو هو. محلاتَ ۽ ٻيون جايون حاڪم نشين قلعي ۾ تعمير ٿيل هيون. مکيه شهر کي ڪيترن ئي محلن ۾ ورڇيو ويو هو. جهڙوڪ: شوراني محلو، مير احمد بيگ محلو، غلا بازار محلو، ملا محمد علي محلو، ڀائي خان محلو، خواجه شڪر الله محلو، مرزائي بازار محلو، آگر محلو، سرهين جو محلو، نرشش محلو، ڪشمشيان محلو، مسواڪشان محلو، سنگتراش محلو، نقارچين جو محلو، مغل واڙو، گدا بازار محلو، مصفار محلو، سهتيه محلو، تند سر محلو، مولو محلو، ٺٽي محلو، قاضي محلو، محلو رضوي سادات، محلو ميرڪي سيد، محلو اميرخاني، شڪر الاهي سادات محلو، محلو انجوي سادات ۽ محلو جمنا سرزمين. انهن محلن ۾ ڪيتريون ئي مسجدون تعمير ٿيل هيون، جهڙوڪ: مسجد ولي نعمت، جامع فرخ، مرڪين مسجد، مسجد بزار امير بيگ - مسجد آگريا محلو، دبگير مسجد، مسجد خضري، اميرخاني مسجد، شاهجهاني مسجد، حفظ الله خاني مسجد، تنــــدسر محلو مــــسجد، ملــوڪ شاهه واري مسجد، مير  عبدالله واري مسجد، مـِـسگر محلي واري مسجد، مسجد لکي، مسجد اسلام پور، قمري مسجد، ميان ٺاري واري مسجد، حاجي محمد هاشم مسجد، مخدوم عدو مسجد، مخدوم ابراهيم مسجد، مخدوم محمد قاسم مسجد، مخدوم ابو القاسم نقشبندي مسجد، مخدوم محمد معين مسجد. انهن مان ڪي ٿوريون مسجدون اڃا به موجود آهن. رهائشي  جڳهن مان خسرو خان جي حويلي، عرب ڪوڪي جي حويلي، خشتي حويلي، قاضي ابراهيم حويلي، مرزا فتح علي بيگ جو محل ۽ مير عظيم الدين جو بنگلو باقي بچيل آهن. اڃا انهن کان به وڌيڪ باغن جا نالا آهن. جهڙوڪ: خواجه مير ابوتراب جو باغ، مير سيد علي شيرازي ٻئي جو باغ، خورشيد باغ ۽ مسڪين باغ وغيره. چؤنڪن مان فقط ٽن چؤنڪن جو ذڪر ملي ٿو. چؤنڪ ملڪ مان، چؤنڪ عبدالغني ۽ چؤنڪ ميدان جمله پير ۽ بازارن مان، مرزا بازار، گودڙي بازار، پٽي هٽ بازار، گدا بازار، غلا بازار، امير بيگ بازار ۽ قصابا بازار يا ڪاساين جي بازار جو ذڪر ملي ٿو. ٻن کوهن جا نالا ملن ٿا - کوهه عالي جان ۽ کوهه نارقي.* گهاٽ جي نالن مان لونگ پير گهاٽ جو نالو ملي ٿو. ٺٽي جي مسافرخانن ۽ ضرب خاني جو ذڪر ملي ٿو، جيڪي مرزا عيسيٰ خان ترخان قائم ڪيا هئا ۽ ان سان گڏ قبرن ۽ مقبرن جو وچور پڻ ڏجي ٿو، جيڪو ڪجهه دستياب ٿي سگهيو آهي.

 اڄڪلهه مڪليءَ جي ايراضي وڏيءَ ڪشش واري جڳهه آهي. اتي صوفي بزرگن جي زيارتن ڪري ماڻهو سـَـوَن بلڪ هزارن جي تعداد ۾ اچي گڏ ٿيندا آهن.