انھيءَ فڪر ۾ مينگھو سوير اٿيو ۽ ڪھاڙي کڻي جھنگ ڏانھن روانو ٿيو، سڄو ڏينھن ھن جھنگ ۾ ھڪ ھڪ ٻٻر جو وڻ ڳولي سڪل ڪاٺيون وڍيون، سانجھيءَ تائين ھڪ چڱي خاصي ڀري گڏ ڪري ورتائين، جا مٿي تي رکي گھر جي طرف روانو ٿيو، ھن کي ھڪ قدم ھلڻ بھ ڳرو پي لڳو، ھاڻ اڃ جدا ھلاڪ ڪري رھي ھيس تھ اڃ کان پيٽ ۾ سور ٻئي طرف تڪليف ڏيئي رھيو ھوس. جيئن تيئن قدم وڌائيندو گھر تائين پھتو، ڪاٺين جي ڀري ھڪ پاسي اڇلائي پاڻي پيٽ ڀري پيتائين، ھاڻي ڪجھھ بت ۾ ساھھ پيس، پر پيٽ جو سور اڃا گھٽ ڪين ٿيو ھيس. سور جو ھن کي ايترو خيال نھ ھو جيترو ٻئي ڏينھن ڪاٺين وڪڻڻ جو فڪر ھيس.

صبح ٿيو، مينگھو ڪاٺين جي ڀري مٿي تي رکي، شھر ڏانھن روانو ٿيو، شھر بھ ميل ڏيڍ پري ھو، پھچندي شرط مال جو اگھھ ٿيڻ شروع ٿيو، ڪنھن چيو ٻھ آنا، تھ ڪنھن چيو ٽي آنا، وٺين تھ وٺ نھ تھ ھليو وڃ. مينگھي چيو تھ پنجن آنن کان پائي گھٽ نھ وٺندس ۽ اڳتي وڌي ويو. ڪنھن پڇيس تھ ڇا وٺندين؟ تھ مينگھو جواب ڏنو تھ ڇھھ آنا، تھ ڪنھن ٻئي چيو تھ ”بيوقوف ٿو بنائي، ڏسو تھ سھي ٻھراڙيءَ جو ڄٽ ڇا ٿو سمجھي. ائين سڄو شھر ۽ گھٽيون ڦرندو رھيو ۽ ماڻھن جون چٿرون ٻڌندو رھيو، نيٺ جڏھن ڦيريون پائي ٿڪيو تھ ھڪ ھنڌ پنجن آنن ۾ ڀري وڪڻي ڇڏيائين. بازار ۾ پھچي سڀ کان اڳي ھن ڇھن پيسن ۾ ھڪ پچڪاري خريد ڪئي ۽ آني جو گلال ورتائين، پوءِ باقي پيسن مان پٽاٽا، بصر ۽ دال وڍي پنھنجي گھر جو رستو ورتائين، ھاڻي ھن جا پير گھر ڏانھن تڪڙا وڌي رھيا ھئا، چھري تي خوشي ۽ شانتي نچي رھي ھيس.

(3)

مينگھي جي گھر جي واٽ تي ھڪ خالي ميدان تي ديوان ھيرانند ڊپٽي جي منزل ھئي، ديوان صاحب جي عادت ھئي تھ گھر کان ٻاھر گشت تي نڪرندو ھو تھ ٻار بچا بھ ساڻ کڻي ھلندو ھو، ٻار ٻچا سڀئي گشت ۾ سيل سپاٽو ڪندا ھئا، مينگھو ڊپٽي صاحب جي تنبوءَ وٽان پنھنجي ڀونگيءَ ڏانھن تڪڙو تڪڙو وڃي رھيو ھو تھ ڊپٽيءَ جي پٽيوالي ھڪل ڪري چيس، ”اڙي ڪولھيءَ جا ٻچا! ڪٿي پيو تڪڙو تڪڙو وڃين.“

مينگھي جواب ڏنو، ”ابا پنھنجي ڀونگي ڏانھن پيو وڃان.“

پٽيوالي رعب رکندي چيو، ”اڙي ھٿ ۾ ڇا کنيو پيو وڃين.“

مينگھي ڊڄندي جواب ڏنو ”ڀاڄي ۽ پچڪاري.“

پٽيوالي وري دٻ ڪڍندي چيو، ”اڙي ڀوڪ ڪٿي جا! ھيڏانھن ڪر پچڪاري، ڏي ديوان جي پٽ لاءِ.“

مينگھي جي مٿان ڄڻ ڇپ ڪري پئي، ھٿ پير بي ستا ٿي پيس، دل ڌڪ ڌڪ ڪري تڪڙي ھلڻ لڳس ۽ اکين اڳيان اونده اچڻ لڳس، پر ھمت ڪري جواب ڏنائين، ”نھ نھ! پچڪاري مان ڪونھ ڏيندس.“

پٽيوالي ڪاوڙ ۾ چيس، ”اھڙي جا تھڙا! ڪيئن نھ ڏيندين؟“

اڳتي وڌي ٻانھن کان کڻي جھليائينس ۽ آھستي سان ڀڻڪي ۾ چيائين، ”چڱو! پچڪاري نٿو ڏين تھ ڪڍ ھڙ مان روپيو.“

