تصوير 75 - امير سلطان محمد جي مقبري جي چوديواري، جنهن جي محراب ۾ جاري واريون دريون ۽ ٻنهي پاسن کان سامهون پاوا رکيل آهن. هن تعمير جو دور 963 هه ۽ 1556 عيسويءَ  آهي.

ڀتيون  لسيون ۽ ساديون آهن، پر منجهن ونگن تي دريون جوڙيون ويون  آهن، جيڪي چؤڪنڊي اڏاوتن ۾ اندر تي هنيل معلوم ٿين ٿيون، ڄاري جهڙي اليڪي طرز تي جافري استعمال ٿيل  آهي، جنـهن مـان آر پـار نظر پـوي ٿي. مـحراب جـو اندريون پاسو بنهه سادو آهي. ٻنهي پاسن کان  پاوا لڳل اٿس. ڪوٽ جي وچ تي فقط هڪ قبر موجود آهي، جنهن جي سيرانديءَ کان هڪ چؤنٺو لڳل آهي، جنهن تي سوڙهيءَ وٽ سان عربي لکت2 آهي. هينري ڪزنس،3 ابراهيم خان جي هن مقبري کي غلطيءَ وچان نواب امير خالد خان ڏانهن منسوب ڪري ٿو.

مرزا سليمان جو مقبرو

هيءُ مقبرو، پٿرن جي هڪ ٻسيءَ چوديواريءَ اندر آهي (خاڪو 3). هڪ پاسو 94 فوٽ 7 انچ ۽ ٻيو پاسو 68 فوٽ 4 انچ آهي. تري ۾ ڀراءُ پيل اٿس. چؤڪـُـنڊي درن وارا لنگهه، ڏکڻ ۽ اوڀر طرف ڀتين جي وچ تي لڳل آهن. محراب اولهه واريءَ ڀت سان تعمير ٿيل آهي. محراب سادو آهي. اندرئين پاسي کان سندس ترتيب ڪجهه اٺاس جهڙي آهي. اُڀيءَ طرز تي سيـِـنڌ ونگ اٿس، سنجٽ ۽ سونهن واسطي محراب جي سامهون ٻنهي طرفن کان سنڌي طرز جا پاوا لڳل آهن. ڪوٽ جي وچ تي ڪجهه مٿڀري چؤڪـُـنڊي دڪي آهي. ماپ 48 فوٽ 10 انچ x 36 فوٽ 4 انچ، اوچائي 4 فوٽ 2/1-6 انچ  آهي. اندر پهچڻ لاءِ ڏکڻ ڏس کان ڏاڪن تي ٻڌل هڪ چاڙهي آهي. ان ٿلهي تي ڪل 13 قبرون آهن. وچ واري مکيه قبر (نمبر 76) مرزا سليمان جي آهي. نقشي ۾ چؤڪنڊي ۽ ٻه ڏاڪي آهي. قبر جي سيرانديءَ کان چؤنٺو اٿس. امڪان آهي، ته اهو ڏياٺيءَ جو ڪم ڏيندو هوندو. چوٽيءَ تي پڳ جيان ڪلنگي به اٿس. هن چؤنٺي ۾ ٻاهر تي نڪتل ونگ سان هڪ خانو آهي، جنهن جي ٻنهي طرفن کان اڀريل طرز  (High relief) ۾ گلاب جو گل اُڪيـِـريل آهن. چؤنٺي جا پاسا به اُڪيريل آهن. مٿن قرآني آيتن جي لکت به موجود آهي. تاريخي لکت4 جي پڙهڻي هن ريت آهي: مرزا سليمان پٽ مرزا عيسيٰ وفات 964هه مطابق 1557ع. ٻيون سڀ قبرون هڪ جهڙيون آهن. سندن ڀر ۾ چؤنٺا به کـُـتل ڪونه آهن ۽ پاسن تي سنهي وَٽِ سان اُڪير ٿيل آهي. ڪنارِين تي ڊگهيءَ طرز جي لکت به ڏسڻ ۾ اچي ٿي. مرزا سليمان جي پٿرائين لوڙهٽ تي مٿئين پاسي سبب سيرانديءَ کان ڪلمو لکيل آهي. وچ تي ڪلمي واري جاءِ تي اوڀڙ اُڪير جي گڏيل وچڙيل طرز  آهي. لکت جو تاريخي حصو، سيرانديءَ کان اوڀڙ طرز واري ڪناري سان هڪ هم چورس کي دائريدار وٽ ۾ رکيو ويو آهي. اهو ضروري معلوم ٿئي ٿو، ته انهن قبرن تي موجود اوڀڙ طرز جي چٽساليءَ جو ذڪر ڪيو وڃي. سما دور جي اوڀڙ طرز جو نمونو ئي نيارو هو، جيڪو مسلمانن کان اڳ واري دور جي سنڌ جي يادگارن تي ٿيل چٽساليءَ واري اُڪير سان گهٽ لاڳاپو رکي ٿو.

