|
ڊاڪٽر الطاف جوکيو
محرابپور
مولوي احمد جي شاعريءَ ۾ تجنيس لاحِق جو جائزو
جائزي
جو
ٿلهه
مولوي
احمد
ملاح
سنڌي
ٻوليءَ
جو
محافظ
شاعر
رهيو
آهي.
سندس
شاعريءَ
۾
لفظن
جي
جادوگري
ڪمال
جي
آهي.
ان
حوالي
سان
مولوي
صاحب
جي
شاعريءَ
تي
فن
۽
فڪر
جي
مختلف
دائرن
۾
سندس
شاعريءَ
جي
اڀياس
جي
ضرورت
آهي.
هتي
صنايع
بدايع
جي
روشنيءَ
۾’تجنيس
لاحِق‘
مفقود
آهي.
تجنيس
لاحِق
مان
مراد
شعر
۾
يا
شعر
جي
مصرع
۾
اهڙا
همجنس
لفظ
جيڪي
شڪل
توڻي
وزن
۾
مماثلت
رکندا
هجن.
هيءَ
تجنيس
’مضارع‘
جي
پڻ
ويجـ
هو
هوندي
آهي،
ليڪن
آوازن
جي
تبديليءَ
۾
مخرج
جاچيا
ويندا
آهن.
تجنيس
لاحِق
۾
مختلف
مخرج
۽
برابر
وزن
جو
ميزان
رکيو
ويندو
آهي.
تجنيس
لاحِق
بابت
’جامع
سنڌي
لغات‘
۾
هن
ريت
ڄاڻايل
آهي:
تَجنِيسَ
لاحِق:
ث.
شعر
جي
مصرع
۾
ٻن
هم
وزن
لفظن
جي
پـ
ھرئين
اکر
جي
تبديل
۽
معنيٰ
مختلف
هئڻ
واري
صنعت
”پر
قبوليندا
خوشيءَ
سان
ڪين
پنھنجي
ٻار
هار.“
( بلوچ، 591: 1981)
جامع
سنڌي
لغات
۾
ڄاڻايل
وصف
۽
تجنيس
مضارع
جي
وصف
۾
ڪو
خاص
فرق
ڏسڻ
۾
نه
ٿو
اچي.
تجنيس
مضارع
بابت
جامع
سنڌي
لغات
۾
هن
ريت
دائرو
ڏنل
آهي:
”تَجنيِس
مُضارَع:
ث.
شعر
۾
ساڳئي
آواز
ليڪن
معنيٰ
۽
صورتخطي
مختلف
هئڻ
واري
صنعت
’لال
لب
لعل
کان
پڻ
لال
مٺا
توکان
ٿيا.“
(بلوچ،
591: 1981)
مضارع
واري
وضاحت
۽
مثال
ڪنھن
حد
تي
مناسب
آهي،
ليڪن
ان
۾
به
جـ
هولُ
آهي.
بيشڪ
ڄاڻايل
مثال
’لال
۽
لعل‘
۾
هڪ
اکر
جي
تبديليءَ
کي
صورتخطيءَ
جو
ئي
فرق
سڏبو،
ليڪن
شعر
۾
ساڳئي
آواز
واري
ڳالـ
هه
ڪنـ
هن
ٻي
تجنيس
ڏانـ
هن
پڻ
اشارو
ڪري
پئي.
تجنيس
مضارع
۾
هڪ
اکر
توڻي
آواز
جو
فرق
رهندو
آهي.
جامع
سنڌي
لغات
موجب
’مُضارَع‘
جي
اعراب
۾
به
غلطيءَ
جو
امڪان
آهي.
بھرحال
تجنيس
لاحِق
۽
مضارع
واري
فرق
جو
پيراميٽر
اهو
ناهي،
جيڪو
’جامع
سنڌي
لغات‘
۾
ڏنو
ويو
آهي.
تجنيس
لاحِق
بابت
مزمل
حسين
’اردو
میں
علم
بیان
اور
علم
بدیع
کے
مباحث:
تحقیقی
و
تنقیدی
جائزہ‘
۾
لکي
ٿو
ته:
”لفظی
معنی
ہے،
ملا
ہویا،
وابستہ،
کسی
چیز
کے
پیچھے
یعنی
آخر
میں
لگا
ہوا۔
اصطلاح
میں
یہ
تجنیس
کی
وہ
قسم
ہے
جس
میں
دو
ایسے
ہم
جنس
الفاظ
استعمال
کیے
گئے
ہوں
کہ
ان
میں
ایک
حرف
متحدالمخرج
یا
قریب
المخرج
نہ
ہو
بلکہ
مختلف
آغاز،
درمیاں
یا
آخر
میں
ہو
سکتا
ہے۔
یہ
بھی
اس
نازک
بدن
کو
بار
ہو
گر
کمر
باندھے
نظر
کے
تار
سے
'بار'
اور
'تار'
میں
تجنیس
لاحق
کی
پہلی
صورت
واقع
ہے۔
یا
فاطمہ
کا
لاڈلامقتول
ہوا
ہے
یا
ذبح
کوئی
بندہء
مقبول
ہوا
ہے۔
'مقتول'
اور
'مقبول'
میں
'ت'
اور
'ب'
جیسے
حروف
کا
فرق
ہے
اور
یہ
بعید
المخرج
ہیں
لہٰذا
یہ
تجنیس
لاحق
کی
دوسری
صورت
ہے۔
آخر
کی
مثال
دیکھیے
۔
سرمہ
تسخیر
سے
ہم
خود
مسخر
کیوں
نہ
ہوں
آنکھ
کی
پتلی
جو
تھی
جادو
کا
پتلا
ہو
گیا۔
'پتلی'
اور
'پتلا'
میں
'ی'
اور
'الف'
کا
اختلاف
ہےاس
لیے
یہ
تجنیس
لاحق
کی
صورت
ہے.