ويچارو روپيو ڪٿان ڪڍي، ڏاڍي مشڪل سان تھ پنج آنا ڪمايا ھيائين. جيڪيڏھن کيسي ۾ روپيو ھجيس ھا تھ ھڪ پچڪاري جي لاءِ ضد نھ ڪري ھا، شايد ڏيئي ڇڏيس ھا، خوف بيٺو ھوس تھ جيڪڏھن پچڪاري ھٿن مان وئي تھ پنھنجي معوصم نادان ٻالڪ کي ڪيئن پرچائيندس، اھڙي مصيبت ۾ رڳو ”ھاءِ پرڀو“ کان سواءِ وات مان ٻيو ڪجھھ ڪڇي ڪين سگھيو. پٽيوالي وري چيس، ”پچڪاري ڏين ٿو يا ديوان وٽ وٺي ھلانءِ.“

مينگھي لاچار ٿي چيو، ”ڀلي وٺي ھل، پر پچڪاري ڪونھ ڏيندس.“

پٽيوالو کيس ھٿ سان گھليندو ڊپٽي صاحب وٽ وٺي آيو ۽ چوڻ لڳو، ”سائين اوھان جو ننڍو پچڪاريءَ لاءِ ڦتڪي رھيو آھي ۽ ڀوڪ ڏيڻ کان انڪار ٿو ڪري.“

مينگھي ھمت کان ڪم وٺندي ھٿ ٻڌي چيو، ”سرڪار مائي باپ آھي، اسين سرڪار جي رعيت آھيون گستاخي معاف ٿئي، سرڪار جي پٽ جيان منھنجو بھ ھڪ ننڍو ٻچو آھي، صبح کان محنت مزوري ڪري ھن جي لاءِ پچڪاري آندي اٿم، ھولي جو ڏھاڙو آھي، ٻچو نادان آھي روئي روئي ھلاڪ ٿيندو. ھن کي ڪيئن مايوس ڪريان مون کي ڇڏيو تھ وڃان ۽ ويچارو روئڻ لڳو. پر ظالمن کي ڪھل نھ آئي، ڊپٽي صاحب اٽلندو ڪاوڙجي ڪڙڪي سان چيو، ”حولدار کسي وٺينس پچڪاري، لتون ھڻي ڪڍيندس ٻاھر.“

پٽيوالو بھ ڪاوڙ سان ڀرجي اچي مٿانس پيو، پر مينگھو پچڪاري کي سوگھو جھلي بيٺو ۽ چوڻ لڳو ”منھنجو ساھھ کڻي ڪڍو، پر پچڪاري نھ ڏيندس.“ گاريون ٻڌائين ۽ ڌڪ بجا ۽ مار کاڌائين، پر پچڪاريءَ کي ھٿ مان نھ  ڇڏيائين نيٺ ڊپٽي صاھب جي گوڙ ۽ رڙ تي ٻيا پٽيوالا ڀڄندا آيا ۽ زور زبردستيءَ سان ھن جي ھٿ مان پچڪاري کسي وئي ۽ ھن حوالات ۾ قابو ڪيو ويو.

مينگھي جي زال کي جڏھن خبر پئي تھ ٻار کي ساڻ ڪيو ڊوڙندي آئي. مينگھو جو رسي سان ٻڌو پيو ھو، پنھنجي پٽ کي ڏسندي ئي ھٿ جي اشاري سان ديوان جي پٽ ڏانھن اشارو ڪرڻ لڳو، جنھن جي ھٿ ۾ اھا پچڪاري ھئي، جا ھن کان کسي وئي ھئي، مينگھو غمناڪ آواز ۾ پنھنجي پٽ کي چوڻ لڳو. ”ڏس پٽ! اھا پچڪاري مون تنھنجي لاءِ آندي ھئي پر ھنن ظالمن مون کان زبردستي کسي ورتي آھي، تون ڪو فڪر نھ ڪر.“

ائين چئي جوش ۾ اچي پاڻ کي ڇڏائڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳو تھ ديوان جي پٽ کان پچڪاري جھپٽو ڏيئي کسي وٺي، پر نوڪرن کيس وري قابو ڪري ورتو ۽ کيس خوب ڪٽڻ لڳا، پيءُ جي ھيءَ حالت ڏسي پٽ روئڻ لڳو ۽ زال ھن جي زال بھ روئڻ لڳي ۽ پنھنجي ٻار جو اکيون پوتيءَ سان اگھندي چوڻ لڳي. ”نھ رو پٽ نھ رو.“ وري ڊپٽي جي پيرن تي ڪري ھٿ ٻڌي ھن کي ايلاز ڪندي چوڻ لڳي. ”سائين منھنجو مڙس بيوقوف آھي، پٽ جي پريم ۾ الائي ڇا ڪري وڌو اٿس، اوھين ڀلي پچڪاري وٺو پر ھن کي ڇڏي ڏيو.“

ليڪن ڊپٽي صاحب کي ذرو بھ رحم نھ آيو ۽ ھن جي چوڻ تي مائيءَ کي بھ نوڪرن خوب ماري تنبوءَ کان ٻاھر ڦٽو ڪيو جا روئندي ۽ منھن مٿو پٽيندي پنھنجي ڀونگيءَ ڏانھن موٽي وئي.

