حاشيه

باب پهريون

(1) هينري ڪزنس انٽيڪئيٽيز آف سنڌ - ڪلڪتو 1929ع - ص-110 - تحفة الڪرام اردو  ترجمو اختر رضوي ڪراچي 1959ع ص-569. هن ڪتاب ۾ ٺٽي لفظ جون ٻه معنائون ڏنيون ويون آهن، جيڪي صحيح معلوم ڪونه ٿيون ٿين.

(2) سيد مير علي شير قانع ٺٽويءَ جي تصنيف مڪلي نامه، تصحيح ۽ حواشي سيد حسام الدين راشدي (هيءُ ڪتاب ننڍي نالي مڪلي نامه سان مشهور معروف آهي). ڏسو پڻ تحفة الڪرام، ص-567.

(3) ڊاڪٽر ايڇ. ٽي سارلي جو گزيٽيئر آف ويسٽ پاڪستان، سنڌ (جنهن کي سنڌ گزيٽيئر جي مـختصر نالي سان سڏيو ويندو آهي) لاهور - 1968ع - ص 344.

(4) ايم-بي پٿاوالا: اي فزيڪل اينڊ اڪنامڪ جاگرافي آف سنڌ، ڪراچي 1959ع ص 70.

(5) ايضاََ ص ص 46-45

(6) ايضاَ ص 42

(7) راورٽي جو: مهراڻ آف سنڌ اينڊ اٽس ٽرائبيوٽريز - جرنل ايشيائٽڪ سوسائٽي بنگال 1892ع

(8) ڏسو ڊاڪٽر اين-اي بلوچ جو لکيل ضميمو.

(9) پٿا والا ص 44

(10) ايضاََ ص 48-47

(11) مڪلي نامي جي ص 32 تي حاشيو.

(12) ڊاڪٽر اين-اي بلوچ جي خيال مطابق، هيءُ اصطلاح سنڌو درياءَ سان لاڳاپيل آهي، جيڪو پنجاب کان وهندي سنڌ ۾ داخل ٿئي ٿو.

(13) سراج عفيف جي حوالي جي آڌار ڊاڪٽر ايم-ايڇ صديقي (سنڌ جي ارغونن ۽ ترخانن جي تاريخ ۾ حيدرآباد 1972ع ضميمو - D) ٻڌائي ٿو ته ٺٽو تن ڏينهين سنڌوءَ جي مکيه وهڪري جي ٻنهي ڪنڌين سان آباد هو، تنهن ڪري ان کي ٻيٽ نه ٿو چئي سگهجي. سندس بيان کي ڪنهن ٻئي تاريخي حوالي جي پٺڀرائي ڪانه آهي. شايد هيءُ مونجهارو ان ڪري ٿيو آهي جو ان دور ۾ ساموئي ۽ ٺٽو ٻه اهم ماڳ هئا، جيڪي سنڌوءَ جي هڪ ڦاٽ جي کاٻي ۽ ساڄي ڪناري آباد هوندا هئا.

(14) تاريخ طاهري - تصحيح ڊاڪٽر اين-اي بلوچ - حيدرآباد 1964ع - ص-58

(15) مڪلي نامه ص 82 تي حاشيو.

(16) تاريخ طاهري ص ص 52-53 - تحفة الڪرام ص 569، 2- مڪلي نامه ص 11 تي حاشيو. پير حسام الدين جو مصنفن جي هن غلطي ڏانهن صحيح اشارو آهي، پر اهو به امڪان آهي، ته پراڻي ٺٽي جي جاءِ تي ڄام نظام الدين نئين ٺٽي جو بنياد رکيو هجي.

(17) ٺٽي شهر جي قديم جاگرافيءَ لاءِ ڏسو سنڌي ادبي بورڊ جو ٽه - ماهي رسالو ”مهراڻ“ 1973ع-1972ع نمبر 4 ۽ 1974ع-1973ع نمبر 1 ص ص 236-97

(18) مڪلي نامه ص 9 تي لکيل حاشيو.

(19) تحفة الڪرام ص 150 ۽ 61-560. تفصيل لاءِ ڏسو مڪلي نامه ص 80-78 جا حاشيه.