(مزمل،
78: 2005)
مزمل
حسين
جي
وضاحت
واضح
پئي
ڪري
ته
هن
تجنيس
۾
وزن
ته
ساڳيو
هجي،
ليڪن
آواز
بعيد
المخرج
هجن.
’بار‘
۽
’تار‘،
’مقتول‘
۽
’مقبول‘
۾
ڄاڻايل
ترتيبوار
آواز
’ب
۽
ت‘
۽
’ت
۽
ب‘
بيشڪ
(ت-
شمسي
۽
ب-
قمري)
بعيد
المخرج
آهن،
ليڪن
آخري
مثال
۾
’الف
۽
ي‘
حرف
علت
يعني
ڊگـ
ها
سُر
(Vowels)
آهن،
جيڪي
سُرن
(Vowels)
جي
خيال
کان
حلقيه
آهن
۽
وينجن
(Consonant)
موجب
قمري
حرف
آهن،
ان
نسبت
مزمل
حسين
جي
ڏنل
مثال
کي
به
مناسب
نه
سمجـ
هبو.
جائزي
جا
سوال
مٿئين
ٿلـ
هه
مان
’تجنيس
لاحق‘
بابت
هيٺيان
سوال
اُڀرن
ٿا:
?تجنيس
لاحِق
کي
ڪـ
ھڙي
ميزان
تي
پرکڻ
گـ
ھرجي؟
آواز
يا
اکر
تي.
?ڇا
هن
تجنيس
۾
’قريب
المخرج‘
۽
’متحد
المخرج‘
وارا
اکر
يا
آواز
اچي
سگـ
ھن
ٿا؟
?ڇا
تجنيس
لاحِق
جي
مثالن
۾
صرف
بعيد
المخرج
جا
اکر
يا
آواز
شامل
ٿي
سگـ
ھندا؟
?ڇا
هن
تجنيس
۾
هڪ
ئي
اکر
يا
آواز
جو
اختلاف
رکيو
ويندو
آهي؟
?ڇا
تجنيس
لاحِق
۽
تجنيس
مضارع
۾
ڪا
مماثلت
آهي؟
جائزي
جو
عمل
’فيروز
اللغات‘
عربي-
اردو
جي
مدد
سان
ڄاڻايل
اصطلاح
جي
لغوي
اکيڙ
رکجي
ٿي:
تجنيس
لاحِق:
(تجنيس-
تَفعِيل-
مصدر
(جَنّسَ
=
هو
پچي
راس
ٿيو)
جنسوار
ڪرڻ،
جنسي
ترتيب
ڏيڻ
+
لاحِق-
فاعل-
صفت
(لَحِقَ
=
هو
هن
سان
وڃي
مليو-
هو
هن
سان
چـ
ھٽيو
رهيو)
مليل-
ڳنڍيل-
پويان
اچي
ملڻ
وارو-
پـ
ھچڻ
وارو-
علم
بيان
موجب
ڪنـ
ھن
شعر
۾
اهڙا
همجنس
لفظ
ڪم
آڻڻ
جن
جي
اڳيان،
وچ
يا
آخر
۾
بعيد
المخرج
اکر/
آواز
جي
تبديلي
واقع
هجي،
جيئن:
خدا-
سدا،
قھر-
قصر-
قدر-
قدم
وغيره.
مولوي
صاحب
جو
هڪ
شعر
آهي:
سدا
ساريان
سڄڻ
سائين،
وَرو
آهُن
مٿي
آئين،
هلي
آءُ
گڏ
حشر
تائين،
رهون
خوش
خوب
خوش
حالا.
(ڪليات
احمد-
ڀاڱو
ٻيون، 2017: 71)
’خوش‘
۽
’خوب‘
۾
آخري
اکر
جي
تبديلي
آهي.
’ش
=
اَسليه-
شمسي‘
۽
’ب
=
شفويه-
قمري‘
بعيد
المخرج
آهن،
يعني
ٻئي
’شمسي
۽
قمري‘
مخرجي
گروهه
پاڻ
۾
مليل/
چـ
ھٽيل
آهن،
ان
سبب
ان
چال
کي
تجنيس
لاحِق
ٿو
چئجي.
مختصر
اڀياس
مان
اها
ڳالـ
ھه
سامـ
ھون
اچي
ٿي
ته
تجنيس
لاحِق
۽
تجنيس
مضارع
۾
هڪ
اکر
جي
تبديليءَ
نسبت
مماثلت
آهي،
ليڪن
واضح
فرق
اکرن/
آوازن
جي
’مخرج‘
جو
آهي.