(4)

مينگھي تي 110 جو مقدمو ھلايو ويو، ھو ويچارو بنا ڪنھن قصور جي ڪامورن جي ظلمن زبردستيءَ  جو شڪار ٿي ويو، سندس ضمانت ڪنھن نھ ڏني، ٺاڪر صاحب جو کيس چڱي طرح سڃاڻندو ھو، سو بھ سندس مدد کي نھ آيو. ائين کيس ھڪ سال جيل اماڻيو ويو، جيتوڻيڪ مائي ڊوڙي ٺاڪر صاحب وٽ وئي، پر ھن ضمانت ڏيڻ کان انڪار ڪيو، بري حالت مينگھي جي زال جي ھئي، ويچاري روئي روئي اڌ مئي ٿي پئي ھئي، وٽس نھ پيسو ھو نھ پائي، نيٺ لاچار ٿي ٿورا گھڻا جيڪي چانديءَ جا ڳھھ ڳٺا ھئس، سي وڪڻي پنھنجو پيٽ پاليائين، ھاڻي ھن جو ڪو سھارو نھ رھيو ھو. مصيبت ڪڏھن اڪيلي نھ ايندي آھي، ھو تھ لنگھڻ ڪڍي بھ جيئري رھي سگھي ھا پر معصوم ٻچي کي ڇا ڪري، ٽڪر ڀور لاءِ ان کي روئندي ڏسي ھن جو ھانءُ تي ڦاٽو. اھڙي مصيبت ۾ ھن جو ڪو ساٿ ڏيڻ وارو ئي نھ ھو، روئي روئي ھن شھر ماڻھن کي پنھنجي ٻچي جي مدد لاءِ چيو، پر ڪنھن بھ پرواه نھ ڪئي، لاچار ھن کي پنھنجو سھارو وٺڻو پيو، سڄو ڏينھن ڪھن ڀر واري ڳوٺ مان پني ايندي ھئي ۽ جيڪي ملندو ھوس ان مان پنھنجو  گذارو ڪندي ھئي،م ڪڏھن پيٽ ڀري، ڪڏھن اڌ پيٽ، تھ ڪڏھن خالي پيٽ، اھڙي طرح وئي حياتيءَ جا ڏينھن ڪاٽيندي. اوچتو شھر م ماتا جي بيماري پئي، بيماري بھ ڏاڍي ھيبتناڪ صورت اختيار ڪئي، جو ماتا جي مرض کان ورلي ڪو گھر بچيو ھوندو. مينگھي جي پٽ کي بھ ماتا نڪي، ويچاري زال ذات ڇا ٿي ڪري سگھي. ھڪ پاسي پيٽ پالڻ جو فڪر تھ ٻئي پاسي پٽس جو ھي ھال، بيماري بھ زور رکيو، دوا دارون جو بھ ڪو وسيلو ڪونھ ھو ٻن مھينن کان پوءِ ڇوڪرو ماتا مان تھ ڇٽو، پر نمونيا ٿي پيس، نيٺ انھيءَ ۾ ئي مري ويو.

ھڪڙو ئي پٽ، سو بھ اھڙي تڪليفن سان ساھھ ڏيئي، ويچاري ماءُ روئي روئي ڏينھن رات ھڪ ڪري ڇڏيو ڪو آٿت ڏيڻ وارو ڪونھ ھوس، بدن ھڏن جو پڃرو وڃي بچيس، مڙس جي وڇوڙي ۽ پٽ جي موت ھن اڀاڳڻ جي دل ئي ٽوڙي ڇڏي ھئي، پاڙيسيرين وٽان سواءِ چٿرن جي ٻي ڪا مدد نھ مليس، روڄ راڙو ڪندي سال گذري ويو، مينگھو بھ جيل مان ڇٽي آيو، سال کن زال ۽ ٻارڙي جي وڇوڙي کان ڪھڙي حالت ٿي ٿئي، سو ڪو مينگھي کان پڇي.