(20) تحفة الڪرام  ص 61-159

(21) هن بزرگ جي سنڌ لاءِ دُعا پوءِ به گهڻي وقت تائين مشهوري رهي، جيڪا اڄ سوڌو مشهور آهي. هيءَ دعا ان وقت چئي ويئي هئي، جڏهن فيروز شاهه تغلق سنڌ تي ڪاهي آيو هو ۽ شڪست کائي گجرات ڏانهن هليو ويو هو. هن کان ٿورو اڳ محمد تغلق سنڌ تي ڪاهي آيو هو ۽ حملي دوران مري ويو هو. ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ اهو بيت هن ريت ٻڌايو آهي:

با برڪت پير پٺو،

هڪ مئو، هڪ ٽٺو،

هن بيت جو حوالو سراج عفيف تاريخ فيروز شاهيءَ ۾ ڏنو آهي ۽ سنڌي ٻوليءَ جي تاريخ (حيدرآباد 1962ع) ۾ ڊاڪٽر بلوچ ان جو صحيح حوالو ڏنو آهي.

(22) وڌيڪ تفصيل لاءِ ڏسو حديقہ الاولياء

(23) تفصيل لاءِ ڏسو باب ٻيو.

(24) مڪلي نامه ص 666-656 تي لکيل حاشيه.

(25) تفصيل لاءِ ڏسو مڪلي نامه ص 21-40 تي لکيل حاشيو.

(26) سنڌ جي ارغونن ۽ ترخانن جي تاريخ - حيدرآباد 1972ع ص 228

(27) ايم-اي- غفور ٺٽي جا ڪاتب ڪراچي 1978ع - ص 2

(28) مڪلي نامه ص 20 تي حاشيه.

(29) ايم-اي-غفور ص 2 - مڪلي نامه ص 20 تي حاشيه

(30) تفصيل لاءِ ڏسو ڊاڪٽر مهدي حسن جي تصنيف رائيزائنڊ فال آف محمد تغلق - (لنڊن 1938) - باب اٺون

(31) ”ڪرانالاجي آف سما رولرس آف سنڌ“  ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ جي پهرين صحيح ڪوشش هئي. هن صاحب اهو مقالو، پاڪستان هسٽاريڪل رڪارڊس ۽ آرڪائيوز ڪميشن جي ٻي گڏجاڻي ڪراچي 1957ع اجلاس دوران پڙهيو هو. ڏسو ان جو ص 29-23. وڌيڪ ڪم، پير حسام الدين راشدي مڪلي نامي ۾ ڪيو آهي.

(32) ڏسو ڊاڪٽر اين-اي- بلوچ جو مٿي بيان ڪيل مقالو.

(33) ڏسو پروفيسر محمد حبيب جو سلطان شهاب الدين غوريءَ تي مسلم يونيورسٽي جرنل 1930ع ۾ لکيل مقالو.

(34) هن جي معنيٰ اها آهي، ته ٻانڀڻيو جڏهن ٻار هو ته کيس هڪ برهمڻ دعا ڪئي هئي.

(35) مڪلي نامه ص 724 تي لکيل حاشيو.

(36) مڪلي نامه ص 81 تي لکيل حاشيو.

(37) ايضاََ ص 101-103 ايم-ايڇ صديقي ص 22 تي لکيل حاشيه نمبر 2. ڏسو ڊاڪٽر اين-اي بلوچ جو لکيل سپهه سالار دريا خان جو حسب نسب، ٽـِـه - ماهي مهراڻ 81-1980ع. سنڌي ادبي بورڊ ڄام شورو.

باب ٻيو

(1) انٽيڪئيٽيز  آف سنڌ ص 110-130

(2) ڏسو ڪزنس ص 30-129 تي سنڌ ري وزيٽيڊ ص 142-154 جو ڏنل حوالو.

(3) هن جو پهريون ڇاپو بمبئي مان 1942ع ۾ ڇپيو هو.

(4) هو سنڌ جي قديم آثارن تي ڪو باب ڪونه لکي سگهيو آهي، پر ٻئي ڇاپي ص 125-124 تي ڏيڍ صفحو لکيو اٿس.

(5) سنڌ جي معاملي ۾ اهو غلط آهي. هتي ڀوري رنگ جو پٿر جام (عام) ملي ٿو ۽ اڏاوتن ۾ به گهڻو ڪتب آندو ويندو آهي.

(6) سنڌ ۾ اهي ڳالهيون نظر ڪونه ٿيون اچن. هتي نه ٽيوڊر (Tudor) نموني واري ونگ آهي نه وري لوڊي (Lodi) طرز وارا قبا اڏيل نظر ايندا ۽ نه ئي ترڪي يا ايراني طرز جي ڇٽي (Kiosks) ڏسبي.

(7) هن تبصري ۾ سر رچرڊ جي اڳين تصنيفن ۾ فرق نظر ڪونه ايندو، ڇاڪاڻ ته ٻنهي ۾ فن جي پرک جي کوٽ نظر اچي ٿي.