خاڪو 3. مرزا سليمان پٽ مرزا عيسيٰ  خان ترخان I جي قبر جي چوديواري جو نقشو، جنهن جي وچ تي مٽيءَ جو ڀراءُ وجهي ٿلهو ٺاهيو ويو آهي. ان ٿلهي تي ڪيتريون ئي قبرون ڏسجن ٿيون. مرزا سليمان جي قبر جي سيرانديءَ کان هڪ اوچو پٿر نصب ٿيل آهي. امڪان آهي، ته اهو ڏياٺي جو به ڪم ڏيندو هوندو. سندس وفات جو سال 1557ع آهي.

خاڪو 4. مرزا محمد صالح جي قبر جي چوديواري جو خاڪو، جنهن ۾ مٽيءَ جو ڀراءُ وجهي ٿلهو ٺاهيو ويو آهي. هن چوديواري اندر ٽي مـُـکيه قبرون آهن، جيڪي پٿر سان جڙيل آهن. مرزا محمد صالح جي قبر تي ٻه ڊگها پٿر لڳل آهن، جن مان هڪ سيرانديءَ ۽ ٻيو پاسي کان آهي. هن 1563ع ۾ وفات ڪئي هئي.

پر هتي پن ول واري اوڀڙ طرز ونگوڙيدار آهي، جيڪا پورو گول دائرو نه ٿي بڻائي. ان طرز ۾ ٽارين سان ٽن پنکڙين وارو گل ڏسڻ ۾ اچي ٿو. هيءَ طرز مختلف نمونن تان ورتل آهي. هرات جي هنر ۽ فن تان ورتل ڀانئجي ٿي. ان قسم جي چترڪاري ان دور ۾ عام جام ملي ٿي. اهڙي ورن جون اُڪيرون نه ته اُڀريل آهن ۽ نه وري کوکيون آهن، پر مٿاڇري جي سنوت کان ٿورو اڻ لکي نموني جي اُڪير ڪيل آهن.

مرزا صالح جو مقبرو

ان مقبري جو ڪوٽ مرزا عيسيٰ خان ترخان I ۽ باقي بيگ ترخان جي مقبرن جي وچ تي، عبدالله شاهه اصحابي جي اوڀر طرف ۽ مڪليءَ جي بلڪل ڪناري تي آهي. ڪوٽ (خاڪو 4) جي ماپ 72 فوٽ x 61 فوٽ 7 انچ  آهي. اولهه واريءَ ڀت ۾ محراب اٿس. اندر ڀراءُ پيل آهي. اندرئين پاسي ٿلهي جي ماپ 44 فوٽ 5 انچ x 29 فوٽ آهي، جنهن تي ٽي قبرون آهن. وچئين قبر ميان صالح جي آهي. تاريخي لکت فارسي ۾ آهي.5  پڙهڻي هن ريت اٿس:

”حضرت شهزاده عالميان، شهيد، سعيد الواصل الجوار الملڪ المنان، مرزا محمد صالح ترخان بن علي حضرت جنت مڪاني الواصل الجوار الملڪ الرحمان مرزا محمد عيسيٰ خان ترخان“ - وفات 23 شعبان 970هه/1563ع.