ٻار کي ملڻ لاءِ ڏاڍو بيبات ھو، جيل ۾ سٺي ڪم ڪرڻ جي ڪري مينگھو کي پئسا بھ مليا ھئا، جيل مان نڪرڻ شرط پھريون ڪم جو ھن ڪيو سو پنھنجي پٽ لاءِ پچڪاري خريد ڪرڻ جو ھو. ۽ ھڪ پچڪاري خريد ڪري ڀونگيءَ جي طرف روانو ٿيو، ھن کي ڪھڙي خبر تھ ھاڻي ھن جو ننڍو معصوم ھن کان ڪڏھن بھ پچڪاري نھ گھرندو ۽ نھ پچڪاري لاءِ ھاڻي ھن جي پيءُ کي جيل وڃنو پوندو. گھر پھچڻ شرط اچي پٽ جو حال احوال پڇيائين زالس اچي روئڻ ۽ ڇٽڪي، مينگھو چرين وانگر اچي پٽ تي ڪريو، ڄڻ مٿس ڪنھن خنجر جو وارو ڪيو ھجي، پٽڙا! پٽڙا! چئي ٻارن وانگر روئڻ لڳو، پر ھاڻي روئڻ مان ڇا ٿي وريو. جڏھن چڱي طرح اکين مان نير وھائي لاٿائين تڏھن مس مس ڏک گھٽ ٿيس، مينگھو ڏاڍو حوصلي وارو ۽ باھمت شخص ھو، مصيبت ۾ گھٻرائيندو نھ ھو بلڪھ بھادرن وانگر ان جو مقابلو ڪندو ھو، جلد زماني کي منھن ڏيڻ لڳي ويو. جيسين ڪو بندوسبت ڪري ئي ڪري، تيسين ڏھاڙي تلاءَ مان مڇي ڦاسائي ايندو ھو، ڪجھھ پنھنجي کائڻ لاءِ رکي ڪجھھ بازار ۾ وڪڻي ايندو ھو، مينگھي جي اچڻ ڪري ھن جي زال جو بوجھھ ھلڪو ٿيو، پيٽ جو فڪر ھن لاءِ گھٽ ٿي ويو، پر بندي جي من ۾ ھڪڙي تھ صاحب جي من ۾ ٻي. خدا شايد ھن کي وڌيڪ انھيءَ ھالت ۾ رکڻ نٿي چاھيو، مينگھي کي چئن ڏينھن جي اندر ھڪ ڌاڙي جي معاملي ۾ گرفتار ڪيو ويو، حالانڪھ مينگھي جو ھن ڌاڙي  سان ڪوبھ واسطو نھ ھو، عجيب سبب ڏيکاريو ويو تھ مينگھو بيڪار ويٺو ھو ۽ معاش جو ذريعو ھن لاءِ ڪجھھ نھ رھيو ھو، تنھنڪري ضرور ڌاڙو ھنيو ھوندائين. بدقسمتيءَ سان ڪيس ساڳئي ڊپٽيءَ وٽ ھليو، جنھن ھن کي پچڪاريءَ واري معاملي جي خار ۾ وري ٽن سالن جي سزا ڏيئي ڇڏي، غريب جو ڪو واھي يا اوھي ھجي ھا تھ وڏي ڪورٽ ۾ ضرور ڇٽي وڃي ھا، پر اھڙن موقعن تي ٻيا تھ ٺھيو پر قسمت بھ ساٿ نھ ڏيندي آھي، ماٺ ڪري جيل ڀوڳڻو پيس، مينگھي جي جيل وڃڻ کان پوءِ ستت ئي سندس زال بھ کٽ تي داخل ٿي، رت تھ اڳي ئي بدن ۾ ڪين ھوس، مڙس جي موٽي اچڻ تي چڱي ڀلي ٿيڻ جي ڪجھھ اميد وري آئي ھئس، پر ٻيھر جيل وڃڻ جي حادثي ھن جي چيلھھ چٻي ڪري ڇڏي بيماري ۽ ضعيف ويو وڌندو تان جو ھوءَ بھ پٽ کي گڏجڻ لاءِ اوڏانھن وڃي پھتي.

(5)

مينگھي جو وقت جيل ۾ ڏاڍو ڏکيو گذريو، ھڪ تھ ھن کي پنھنجي زال جي مرڻ جي خبر پئجي وئي ھئي، ٻيو تھ ھن کي جيل ۾ ڏاڍو عذاب ڏيندا ھئا، پر ھن مڙس ٿي منھن ڏنو ۽ جيل جي واسطي دارن کي ھن جي برخلاف ڪجھھ چوڻ جو موقعو ئي نھ مليو، جنھن جو نتيجو اھو نڪتو جو مينگھو ڇھھ مھينا اڳي چڱي چال چلت جي ڪري جيل مان نڪري آيو، ھن ڀيري جو مينگھو ناحق جيل ۾ ويو ھو تھ ھن جي عادت ۽ خيالن ۾ گھڻو ڦيرو اچي ويو ھو. ھن سوچيو تھ بنا ڪنھن قصور جي مون چار سال جيل ۾ گذاريا. مون ڪڏھن بھ پنھنجي وات مان بڇڙو يا گٿو اکر ڪنھن کي نھ ڳالھايو. مون ھميشھ ھڪ سٺو شھري ٿي پئي گذاريو، ڪڏھن ڪنھن کي ڪين رنجايم سچائيءَ کان اڄ ڏينھن سوڌو مون پنھنجو قدم پٺتي نھ ھٽايو، تنھن ھوندي بھ ايشور جو ايترو ڪوپ، بنا ڪنھن قصور جي! زال جو ھڪ ھڪ ڪڻي لاءِ بيک منڱڻ ۽ در در تي ھٿ ڊگھيرڻ، ھي انڌير نھ چئبو تھ ٻيو ڇا؟

منھنجو ايترو ئي بي واھھ ۽ بي مددگار رھڻ، پٽ جو موت، جنھن جي غم ۾ ماتا جو پرلوڪ پڌارڻ، ڇا ان لاءِ تھ آئون ڪنھن مدائي ۾ نھ آھيان ڪنھن جو حق نٿو کسيان، ڇا ايمانداري ۽ پگھر جي ڪمائي ڪندڙ جي ھيءَ قيمت آھي؟ صاف دلي جو اھو سلوڪ آھي؟ جيڪڏھن چاھيان تھ ھينئر ڏھن ڄڻن سان پورو پوئجي سگھان ٿو ۽ انھن کي ڪيرائي  سگھان ٿو. ظلم جو ڌاڪو وجھي  سگھان ٿو، منھنجي نالي کان پوليس جيڪرلرزجي سگھي ٿي، مگر منھنجي طبيعت جي چڱائي اھڙن بڇڙن ڪمن کان مون کي روڪي ٿي ۽ مون کي ڪنن ڪمن ڪرڻ جي اجازت نٿي ڏئي، ڏسان ٿو تھ ايشور جي گھر ۾ بھ انصاف ڪونھي، ڇا ھو گھري ٿو تھ جڳ ۾ بڇڙائي پکڙجي ۽ انسان ھڪ ٻئي جو گلو ڪپين.