(8) هينري ڪزنس - خاڪو 18 ۽ 19

(9) ايضاََ ص 126

(10) ڏسو مثال خاطر بي. رولنڊ B. Rowland جي تصنيف ۾ ديوڳڙهه جو مندر، آرٽ ائنڊ آرڪيٽڪچر بالٽيمور Baltimore 1967ع پليٽ 77 (A)

(11) چؤڪنڊي گرئيبر Chukhandi graber - ويزبيڊن Weisbaden 1978ع

(12) مير  علي شير قانع به هن راجا واري نالي جي ڪري قلعي کي اهڙو نالو ڏئي ٿو. ڏسو تحفة الڪرام اردو ص 550-560

(13) فارسي ۾ هن جي معنيٰ ”وڏو قلعو“ ٿيندي.

(14) مرزا قليچ بيگ هن نالي جو صحيح ترجمو ڪيو آهي ۽ هن کي ”امن آرام“ ڪري لکيو  آهي.

(15) تفصيل لاءِ ڏسو مڪلي نامه ص 675 - 687 تي لکيل حاشيو.

(16) تحفة الڪرام ص 150 تي لکيل حاشيو.

(17) مڪلي نامه ص 76-77، 720-721 ۽ 778-779 تي لکيل حاشيو.

(18) تحفة الڪرام اردو ص 525

(19) ايضاً ص 559-564، مڪلي نامه حاشيو ص 81-84

(20) تحفة الڪرام اردو ص 655 - مڪلي نامه حاشيو ص 86-87

(21) تحفة الڪرام (اردو ترجمو) ص 564

(22) مڪلي نامه حاشيو ص 85، تحفة الڪرام (اردو ترجمو) ص 655

(23) ايضاََ ص 163، مڪلي نامه حاشيه ص 109

(24) متن لاءِ ڏسو مڪلي نامه حاشيو ص 111

(25) ايم-اي- غفور ص 9

(26) متن لاءِ ڏسو مڪلي نامه حاشيو ص 729 - 30

(27) ايضاََ ص 82 ۽ 85

(28) متن لاءِ ڏسو مڪلي نامه حاشيو ص 128-129 ۽ 728. متن جي پڙهڻي ۾ ڪجهه مونجهارو نظر اچي ٿو.

باب ٽيون

(1) اهي سڀ پڙهڻيون مڪلي نامه حاشيو ص 112 ۽ 722 - 26 تان ورتل آهن، پر انهن کي نئين ترتيب ۽ نئين نموني سان ڇپائڻ جي ضرورت آهي.

(2) ڏسو مڪلي نامه حاشيو ص 98 - 100

(3) ڏسو پرسي برائون (Percy Brown) ص 15، جنهن ۾ هن سمجهائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي، ته التمش جو مقبرو ڇلن نما گول (Concentric Rings) بار ڏئي اڏيو ويو آهي. حقيقت اها آهي، ته اهڙي قسم جا بار ڏئي قبو اڏي ڪونه سگهبو آهي.

(4) انٽيڪئيٽيز آف سنڌ، ص 114

(5) ايضاََ ص 115

باب چوٿون

(1) مڪلي نامه حاشيو ص 541-548

(2) مڪلي نامه حاشيو ص 493

(3) انٽيڪئيٽيز آف سنڌ ص 116-117

(4) مڪلي نامه حاشيو ص 527 ۽ 844 واري تصوير

(5) ايضاََ ص 531

(6) ايضاََ ص 500

(7) مڪلي نامه حاشيه ص 508-9

(8) ايضاََ ص 507-508

(9) هن تصوير جي مرڪزي خيال جهڙي ڏنگي ڦڏي طرز جهرڪ ڀرسان قبرستان جي هڪ قبر تي اڪيريل نظر اچي ٿي. ڏسو ايس-زيڊ هئـزنرٿ S.Z. Hastenrath جو چؤڪنڊي گريبر Chaukhandigraber خاڪو 73.

(10) مڪلي نامه حاشيو ص 548 - 549

(11) مثال طور ڏسو سرکج Sarkhaj جي مقبري سامهون ٺهيل هڪ ڇٽيءَ نما اڏاوت برجس Burgess - مسلم آرڪيٽيڪچر آف احمد آباد - لنڊن 1900ع پليٽ LVIII

(12) مثال طور ڏسو جامع مسجد بيجاپور (پليٽ XLIX - خاڪو 2) ۽ سلطان محمد عادل شاهه جو مقبرو  (پليٽ L11) - پرسي برائون.