جيئن
ته
هن
تجنيس
جو
بنياد
عربي
کان
سنڌي
ٻوليءَ
۾
آيو
آهي،
ان
لاءِ
اسان
کي
عربيءَ
جي
مخرج
کي
ئي
ميزان
بڻائڻو
پوندو.
عربيءَ
جي
نسبت،
اَٺاويـ
ھه
اکرن/
آوازن
جي
مخرج
کي
ٻن
گروهن:
’شمسي
۽
قمري
حروف‘
۾
ورهايو
ويو
آهي،
جيئن:
ü
شمسي
حروف:
هن
۾
ٻه
مخرج
ترتيب
ڏيئي،
ان
۾
چوڏهن
اکر
رکيا
ويا
آهن:
•
سِنيـه
(ڏندن
تي
زبان
رکڻ
سان):
ت
ث
د
ذ
ط
ظ
ل
ن.
•
اَسليه
(زبان
جي
چوٽيءَ
وارا):
ر
ز
س
ش
ص
ض.
مٿين
اکرن
يا
انـ
ھن
جي
آوازن
کي
’شمسي
حروف‘
سڏيو
ويندو
آهي،
جيڪڏهن
ساڳئي
مخرج
وارا
آواز/
اکر
هوندا
ته
متحد
المخرج
سڏبا،
پر
جيڪڏهن
شمسيءَ
جا
مختلف
مخرج
هوندا
ته
ان
کي
قريب
المخرج
چئبو.
ü
قمري
حروف:
هن
۾
ٽي
مخرج
ترتيب
ڏيئي،
ان
۾
چوڏهن
اکر
رکيا
ويا
آهن:
•
شَفويه
(چپن
وارا):
ب
ف
م
و.
•
لھويه
(سخت
تارونءَ
وارا):
ج
ي.
•
حَلقيه
(نڙيءَ
وارا):
الف
ح
خ
ع
غ
ق
ڪ
هه.
مٿين
اکرن
يا
انهن
جي
آوازن
کي
’قمري
حروف‘
سڏيو
ويندو
آهي،
ساڳين
مخرج
وارن
اکرن
کي
متحد
المخرج
۽
قمريءَ
جي
مختلف
مخرج
وارن
آوازن
کي
قريب
المخرج
چئبو.
مٿين
ورڇ
بعد
ترتيب
هن
ريت
بيـ
ھي
ٿي:
ü
قمري
14
اکر:
ا
ب
ج
ح
خ
ع
غ
ف
ق
ڪ
م
و
هه
ي.
ü
شمسي
14
اکر:
ت
ث
د
ذ
ر
ز
س
ش
ص
ض
ط
ظ
ل
ن.
اها
ترتيب
نحوَ،
لغت
۽
علم
عَروض
جي
ماهر،
خليل
بن
احمد
فراهيدي
بصري
(780)
ترتيب
ڏني
هئي.
اُن
حرفن/
آوازن
کي
حلق
جي
مخرج
مطابق
درجي
بدرجي
ترتيب
ڪيو:
’ع
ح
هه،
خ
غ
ق،
ڪ
ج
ش
ض،
ص
س
ز،
ط
د
ت،
ظ
ذ
ث،
ر
ل
ن
ف،
ب
م
ء
ي
و.
’بيشڪ
لسانيات
جي
محققن
آڏو
اهو
وڏو
ڪارنامو
۽
قدر
جي
لائق
هو.‘
(سلیم،
۱۹۸۱:
۹۱
سے
۹۲)
تجنيس
لاحق
۾
اهو
خيال
رکيو
ويندو
آهي
ته
ساڳي
مصرع
يا
شعر
۾
اهڙن
همجنس
لفظن
جو
استعمال
هجي،جن
جا
تبديل
اکر/
آواز
بعيد
المخرج
هجن.
تجنيس
لاحِق
۽
تجنيس
مضارع
۾
مماثلت
۽
فرق:
اها
ڳالـ
هه
واضح
ٿي
بيٺي
آهي
ته
هڪ
اکر
جي
تبديليءَ
واري
مماثلت
ٻنهي
۾
آهي،
ليڪن
تجنيس
لاحق
۽
مضارع
۾
فرق
جاچڻ
لاءِ
وزن
۽
مخرج
جو
اطلاق
ٿئي
ٿو،
ان
حوالي
سان
سنڌي
علم
عروض
جي
ڏاهي
شيخ
محمد
ابراهيم
خليل
تجنيس
مضارع
لاءِ
ڄاڻايو
آهي:
”تجنيس
مضارع:
هڪجھڙن
لفظن
۾
ڪي
حرف
جي
قريب
المخرج
آهن
سي
جدا
هجن
پر
رڳو
هڪ
حرف
هوندو
آهي.
اهو
حرف
منڍ
۾،
وچ
۾
يا
پڇاڙيءَ
۾
ايندو
آهي.
ڏند
دلبند
تنھنجا
مرواريد،
لال
لب
تنھنجا
لعل
رماني.