مينگھي جي انھن خيالن جي پٺڀرائي ھڪ ٻئي چور ناٿي ڌاڙيل بھ ڪئي تھ دنيا ۾ بدلي وٺڻ کان سواءِ انسان ھلي نٿو سگھي، انھن خيالن جي باوجود مينگھو جيل ۾ ڏاڍو سنڀالي ھيو، جيل مان ڇٽڻ کان پوءِ اھڙيون ڳالھيون سوچيندو مينگھو گھر پھتو، گھر پھچڻ شرط ھن جي اکين ۾ ڳوڙھا ڀرجي آيا، زال ۽  ٻار جي ياد ھن کي پاڳل بنائي ٿي ڇڏيو، پراڻيون ڳالھيون ھڪ ھڪ ڪري ھن جي دماغ ۾ چڪر لڳائڻ لڳيون، ھن کي بدلي وٺڻ جو خوفناڪ خيال دل ۾ پيدا ٿيڻ لڳو. مينگھو ڪنڌ ھيٺ ڪري اھي سڀ ڳالھيون سوچي رھيو ھو تھ اتان ٺاڪر صاحب اچي لنگھيو، مينگھي کي فڪر ۾ ٻڏل ڏسي چوڻ لڳو، ”رام رام مينگھو.“

مگر مينگھي ھن جو آواز نھ ٻڌو، ڇاڪاڻ تھ ھو پنھنجي خيالن  ۾ غرق ھو، ٺاڪر وري ٿورو ڏاڍيان چيو، ”اڙي مينگھو ڪھڙن ويچارن ۾ ويٺو آھين؟“

مينگھي ھن دفعي ھن جو آواز ٻڌو ۽ مٿو مٿي ڪري نھايت حقارت جي نظر سان ھن طرف ڏسي جواب ڏنو، ”پنھنجي گھر جي برباديءَ جي ياد تازي ويٺو ڪريان، ٻيو ڇا پيو ڪريان.“

ٺاڪر چيس تھ ھاڻي سوچڻ مان ڇا فائدو؟ جيڪي ٿيڻو ھو سو ٿي چڪو. ايشور جي منشا ائين ھئي، نھ تون جيل وڃي ھا نھ گھر جو اھو حال ٿئي ھا، پٽ مئو، زال مئي ۽ گھر برباد ٿيو، ھاڻ اٿ سڀ ڀلجي وڃ ۽ وري ڪم ڪار کي لڳي وڃ.

اھو ٻڌندي ئي مينگھو جو اڳي ئي سڙيو ويٺو ھو، تنھنجي ڪاوڙ جو پارو چوٽ چڙھي ويو ۽ ڀڙڪو کائيندي ٺاڪر  کي چيائين:

”ٺاڪر جي! توکي اھڙيون ڳالھيون ڪندي شرم اچڻ گھرجي، منھنجي ستياناسيءَ جو وڏو ڪارڻ تون آھين، جيڪڏھن منھنجي ضمانت تو ڏين ھا تھ اھو سڀ ڪجھھ ڪڏھن نھ ٿئي ھا، ڇا مان چور ھوس يا ڪٿي ڪو ڌاڙو ھنيو ھوم. ڇا توکي منھنجي سڀاءَ ۽ چال چلت جي خبر نھ ھئي، تون مون کي ٻڌاءِ تھ جيئن اشراف ماڻھو ھلندا آھن تيئن مان ھليو آھيان؟ ڇا توکي خبر نھ آھي تھ مون بکن ۾ بھ پنھنجا ڏينھن گذاريا آھن، پر ڪنھن کي ھڪ پائيءَ لاءِ نھ ستايم. انھن ڳالھين بابت معلوم ھوندي بھ تو منھنجي ضمانت نھ ڏني. خير! پر جڏھن مان جيل ۾ ھوس تھ منھنجو پاڙيسيري ھوندي بھ ڇا تنھنجو فرض نھ ھو تھ منھنجي بيمار زال جي دوار دارونءَ جو بلو ڪرين ھا؟ ڇا انات جي مدد ڪرڻ گناھھ آھي؟ جيڪڏھن ھڪ پائي کڻي ڏين ھا تھ ڪو توکي  جيل نھ اماڻي ھا. ويچاري ھڪ ڦڙي پاڻيءَ جي لاءِ محتاج ھئي، تون پاڻ کي وڏو ماڻھو ٿو سمجھين، پر توکي انسان سڏائڻ جو بھ حق نھ آھي، لعنت آھي تو جھڙي خود غرض انسان تي. جنھن بيواھن جي مدد نھ ڪئي بکئي کي ھڪ ڪڻو نھ ڏنو ۽ اڃايل کي لپ پاڻي نھ ڏيئي سگھين، لعنت آھي اھڙي انسانيت تي. ڪک جي ڪا حيثيت ڪانھي، پر جي اک ۾ اڏري ٿو پوي تھ تڪليف ٿو ڏئي، ھاڻي مينگھو اچي ويو آھي. ڏسجو تھ اوھان جھڙن ڪانئرن کان ڪيئن ھڪ ھڪ ڪري ظلمن جو بدلو ٿو وٺي، نھ تھ منھنجو نالو مينگھو نھ آھي. ٺاڪر کي بھ غصو اچي ويو ۽ چوڻ لڳو. ”ھل ڙي ھل بدمعاش، ڏس تھ ڪيئن سڀاڻ وري ٿو توکي ٻڌايان.“

(6)

۽ پوءِ مينگھو پڪو ڌاڙيل بڻجي ويو، ناٿي ڌاڙيل سان گڏجي ھن پوليس جو نڪ ۾ ساھھ ڪري ڇڏيو، پوليس ھن جي نالي کان ونءُ ويندي ھئي، ھڪ ڳالھھ ھن ۾ ھئي تھ ھو غريبن کي ڪين ستائيندو ھو، بي قصور ۽ بي گناھن کي تنگ نھ ڪندو ھو، ھزارين روپيا ڌاڙا ھڻي غريبن ۾ ورھائي ڇڏيندو ھو، پھرين ھن ٺاڪر صاحب کي قتل ڪيو ۽ پوءِ ڊپٽي صاحب کي پورو ڪيائين. اھڙي طرح ھڪ ھڪ ڪري ھن پنھنجي دشمنن کان بدلو ورتو.