(13) هينري ڪزنس ص 120. هو ٻڌائي ٿو، ته هن انگڙ ونگڙ چـِـٽ جو نمونو مرزا جاني بيگ جي مقبري تان ورتل ٿو ڀانئجي. مرزا جاني بيگ جو مقبرو هاڻي ڊهي ناس ٿي ويو آهي. پر اهو ساڳيو نمونو ديوان شرفا خان جي مقبري تي ڏسي سگهجي ٿو (ڏسو پليٽ 56)

(14) ايم-اي- غفور ٺٽي جا ڪاتب ص 27

(15) ڏسو-ايس-زيڊ. هئزنرٿ جو چؤڪنڊي گريئبر خاڪو 85-90

(16) تفصيل لاءِ ڏسو ايم.ايڇ صديقي ص 138-142

(17) مڪلي نامه حاشيه ص 512-513

(18) پير حسام الدين راشدي - مڪلي نامه ص 297 ۽ 454 سندس ويساهه آهي، ته هيءُ مقبرو 1037هه - 1038هه مطابق 1628ع - 1629ع ڌاري جڙي راس ٿيو. هي اهو زمانو آهي، جڏهن مرزا عيسيٰ خان ترخان II ٺٽي جو نواب مقرر ٿي آيو هو.

(19) ايضاََ ص 513

(20) هينري ڪزنس - انٽيڪئٽيز آف سنڌ ص 118-119. سندس اهو بيان غلط آهي، ته ڄاڻايل اڏاوت مرزا عيسيٰ خان ترخان II جي خاندان جو زنانو مقبرو آهي.

(21) اهڙي مثال لاءِ ڏسو برجيس جي تصنيف Pt II مثال خاطر سارنگ پور مسجد جي محراب جي تصوير پليٽ xxxiv .

(22) ڏسو سيد عالم شاهه مسجد جي وچئين محراب جي تصوير پليٽ xxvi  هيبت خان مسجد جي وچئين محراب جي تصوير پليٽ XXII - برجيس جي تصنيف Pt.1 ۾ احمد شاهه مسجد جي تصوير پليٽ XII، قطب الدين شاهه جي مسجد جي وچين محراب جي تصوير پليٽ LIV

(23) ايضاََ پليٽ XXIV

(24) تحفة الڪرام (اردو ترجمو) ص 272 ۽ 294

(25) مڪلي نامه حاشيه ص 454 - 455

(26) ڏسو برجيس جون ڏنل تصويرن جون پليٽون LV، XXXIX  ۽ LXXXIII

(27) ڏسو اي. ڊبليو سمٿ (E.W. Smith) جي تصنيف مغل آرڪيٽيڪچر آف فتح پور سيڪري - الهه آباد 1896ع.

باب پنجون

(1) تحفة الڪرام (اردو ترجمو) ص 751-752 مڪلي نامه، حاشيه ص 190-192 ۽ 697 - هينري ڪزنس انٽيڪئيٽيز ص 116 تي اهو غلط بيان ڪيو آهي. هيءُ بزرگ بهاؤ الدين زڪريا ملتانيءَ جو استاد هو.

(2) ڏسو پرسي براؤن جي تصنيف پليٽ XVI-I - ”شيش گنبذ“

(3) مڪلي نامه حاشيو ص 216 - 217

(4) تحفة الڪرام (اردو ترجمو) ص 269 - 272

(5) هينري ڪزنس انٽيڪئيٽيز ص 116

(6) مڪلي نامه حاشيو ص 87

(7) پرسي براؤن جي تصنيف ص 27

(8) مڪلي نامه حاشيو ص 519

(9) ڏسو ان جي پليٽ نمبر L -11

(10) هينري ڪزنس انٽيڪئيٽيز 119-20، مڪلي نامه، حاشيه  ص 214 - 15

باب ڇهون

(1) تحفة الڪرام (اردو ترجمو) ص 289 - 316

(2) مير علي شير قانع ان کي گـُـدري بازار (Gudri Bazar) سڏي ٿو. ڏسو تحفة الڪرام ص 298

(3) ايضاََ ص 298

(4) هينري ڪزنس انٽيڪئيٽيز پليٽ LXXVIII ۽ متن  ص 150-51

(5) تحفة الڪرام (اردو ترجمو) ص 296-297

(6) لکت (Inscription) واري متن لاءِ ڏسو پير حسام الدين راشديءَ جو مقالو ”ٺٽي شهر جي پراڻي جاگرافي“ مهراڻ نمبر 3 ۽ 4، 1972، ص 141

(7) ايضاََ ص 141 - 146

Glossary

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6  7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24

هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