لال
۽
لعل
۾
الف
۽
عين
قريب
المخرج
حرف
آهن.“
(خليل،
56: 1983)
شيخ
ابراهيم
خليل
جي
مثال
تي
اختلاف
رکڻ
کان
هٽي
ڪري،
اها
ڳالـ
ھه
چٽي
طرح
سامـ
ھون
اچي
ٿي
ته
تجنيس
مضارع
۾
’متحد
المخرج
يا
قريب
المخرج‘
آواز
يا
اکر
جي
تبديلي
واقع
ٿئي
ٿي؛
جڏهن
ته
تجنيس
لاحق
۾
’بعيد
المخرج‘
هجڻ
گـ
هرجي.
تجنيس
لاحِق
۽
تجنيس
مضارع
۾
مماثلت
۽
فرق
جو
مثال:
تجنيس
لاحق
۽
مضارع
جي
لفظن
۾
هڪ
اکر/
آواز
جي
تبديليءَ
جي
مماثلت
آهي،
ليڪن
آوازن
نسبت
’قريب
المخرج‘
۽
’بعيد
المخرج‘
جو
فرق
ٿئي
ٿو،
جيئن:
تجنيس
مضارع
جو
مثال:
اڳ
’مَرڻ‘،
تنھن
لڳ
’مِلڻ‘،
مَخرج
لَھين
ري
کان
نه
لام،
ڪنھن
مشائخ
ايئن
مون
کي،
مَذڪور
موچارا
ڏنا.
(ڪليات
احمد-
ڀاڱو
پھريون، 2017: 387)
ان
شعر
۾
’مرڻ‘
۽
’مِلڻ‘
وارن
لفظن
۾’ر‘
(اَسليه
مخرج)
۽ ’ل‘ (سِنيه
مخرج)
۾
مخرجي
ساڳيائپ
ناهي،
ليڪن
گروهي
لحاظ
کان
انهن
جو
شمار
’شمسي
حروف‘
۾
ٿئي
ٿو،
ان
سبب
انهن
کي
’قريب
المخرج‘
چئجي
ٿو،
ان
بنياد
تي
مٿيون
مثال
’تجنيس
مضارع‘
جو
سڏبو.
تجنيس
لاحِق
جو
مثال:
’رات‘
ڏينھن
تنھنجو
رڳوئي،
’راڳ‘
رڳ
رڳ
روح
۾،
تنھنجون
تن
من
۾
تنوارون،
’تون‘
ڪري
ٿي
تند
تند.
(ڪليات
احمد-
ڀاڱو
ٻيون، 2017: 216)
مٿئين
شعر
۾
’رات
۽
راڳ‘
۾
هڪ
اکر/
آواز
جي
تبديليءَ
سبب
تجنيس
لاحق
جو
مثال
چِئي
سگهجي
ٿو،
ڇاڪاڻ
ته’ت‘
(سنيه
مخرج-
شمسي)
۽
’ڳ‘ (حلقيه
مخرج-
قمري)
۾
گروهي
اختلاف
آهي،
ان
سبب
ان
کي
’تجنيس
لاحق‘
ڪوٺيو
ويندو.
(واضح
رهي
ته
سنڌي
اکر/
آواز
به
عربي
مخرجن
جي
آوازن
سان
ڀيٽي،
گروهه
۾
سمجهيو
ويندو).
هڪ
شعر
۾
تجنيس
لاحِق
۽
تجنيس
مضارع
جي
موجودگي
اکيون
’احمد‘
اُتر
’ترسن‘،
بھاريون
بوند
سان
’برسن‘،
دڙي
تان
دوست
جو
’درسن‘،
اٿم
دل
جي
دوا
البت.
(ڪليات
احمد-
ڀاڱو
ٻيون، 2017: 127)
ü
تجنيس
لاحِق
جو
مثال:
’ترسن
۽
برسن‘
۾’ت‘
(سنيه
مخرج-
شمسي)
۽’ب‘
(شفويه
مخرج-
قمري)
بعيد
المخرج
وارا
آواز/
اکر
آهن،
ان
سبب
ان
کي
تجنيس
لاحق
ڪوٺبو.
تجنيس
مضارع
جو
مثال:
’ترسن
۽
درسن‘
۾’ت‘
(سنيه
مخرج-
شمسي)
۽
’د‘ (سنيه
مخرج-
شمسي)
ساڳئي
مخرج
وارا
آواز
۽
شمسي
حرفين
آهن،
ان
سبب
ان
جي
تجنيس
مضارع
ڪوٺبي.
تجنيس
لاحِق
جو
دائرو:
اڀياس
مان
جيڪي
نڪتا
چٽا
ٿي
بيھن
ٿا،
سي
هن
ريت
آهن:
ü
تجنيس
لاحق
جي
لفظن
۾
هڪ
اکر
جو
فرق
رکيو
ويندو
آهي.
ü
تجنيس
لاحق
۾
اکر
جو
فرق
لفظ
جي
اڳيان،
وچ
۾
يا
آخر
۾
ٿي
سگهندو
آهي.
ü
تجنيس
لاحق
جي
لفظن
جي
اکرن/
آوازن
۾
’بعيد
المخرج‘
هجڻ
لازم
آهي.
ü
تجنيس
لاحق
جي
لفظن
۾
آوازن
جي
وزن
واري
برابري
لازمي
آهي.