(7)

نيٺ ھڪڙي ڏينھن ھولي جي ڏينھن ۾ گوني جي ڪپ تي ھڪ ماڻھو پچڪاري کنيو بيٺو ھو، پاڻيھي پاڻ سان ڳالھائي رھيو ھو، پٽ! ھان وٺ پنھنجي پچڪاري، ڇا تون اڃا روئي رھيو آھين! ڏس ڏاھو ٿي، ھان وٺ پچڪاري، ھاڻ روئڻ ڇڏي ڏي. ڏس تنھنجي پيءُ تنھنجي پچڪاري کسڻ وارن کي ھڪ ھڪ ڪري ماري ڇڏيو. توکان ھاڻي ڪوبھ پچڪاري کسي ڪين سگھندو.“ مينگھي کي ھوليءَ ۾ ھميشھ اھڙا دورا پوندا ھئا ۽ ھو مدھوش ٿي اھڙي حرڪت ڪندو ھو، ھن جا ھوش ۽ حواس بجا نھ رھندا ھئا، نھ تھ پوليس کي ھن جو ھٿ اچڻ سولو ڪين ھو. پڪڙجڻ کان پوءِ مينگھي کي پاڳل ثابت ڪري چرين جي اسپتال ۾ موڪليو ويو ھو.

بي وفا

ھڪ عجيب و غريب بيمار سان واسطو پيو ھو، مئجسٽريٽ شاموءَ کي ڏھن ڏينھن لاءِ چرين جي اسپتال ۾ تپاس لاءِ ڏياري موڪليو ھو، تھ نامعلوم پٽ نامعلوم جي خون ڪيو آھي ۽ قوي گمان آھي تھ خوني ڪوڙ ڪري چريو بڻجي پيو آھي، جڏھن شروع شروع ۾ شامو آيو ھو تھ منھنجي سوالن جو ڪوبھ جواب نٿي ڏنائين، صفا خاموش ھو رڳو ھيڏانھن ھوڏانھن اکيون ڦيرائي ٿي ڏٺائين. اھو پوءِ معلوم ٿيو تھ سندس نالو شامو آھي، سندس ھلت چلت مان مون کي خبر پئي تھ شامو مکر ڪري چريو ٿي پيو آھي، ڇاڪاڻ تھ ماني بھ برابر ٿي کاڌائين تھ ننڊ بھ برابر ٿي ڪيائين، تنھن کان سواءِ سندس مھانڊي جي قيافي مان بھ ائين ٿي معلوم ٿيو تھ ڪوڙ ڪيو اٿس، ڏھن ڏينھن ڳالھين ڪندي لنگھي ويا، اسان جو قاعدو آھي تھ جيڪڏھن ڏھن ڏينھن جي اندر رايو مقرر ڪري نھ سگھندا آھيون، تھ ٻيا ڏھھ ڏينھن مئجسٽريٽ جي اجازت سان وڌائي سگھبا آھن، ۽ جي انھن ۾ بھ فيصلي اچي نھ سگھون تھ ٽيان ڏھھ ڏينھن اجازت سان وڌيڪ وڌائي سگھجن ٿا. مون کي ويھھ ڏينھن لاچار وڌائڻا پيا جو ڪنھن فيصلي تي نھ پھچي سگھيو ھوس، مون وٽ فوج مان پينشن ورتل ھڪ سپاھي اسپتال جو جمعدار ھو. ڏاڍو سياڻو، سمجھو ۽ قابل ھو. ھن کي گھرائي مون ھدايت ڪئي تھ خوني مون کي پنھنجي ھوش ۽ حواس ۾ پورو ٿو ڏسجي ڇاڪاڻ تھ ھو چڱي طرح کائي پيئي ٿو ۽ خوب ننڊ ڪري ٿو، تنھنڪري ڪنھن طرح ھن کي باز آڻجي تھ ڳالھائي ۽ ٻڌائي تھ ڇا راز آھي، جمعدار نھايت چالاڪ ھو، شاموءَ سان ملي ريھي ريبي، ھن کي ڳالھائڻ تي آماده ڪيائين، پھريائين تھ ھن جي دماغ ۾ ھي خيال وڌائين تھ سپرنٽينڊنٽ کي سڀ ڪجھھ سچ چئي ڏيندو، تھ مون کي اميد آھي تھ ھو ھن کي چريو ثابت ڪري بچائي وٺندو، ڪيترا ڏينھن تھ خوني نھ مڙيو ۽ جمعدار کي سنوت ئي نھ ڏنائين، پر نيٺ جمعدار جي مٿين ڳالھين ۽ ٻين سپاھين جي خاطري ڏيارڻ تي ھڪ ڏينھن جمعدار سان ھيئن احوال ڪيائين.