جيتوڻيڪ مرزا صالح کي 970هه ۾ قتل ڪيو ويو هو، پر مقبرو سندس پيءُ عيسيٰ ترخان جي موت (973هه/1565ع) کان پوءِ تعمير ڪيو ويو. قبر واري ٿلهي کي گلن جي چٽساليءَ واري اُڪير جي قطار سان سينگاريو ويو آهي. هر هڪ گل ور وڪڙ طرز جي گولاين ۾ هيٺ مٿي ڪري چـِـٽيو ويو آهي. اها طرز مانڌاڻي نموني کان هيٺان آهي. مقبري جي اڏاوت وڏي اهميت جوڳي آهي. مرزا

   تصوير 76 - سلطان سليمان پٽ مرزا عيسيٰ خان ترخان I جي مقبري جي وانگاڙي اندر قبرن جا پٿر جو ڪتبو سلطان سليمان جي قبر جي سيرانديءَ هڪ اوچو پٿر نصب ٿيل ڏسجي ٿو. جنهن ۾ ونگائون جارو آهي. شايد اهو چراغ ٻاري رکڻ لاءِ ڏياٺيءَ طور تعمير ڪيو ويو هوندو. ان جي مٿئين پاسي تاج Crown جي اُڪير ڏسجي ٿي. سلطان سليمان 1557ع ۾ وفات ڪئي هئي.

تصوير 77 - مرزا صالح پٽ مرزا عيسيٰ خان ترخان I جي مقبري جي چوديواريءَ اندر پٿر جون قبرون، معلوم ائين ٿئي ٿو، ته جنهن قبر لاءِ پاسي سان ٻه ڊگها پٿر جا ڪتبا کـُـتل آهن سا مرزا صالح جي آهي. قبر کي چئن ڪنڊن تي پاوا لڳل آهن، هن 970 هه/1563ع ۾ وفات ڪئي هئي. هتي هڪ ٻي به قبر آهي، جنهن کي چئن ئي ڪنڊن تي پاوا لڳل آهن. شايد اها مير زاهد محمد ترخان جي آهي جنهن 966 هه/1559ع ۾ وفات ڪئي هئي.

صالح جي وچين قبر (نمبر 77) جو هيٺيون پٿرائون لوڙهٽ گهٽ اوچائيءَ واري دڪيءَ تي جوڙيو ويو آهي. مٿئين پاسي واري لوڙهٽ جو پٿر ٻن طبقن تي جـُڙيل آهي. مٿئين چؤڪنڊي بٺيءَ واري پٿرانهين لوڙهٽ تي ٻه خوبصورت اُڪيريل سـَـنگينون رکيون ويون آهن. هڪ پيرانديءَ کان ۽ ٻي سيرانديءَ کان آهي. انهن سنگينن کي ڪنڊن تي تابوت جيان پاوا آهن. هيٺئين پٿرانهين لوڙهٽ کي ليٽيل سنوت ۾ ڇهه اُڪيريل خوبصورت قطارون آهن. وچئين قطار وڏي اهميت واري  آهي. جنهن ۾ جهالردار (Lobed) ونگن جي لانڍ آهي. هرهڪ ونگ الڳ  آهي ۽ جنهن تي گل واري چٽسالي اُڪيريل آهي. ((Lobed ونگن جهڙو چٽ سما دور ۾ ڪونه ٿو ملي. سڀ کان مٿي گول دائري واري طرز آهي، جيڪا پراڻي آهي. اهڙي قسم جي طرز سمن جي يادگارن ۾ ڏٺي وڃي ٿي. سڀ کان مٿيون چؤڪنڊو پٿرانهين لوڙهٽ ٽن ليٽيل ۽ هڪ اُڀيءَ لـِـيڪ سان ڇهن خانن ۾ ورهايو ويو آهي. هرهڪ خاني ۾ عربي لکت نظر اچي ٿي. سيراندي ۽ پيرانديءَ وارا چؤنٺا ٽن موڙن واري ونگ وٽ ختم ٿين ٿا جن جي هرهڪ مهاڙيءَ ۾ گل چٽ جي اُڪير ٿيل آهي. ڪجهه هيٺ ڀرو، ٻن ليڪن مهاڙيءَ کي ٽن ڀاڱن ۾ ورهائي ڇڏيو آهي ۽ هر هڪ ڀاڱي ۾عربي لکت موجود آهي. ساڄي پاسي تي ٻئي نمبر واري قبر، نموني ۽ طرز ۾ وچينءَ وڏيءَ قبر جو هوبهو نقل آهي. اها ٻي ڳالهه آهي، ته کيس سيراندي ۽ پيرانديءَ وارا پٿر ڪونه آهن. باقي هيٺئين پٿرانهين لوڙهٽ تي تابوت جيان بونبا ضرور آهن. سنجٽ ۽ سونهن واريون اُڪيرون به نياريون آهن. کاٻي پاسي کان ٽئين نمبر قبر اڻ پوري آهي، ان تي سنجٽ به اڻ پوري ٿيل آهي. مٿانئس تابوت جهڙي شڪل صورت به ڪانه رکي ويئي آهي. ڏکڻ - اولهه واري پاسي تي ٻيو ٿلهو آهي، جنهن تي چٽساليءَ واري اُڪيريل پٿر سان ٻه قبرون نظر اچن ٿيون.