مولوي
احمد
ملاح
جي
شاعريءَ
۾
تجنيس
لاحِق
جو
جائزو
شروعاتي
اکر/
حرف
جي
تبديليءَ
سان:
ٿڌا
ٿاڪ
ٿر
جا،
جتي
ٿين
’ٿوڪ،
رهيا
راڄ،
راڄا،
رهي
ڪانه
’روڪ،
لکين
قسم
لايون،
لُڻن
پوک
’لوڪ،
مٿي
مينھن
مارن
وسن
’اوڪ‘
’موڪ‘،
ڀڄي
ڪينَ
ڀيرو
بھارن
سندو.
(ڪليات
احمد-
ڀاڱو
پھريون، 2017: 289)
’ٿوڪ
(ٿ-
سِنيه
مخرج)،
روڪ
(ر-
اَسليه
مخرج)
۽
لوڪ
(ل-
سِنيه
مخرج)
قمري
مخرج
آهن،
جڏهن
ته’اوڪ‘
(الف-
حلقيه
مخرج)
۽
موڪ‘
(م-
شفويه
مخرج)
شمسي
مخرج
آهن.
اڳين
اکرن
جي
تبديليءَ
سان
اڳيان
ٽي
آوازَ
۽
پويان
ٻه
آوازَ
بعيد
المخرج
هجڻ
سبب
’تجنيس
لاحق‘
سڏبي.
پُھتا
’پَلڪ‘،
طوبى
’تَلڪ‘،
گهميا
’فَلڪ‘،
’مُلڪ‘
و
’مَلڪ‘،
بَر،
بَحر،
لَڪ
جَلوا
’جهَلڪ‘،
چؤڏس
بَلڪ
چمڪار
آهه.
(ڪليات
احمد-
ڀاڱو
ٻيون، 2017: 501)
مٿئين
شعر
۾
اڳئين
هڪ
اکر
جي
فرق
سان
ڇهه
لفظ
هم
وزن
آهن،
انهن
۾
هڪ
لفظ
’تَلڪ‘
۾
(ت-
سِنيه
مخرج)
شمسي
آواز
وارو
اکر
آهي،
جڏهن
ته’پلڪ‘
(پ-
شفويه
مخرج)،
’فَلڪ‘
(ف-
شفويه
مخرج)
’مُلڪ‘
(م-
شفويه
مخرج)
’بلڪ‘
(ب-
شفويه
مخرج)
’جهَلڪ‘
(جهه-
لھويه
مخرج)
۾
قمري
آوازَ
وارا
اکر
آهن،
هڪ
اکر،
جو
ٻين
اکرن
جي
ڀيٽ
۾
بعيد
المخرج
سڏبو،
ان
سبب
ان
کي
تجنيس
لاحق
۾
شمار
ڪبو.
واهه،
سانوَڻ
’ڏينھن‘،
ساوڪ
’مينھن‘،
سانوَل
ساڻ
’نينھن‘،
يار
ڀيڙو،
باغ
بلبل،
بُوند
بار
و
بار
گڏ.
(ڪليات
احمد-
ڀاڱو
ٻيون، 2017: 230)
’ڏينھن
(ت-
سِنيه
مخرج)
۽
نينھن‘
(ت-
سِنيه
مخرج)
لفظن
۾
شمسي
آواز/
اکر
۽
مينھن
(م-
شفويه
مخرج)
۾
قمري
آواز/
اکر
آهن،
ان
بعيد
المخرج
واري
چال
کي
تجنيس
لاحق
ڪوٺبو.
گڏهه،
گهوڙا
به
گڏ
’شامل‘،
چڙهيو
ته
به
سِر
ڪُلهن
’ڪامل‘،
اديون،
آيم
اڱڻ
’عامل‘،
ٻڌو
ڙي،
ٻاٻيھل
ٻولي.
(ڪليات
احمد-
ڀاڱو
ٻيون، 2017: 530)
’شامل‘
(ش-
اَسليه
مخرج)
شمسي
آواز/
اکر
آهي،
جڏهن
ته
’ڪامل‘
(ڪ-
حلقيه
مخرج)
۽
’عامل‘ (ع-
حلقيه
مخرج)
قمري
آواز/
اکر
آهي،
بعيد
المخرج
سبب
ان
کي
تجنيس
لاحق
سمجهبو.
سڄڻ
سڏيَم،
’شَڪر‘
يا
’سَڪر‘
گهرجي،
ويھي
ايءَ
ڳالهه
ويچاريَم
’فڪر‘
سان.
(ڪليات
احمد-
ڀاڱو
ٻيون، 2017: 376)
’شڪر‘
(ش-
اَسليه
مخرج)
۽ ’سڪر‘ (س-
اسليه
مخرج)
شمسي
آواز/
اکر
آهن،
جڏهن
ته
’فڪر‘
(ف-
شفويه
مخرج)
قمري
آواز/
اکر
آهي،
بعيد
المخرج
سبب
ان
کي
تجنيس
لاحق
سمجهبو.
سڄڻ،
تو
ري
اڀا
سج
چنڊ،
اُلھن
اڀرن
اکين
سامهان،
ڏٺي
تن
کي
طبيعت
جي،
کُلي
’طاقي‘
ته
’باقي‘
ڇا.