شامو: جمعدار ڀلا مون کي اھڙين ٿلھين شيخن واري ڪوٺيءَ ۾ بند ڪرڻ جو ڇا مطلب آھي؟ ڇا اوھين سمجھو ٿا تھ آئون ڪوٺيءَ مان ڀڄي ويندس.

جمعدار: بابا تو خون ڪيو آھي، تنھنڪري سنڀالي رکڻ اسان جو فرض آھي.

شامو: سچ پڇين تھ جيڪڏھن ھن ڪوٺيءَ مان ڀڄي وڃڻ جو پورو پورو موقعو بھ ملي تڏھن بھ آئون پنھنجي آزاديءَ کي موجوه بندي خاني تي ھزار دفعا ٻلي دان ڪري ڇڏيان.

جمعدار: (حيرت ۾ پئجي) ڀلا ڇو؟ ائين بھ ڪڏھن ٿيو آھي  شامو؟

شامو: ھا! ڇو نھ؟ جمعدار! جنھن ماڻھوءَ لاءِ جيون ۾ ھاڻي ڪا دلڪشي نھ رھي ھجي، تننجي اڇا ھن کان سواءِ ٻي ڇا ٿي سگھي ٿي؟

جمعدار: شامو تون تھ اڃان جوان مڙس آھين، پوءِ بھ حياتيءَ کان ايترو بيزار ٿي ويو آھين؟

شامو: نھ جمعدار، تون نھ سمجھي سگھندين ۽ شايد ڪوبھ نھ سمجھي سگھي، جيستائين ڪھ ھو اڪيلو نھ ھجي، ھن سڄي سنسار ۾، تنھنجو بھ تھ ڪو ھوندو زال، ٻار، ماءُ پيءُ يا دوست! ڪو تھ نيٺ ھوندو تنھنجو؟ انھيءَ ڪري حياتي توکي وڻي ٿي، تون موت کان ڊڄين ٿو. جمعدار! پر اھو جنھن جو ڪوبھ نھ ھجي، جو ھن جڳ ۾ پنھنجي پريم سان جوت ٻاري تھ جمعدار ٻڌاءِ تھ ھو ڇو نھ موت جو بيچينيءَ سان انتظار ڪري.

جمعدار: شامو جيڪڏھن ائين آھي جيئن تون چئين ٿو تھ پوءِ ھتي ڇو آئين، پاڻ تي پاڻ ئي اھڙي مصيبت ڇو آندئي، تون جھڙي بي تعلق ماڻھوءَ کي ھتي اچڻ نھ کپندو ھو.

شامو: جمعدار تون سچ ٿو چوين، ھتي اچڻ کان اڳ آئون بي تعلق نھ ھوس، ڳالھھ ھيئن آھي تھ مون پاڻ پنھنجي ھٿن سان ھن سنسار جون سڀئي دلچسپيون ختم ڪري ڇڏيون، مون ھن عورت کي ماري وڌو جنھن سان مون کي پريم ھو.

جمعدار: (کلي) ان جي اھا معنيٰ ٿي تھ توکي ھن سان محبت ئي ڪانھ ھئي، انھيءَ ڪري ئي تھ تون ھن تي ھٿ کڻڻ ۾ ڪامياب ٿي وئين.

شامو: ھائو جمعدار، ھاڻي توکي ائين چوڻ گھرجي، ڇاڪاڻ تھ توکي خبر نھ آھي تھ منھنجي آتم ڪھاڻي ڪھڙي آھي.

جمعدار: ڪجھھ بھ ھجي، جيڪڏھن سچ پچ تو ھن جو خون ڪرڻ ٿي گھريو ۽ خون ڪرڻ ۾ ڪامياب بھ ٿي وئين تھ پوءِ توکي مڙس ٿي منھن ڏيڻ کپندو ھو ڊڄڻ ڇا جو، ائين ڪانئرن انگر مکر ڪري چريو ٿي اچڻ ۾ تو پنھنجي نامردي ڏيکاري.

شامو: (ڪجھھ دير سوچيندي) جمعدار ائين نھ آھي، جيئن تون سمجھين ٿو، آئون مرڻ کان ڊڄان ڪين ٿو، پر ڪنھن ڳالھھ مون کي مجبور ڪيو تھ ائين ڪريان ۽ پنھنجي جان بچايان.

جمعدار: چڱو شامو منھنجي خيال ۾ تون پنھنجو سڄو قصو سپرنٽينڊنٽ صاحب کي ٻڌاءِ. ھو رحمدل آھي مون کي اميد آھي تھ ھو تنھنجي مدد ڪندو.

جمعدار مون کي اچي ٻڌايو تھ منھنجو خيال صحيح ھو تھ شامو چريو نھ آھي ۽ پوءِ ھن جون جيڪي ڳالھيون شاموءَ سان ٿيون سي سڀ سربستيون ٻڌايائين. مون جمعدار کي ٻڌايو تھ ھڪ ٻھ ڏينھن ترسي ۽ چڱي طرح جاچي، پوءِ شاموءَ کي مون وٽ وٺي اچي تھ سڄو احوال وٽانئس ھٿ ڪريان، ٽئين ڏينھن جمعدار شاموءَ کي مون وٽ وٺي آيو، مون شاموءَ کي ٻڌايو تھ جمعدار ھن بابت مون سان ڳالھھ ٻولھھ ڪئي آھي. مون ھن کي آٿت ڏني تھ مون کان جيترو پڄندو، ھن جي مدد ڪندس، پر مون کي سڄي معاملي جي پھريائين پوري پوري خبر ھئڻ گھرجي، تھ خبر پوي تھ آئون ڪيتري مدد ڪري سگھندس، شامو پنھنجو قصو ٻڌائڻ لاءِ تيار ٿي ويو.