هن ڪوٽ جي ٻاهران پٿر جون ٻه قبرون ڏسڻ ۾ اچن ٿيون، جن تي چؤنٺا پڻ لڳل آهن.

مرزا باقي بيگ جي مقبري جو ڪوٽ

مرزا باقي بيگ جي مقبري جو ڪوٽ (خاڪو 5)، عبدالله شاهه اصحابي جي مزار جي سڌو سنئون ڏکڻ ۾ آهي. اهو وانگاڙو پٿرن جي ننڍيءَ ڀت تي ٻڌل آهي، جنهن کي ڏکڻ پاسي کان سادو لنگهه ٺهيل آهي. ٻاهرئين وڏي ڪوٽ جي ماپ هن ريت  آهي: ڏکڻ ۾ اتر وارين ڀتين جي ماپ 138 فوٽ ۽ اولهه ۽ اوڀر وارين ڀتين جي ماپ 130 فوٽ آهي. اولهه واري ڀت ۾ ٻه محراب جوڙيل آهن. ان وڏي ڪوٽ اندر ٻيون ٻه چوديواريون آهن. مرزا باقي بيگ جي اصلي ڪوٽ جو وانگاڙو 25 فوٽ ساڍا 7 انچ x 25 فوٽ ساڍا 5 انچ انـدر آهي. ان کي اتر طرف کان مـرداڻو ڪوٽ 68x95 فوٽ 8 انچ ڏئي وڌايو ويو آهي. تنهن کان پوءِ

ان جي اتر - اوڀر طرف کان زنانو ڪوٽ ڏنو ويو آهي. ان زناني ڪوٽ کان ڏکڻ

خاڪو 5. مرزا باقي بيگ جي پٿر سان ٺهيل مقبري جي چوديواري جو خاڪو، جنهن ۾ اندر ننڍڙيون چوديواريون  آهن. مرزا باقي بيگ جي قبر هم چورس آهي جنهن جي چوڌاري ڀت ڏني وئي آهي ۽ اها قبر چوديواري وچ تي ڏسجي ٿي. هن جي اتر پاسي سندس خاندان جي ٻين ماڻهن جي قبرن جي چوديواري آهي. اتر ڏانهن مرزا باقي بيگ جي قبر جي اوڀر پاسي مرزا بديع الزمان جي قبر آهي، جيڪا اٺ ٿنڀي ڇٽي هيٺان آهي. هن 1562ع ۾ وفات ڪئي هئي. هن چوديواري جي اولاهين ڀت ڀرسان هڪ گمنام قبر آهي جنهن مٿا اَٺ ٿنڀي ڇٽي ٺهيل ڏسجي ٿي.

تي ڪجهه پوئين دور سان واسطو رکندڙ ڇٽين تي ٻڌل ٻه مقبرا آهن. مرزا باقي بيگ جي مقبري تي فارسي ۾ تاريخي لکت6 موجود آهي. پڙهڻي هن ريت اٿس:  وفات حضرت جنت مکاني الواصل اليٰ الجوار الملڪ الرحمـٰـن مرزا محمد باقي بن محمد عيسيٰ ترخان سال 993هه /1585ع اربع 8 شوال.

---