(ڪليات
احمد-
ڀاڱو
ٻيون، 2017: 43)
’طاقي‘
(ط-
سِنيه
مخرج)
شمسي
اکر
۽
’باقي‘
(ب-
شفويه
مخرج)
۾
بعيد
المخرج
سبب
’تجنيس
لاحق‘
آهي.
پڙهيم
لاتقنطُوا
’فرمان‘،
گئي
احمد
اُتان
’ارمان‘،
مِلي
دل
دي
دوا
’درمان‘،
ڪلما
پاڪ
پروَر
دا.
(ڪليات
احمد-
ڀاڱو
ٻيون، 2017: 29)
’فرمان‘ (ف- شفويه مخرج، قمري) ارمان (ا- حلقيه
مخرج، قمري) ۽ درمان (د- سِينه مخرج، شمسي) ۾
بعيدالمخرج آهي.
ڏسو
قدرت
سندي
’قادر‘،
ته
صحبت
جت
ٿئي
’صادر‘،
نظر
سان
نازنين
’نادر‘،
ٻڍي
مان
ٻار
ٿي
آيس.
(ڪليات
احمد-
ڀاڱو
ٻيون، 2017: 298)
’قادر‘
(ق-
حلقيه
مخرج،
قمري)،
’صادر‘
(ص-
اَسليه
مخرج،
شمسي)
۽
’نادر‘
(ن-
سنيه
مخرج،
شمسي)
بعيد
المخرج
آهي.
وچئين
اکر/
حرف
جي
تبديليءَ
سان
ٿيَم
دل
شاد،
دل
’آزاد‘
’آباد‘،
ويَم
اندر
منجهان
ارمان
انديش.
(ڪليات
احمد-
ڀاڱو
ٻيون، 2017: 304)
’آزاد
۽
آباد‘
۾
وچيان
اکرَ
’ز‘
(اسليه
مخرج،
شمسي)
۽ ’ب‘ (ب-
شفويه
مخرج،
قمري)
بعيد
المخرج
سبب
تجنيس
لاحق
آهي.
تا
’اسُر‘
ٻاريان
’اگر‘
۽
عود
اهنجي
آسري،
ڪن
پکين
ڏي
پرهه
۾،
پانڌين
پڇان
پيغام
خاص.
(ڪليات
احمد-
ڀاڱو
ٻيون، 2017: 307)
’اسُر
۽
اگر‘
وچئين
اکر
’س‘
(اسليه
مخرج،
شمسي)
۽
’گ‘ (حلقيه
مخرج،
قمري)
جي
بعيد
المخرج
سان
تجنيس
لاحق
جو
مثال
آهي.
هن
وار
جو،
سڏ
پار
جو،
سرڪار
جو،
ڏاتار
جو،
اڄ
يار
جو،
’دلدار‘
جو،
’دادار‘
جو
ديدار
آههِ.
(ڪليات
احمد-
ڀاڱو
ٻيون، 2017: 501)
’دلدار
۽
دادار‘
وچئين
اکر
’ل‘ (سنيه
مخرج،
شمسي)
۽
’ا‘
ڊگهو
سُر
(حلقيه
مخرج،
قمري)
جي
بعيد
المخرج
سان
تجنيس
لاحق
جو
مثال
آهي.
جهَلي
دَر
نه
’ديوار‘
’ديدار‘
کان،
ڀڃي
قلب
رکيا
ڪڙا،
قفل
ڪوٽ.
(ڪليات
احمد-
ڀاڱو
ٻيو، 2017: 159)
’ديوار
۽
ديدار‘
وچئين
اکر
’و‘ (شفويه
مخرج،
قمري)
۽
’د‘ (سنيه
مخرج،
شمسي)
جي
بعيد
المخرج
سبب
تجنيس
لاحق
رهندي.
هُت
’وڃڻ‘
ويري
نه
ڏينَم،
هِت
’وَرڻ‘
واري
نه
ڪا،
هَٿَ
کڻان
هيڏي
ڪِ
هوڏي،
پير
چوريان؟
چوريان
چور
ٻَئي.
(ڪليات
احمد-
ڀاڱو
ٻيون، 2017: 584)
’وڃڻ
۽
ورڻ‘
۾
وچئين
اکر
’ڃ‘ (لھويه
مخرج،
قمري)
۽
’ر‘ (اسليه
مخرج،
شمسي)
جي
بعيد
المخرج
سبب
تجنيس
لاحق
رهندي.
آخري
اکر/
حرف
جي
تبديليءَ
سان
سدا
جاني،
جيين
تون
شال،
منھنجي
موءِ
ڇا
ٿيندو،
پَچن
پَروان
پاڻهين،
ناهه
پَرواهه
پوءِ
ڇا
ٿيندو.
(ڪليات
احمد-
ڀاڱو
ٻيون، 2017: 477)
آخري
اکر
جي
تبديليءَ
سان
تجنيس
مضارع
جو
مثال
آهي.
’پروان‘
۽
’پرواهه‘
۾
آخري
اکر
’ن‘ (سنيه
مخرج،
شمسي)
۽
’هه‘ (حلقيه
مخرج،
قمري)
جي
بعيد
المخرج
سبب
تجنيس
لاحق
رهندي.
اسان
کي
عيش
عشرت
عيب
’احمد‘،
فقيرن
جو
فخر
فاقي
فقر
سان.