منھنجو نالو شامداس آھي ۽ آئون  سيٺ  ھوتچند قتنبر واري جو پٽ آھيان، جنھن جون چانورن جو ملون آھن، منھنجو پيءُ قنبر شھر جو مشھور سيٺ آھي، ڀڳوان اسان کي سڀ ڪجھھ ڏنو آھي، مون پنھنجي اک اھڙي وايو منڊل ۾ پٽي ھئي، جنھن ۾ ڌن جو جذبو ھر شيءِ مان پڌرو ھو، نيپاج اھڙي طرح سان ٿيو، جيئن سيٺين جي بار جو ٿيڻ گھرجي، ماءُ پيءُ جي لاڏ ۽ پيار سبب سکيا پوري ملي نھ سگھي، تنھن ھوندي بھ سنڌي ۽ ڪجھھ انگريزي پڙھي ورتم، ماءُ پيءُ جو دادلو ھجڻ ڪري دنيا جي گھٽين کان واقف نھ ھوس، باقي خراب عادتن جي ڪمي ڪانھ ھئي. راڳ جو شوقين ھوس، ڳائڻ ڪنھن کان سکيو ڪونھ ھوس، پر اھڙو سٺو ڳائي وٺندو ھوس جو مھراج گوبندرام بھ ڪن ھڻندو ھو. آلاپ ھڻندو ھوس تھ رستي تان ماڻھو ھلندي بيھي رھندا ھئا، شراب ۽ ڀنگ جي عادت بھ پئجي وئي ھئي، جو صحبت جو نتيجو ھو، جواني ڇا آئي پنھنجو پوريون بھاريون ساڻ کنيو آئي، چوندا آھن جواني ديواني، آئون ھڪ مست ھاٿيڻ وانگر ھوس، جواني ھيم، پئسا ھئا، ابن ڏاڏن جي عزت ھئي، جيڪي ٿي آيو سو ڪيم ڪير ڪڇي. پريم جو لفظ ٻڌندو ھوس تھ کلي چرچو ڪري اڏائي ڇڏيندو ھوس. پريم کي آئون ھڪ وقتي چريائي سمجھندو ھوس، جا ڪنھن عورت جي موجودگي، گلن شراب ۽ نغمن سان گڏجي پيدا ڪئي ويندي آھي. منھنجا ڏينھن اھڙي طرح عيش ۾ گذرندا ويا، نيٺ ھڪ اھڙو ڏينھن آيو، جو آئون پڪ رنگيءَ کان ٿڪجي پيس، ٻين ماڻھن کي ڏسندو ھوس تھ صاف ۽ سٿري زندگي گذاري رھيا اھن تھ منھنجي بھ دل گھرندي ھئي تھ اھڙو ٿيان، پر جنھن صحبت ۽ وايو منڊل ۾ پئجي ويو ھوس، تنھن کان نڪري اچڻ منھنجي لاءِ ممڪن ئي نھ ھو. قاعدو آھي تھ پاپ ڪرڻ کان اڳي، جيڪڏھن ڪجھھ سوچڻ جو موقعو ملي تھ ممڪن آھي تھ پرش پاپ ڪرڻ کان باز اچي وڃي، پر منھنجون گھڙيون سوچ ويچار لاءِ ٺھيون ئي ڪونھ ھيون؛ پاپ ڪندو ئي آيس، پريم رس سان ڀريل گھاگھر ڪيتري وقت تائين وھندي رھي. ھڪ ڏينھن منھنجي بدمعاش نوڪر ماتادين ٻڌايو تھ، ”سيٺ صاحب گنگوءَ ڌوٻيءَ جي ڌيءَ شياما کي ڏٺو اٿو، ڪھڙي واکاڻ ڪريان  شياما جي! ڏاڍي سندر آھي ڀڳوان جي ليلا چوان يا ڇا. ٻئي ڏينھن گنگو ڌوٻي ڌوتل ڪپڙا شياما جي مٿي تي کڻائي آيو. بس کيس ڏسندي دل وڃائي ويٺس، مون سمجھيو ھو تھ ھڪ ڌوٻيءَ جي ڌيءَ کي ھٿ ڪرڻ ڪا وڏي ڳالھھ ڪانھ ٿيندي. پر ڏاڍو نراس ٿي، گھڻا ئي حيلا ھلايم سڀ اجايا ويا. نيٺ ھڪ ڏينھن ماتادين کيس ڌوڪو ڏيئي تھ شامداس سيٺ جا ڪپڙا ھڪ ڏينھن اندر ڌوئارڻا آھن مون وٽ ڪمري ۾ وٺي آيو. شياما جو وويڪ ۽ جسم ٻئي پاڪ ھئا ۽ منھنجا ٻئي پاپن سان ڀريل. آئون ھن جو منھن تڪيندو رھجي ويس، ڪڇڻ ٿي گھريم، پر اکر ئي نھ اڪيلو. ھوءَ اھو لقاءُ ڏسي حيران ٿي وئي ۽ چوڻ لڳي چپ ڇو آھيو، سيٺ؟ ڇا آھي مون کي ڇو سڏايو اٿو؟

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو

ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