(ڪليات
احمد-
ڀاڱو
ٻيون، 2017: 377)
’عيش‘
۽ ’عيب‘
۾
آخري
اکر
’ش‘ (اسليه
مخرج،
شمسي)
۽
’ب‘ (شفويه
مخرج،
قمري)
جي
بعيد
المخرج
سبب
تجنيس
لاحق
رهندي.
روئي
چَئون
ڇو
نه
قادر
کي،
ته
قابو
ڪر
تون
ڪانئيرن،
جڏهن
’مَحبوس‘
اڄ
’محبوب‘
جھڙا
مور
ٿيا
آهن.
’محبوس‘
۽ ’محبوب‘
۾
آخري
اکر
’س‘ (اسليه
مخرج،
شمسي)
۽ ’ب‘ (شفويه
مخرج،
قمري)
جي
بعيد
المخرج
سبب
تجنيس
لاحق
رهندي.
نه
’محروم‘
ڪر،
بلڪ
مرحوم
ڪر
مون،
مَرڻ
ڏي
مسافر
کي
منجهه
مُلڪ
’محروس.‘
(ڪليات
احمد-
ڀاڱو
ٻيون، 2017: 292)
’محروم‘
۽
’محروس‘
۾
آخري
اکر
’م‘ (شفويه
مخرج،
قمري)
۽
’س‘ (اسليه
مخرج،
شمسي)
جي
بعيد
المخرج
سبب
تجنيس
لاحق
رهندي.
قافين
۾
تجنيس
لاحق
مولوي
صاحب
جي
شاعريءَ
۾
لفظ
جي
بازيگري
ڪمال
جي
آهي،
ايتريقدر
جو
سندس
قافين
۾
به
تجنيس
لاحق
جا
مثال
ملن
ٿا.
قافين
۾
آخري
حرف
کي
’حرف
رَوي‘
ڪوٺيو
ويندو
آهي،
باقي
قافين
۾
اڳين
اکرن
جي
تبديلي
لازمي
سمجهي
ويندي
آهي.
هيٺ
قافين
جي
نسبت
شروعاتي
اکر
جي
تبديليءَ
وارا
مثال
پيش
ڪجن
ٿا:
شروعاتي
اکر/
حرف
جي
تبديليءَ
سان
جتي
روح
ريڌو،
اتي
روز
رَک،
ڪڍي
قلب
ٻئي
ڏي
قياماً
نه
ڪک.
سبيَم
ساهه
هڪ
سان،
سوين
مَر
سڪن،
چڱا
ڪير
چوندو
ٻيائيءَ
کي
ٻَک.
سڄڻ
ساڻ
صف
۾
صفا
ٿي
بيھن،
انهن
جا
اجايا
وڃن
ميٽ
مَک.
اِرم
۾
نه
آرام
ان
ري
اچيم،
پرينءَ
پار
پھچان
ڪري
پير
پَک.
ڏيکارين
جن
کي
ڏکويو
هجيم،
مٺا،
مفت
مون
سان
رکن
کار
کَک.
ويھڻ
وهه
ٿيم،
واٽ
ڪهڙي
وڃان،
نه
لانگهو
نه
ليڪو
نڪو
لڙهه
نه
لَک.
ڪندي
خرچ
خذمت
سندن
۾
رسان،
ته
لک
دل
نه
لوڙهيان،
لڳن
خواه
لَک.
احد
ساڻ
’احمد‘
جو
عهد و
الست،
ٻيو
جڳ
ڀلين
جام
ماري
پيو
جَک.
(ڪليات
احمد-
ڀاڱو
ٻيون، 2017: 326)
مٿئين
غزل
جي
قافين
۾
اڳيون
اکر
جي
بنياد
تي،
’رَک‘
(ر-
اَسليه
مخرج،
شمسي)-
ڪَک
(ڪ-
حلقيه
مخرج،
قمري)-
ٻَک
(ٻ-
شفويه
مخرج،
قمري)-
مَک
(م-
شفويه
مخرج،
قمري)-
پَک
(پ-
شفويه
مخرج،
قمري)-
کَک
(ک-
حلقيه
مخرج،
قمري)
لَک
(ل-
سنيه
مخرج،
شمسي)-
جَک
(ج-
لھويه
مخرج،
قمري)
۾
بعيد
المخرج
سبب
تجنيس
لاحق
سڏبي.
نه
ڪرهو
ڪاڪ
تي
آيو،
اُڏر
ڪاغذ
کڻي
’ڪانگا‘،
سلامي
ٿي
سَنيھو
ڏج،
ڇڏيان
ڪهڙي
سبب
’سانگا‘.
رهاڻيون
روح
۾
رهنَم،
رسڻ
سان
رڻ
ڪيَئي
راڻا،
لڳان
اڄ
لوڪ
۾
ليزم،
ٿيا
لازم
مٿم
لانگا.
سَڙيم
سورن
ڪنان
صورت،
سوا
تو
سيج
ٿي
سوري،
ونهيَل،
ويھي
وهايم
رات،
اٿيا
ٻانگ
تي
ٻانگا.
نه
واهي
ڇو
نماڻي
نار،
نارا
نِير
نيڻ
مان،
جڏهن
ناموس
وارا
نَر،
نھوڙي
نينھن
ڪيا
نانگا.
پَٽوريون
پَٽ
مٿي
اُڇليان،
پٿر
پَٿراڻين
بدران،
نه
باغن
۾
بھاريون
اڄ،
ٿيا
ڦوڙاءِ
۾
ڦانگا.
ميارن
مارڙي
آهيان،
معافي
مينڌرا،
گهرجي،
رُوان
رت،
ٿي
روزانو
هت،
روا
راڻا،
نه
رُوسانگا.
نه
ڄاڻي
مينڌري
منھن
موڙيو،
مومل
جي
ماڙيءَ
کان،
احد
گهرجي
ته
’احمد‘
رک،
نه
اندر
تون
به
آلانگا.
(ڪليات
احمد-
ڀاڱو
ٻيون، 2017: 67)
’ڪانگا‘
(ڪ-
حلقيه
مخرج،
قمري)-
سانگا
(س-
اَسليه
مخرج،
شمسي)-
لانگا
(ل-
سنيه
مخرج،
شمسي)-
ٻانگا
(ٻ-
شفويه
مخرج،
شمسي)-
نانگا
(ن-
سنيه
مخرج،
شمسي)-
ڦانگا
(ڦ-
شفويه
مخرج،
قمري)‘
وارن
قافين
۾
پھرئين
اکرن
بعيد
المخرج
سبب
تجنيس
لاحق
جو
مثال
آهي.
ڌُرائين
دوست
هڪ
سان
دل
ٻَڌم
خاص،
لَڙي
لَڪ
تان
لقا
لالڻ
لَڌم
خاص.
ڪُنڍو
نڪ،
ڪان
جي
قد،
ڪونج
جيئن
ڪنڌ،
پرينءَ
جي
پاڪ
پيرن
۾ پَدم
خاص.
هلي
زاريءَ
بنا
ڇا
زور
تن
سان،
ڀلا
جن
ساڻ
لشڪر
لک
پَدم
خاص.
کُلي
درٻار
جو
در
يارَ،
مون
تي،
ته
خدمت
۾
رهان
خادم
خدم
خاص.
ڪڏهن
اُو
ڏينھن
ايندو
يا
الاهي،
جڏهن
چُمندس
قريبن
جا
قدم
خاص.
ٿيو
’احمد‘
مٿي
احوال
روشن،
ته
آدم
آهه
دَم
ڪو
يا
عَدم
خاص.
(ڪليات
احمد-
ڀاڱو
ٻيون، 2017: 308-
309)
’ٻَڌم‘
(ٻ-
شفويه
مخرج،
قمري)-
لَڌم
(ل-
سنيه
مخرج،
شمسي)-
پَدم
(پ-
شفويه
مخرج،
قمري)-
خَدم
(خ-
حلقيه
مخرج،
قمري)-
قَدم
(ق-
حلقيه
مخرج،
قمري)-
عَدم
(ع-
حلقيه
مخرج،
قمري)‘
بعيد
المخرج
سبب
تجنيس
لاحق
آهي.
مولوي
صاحب
جي
شاعريءَ
۾
اهڙا
کوڙ
سارا
مثال
ملندا
جيڪي
قافين
جي
صورت
۾
’تجنيس
لاحق‘
جا
مثال
بيھن
ٿا.
هي
ٽي
غزل
خيال
خاطر
پيش
ڪيا
ويا
آهن.
حاصل
مطلب/
اختصار/
نتيجو
?
تجنيس
لاحق
مان
مراد
شعر
۾
اهڙا
همجنس
لفظ،
جيڪي
وزن
۾
برابر
۽
اکرن/
آوازن
جي
تبديل
سبب
بعيد
المخرج
هجن.
?
هن
تجنيس
۾
هڪ
اکر
جو
فرق
رکيو
ويندو
آهي،
جيڪو
لفظ
جي
اڳيان،
وچ
يا
آخر
۾
ٿي
سگهي
ٿو.
?
هيءَ
تجنيس،
هڪ
اکر
جي
تبديليءَ
سان
بلڪل
تجنيس
مضارع
سان
مماثلت
رکي
ٿي،
فرق
صرف
اکر
جي
آواز
واري
مخرج
جو
هوندو
آهي.
تجنيس
لاحق
۾
اکر/
آواز
بعيد
المخرج
هوندا
آهن.
جڏهن
ته
تجنيس
مضارع
۾
قريب
المخرج
هوندا
آهن.
( تجنيس لاحق ۾ لفظن جي وزن جي برابري پڻ لازمي
ليکي ويندي آهي.
( مخرج جي بنياد تي آواز ٻن حصن ۾ ورهايل آهن،
هڪڙا: شمسي ۽ ٻيا: قمري.
(
هڪ
مثال
خيال
خاطر
ڏجي
ٿو:
ڏسو
قدرت
سندي
’قادر‘،
ته
صحبت
جت
ٿئي
’صادر‘،
نظر
سان
نازنين
’نادر‘،
ٻڍي
مان
ٻار
ٿي
آيس.
’قادر‘
(ق-
حلقيه
مخرج،
قمري)،
’صادر‘
(ص-
اَسليه
مخرج،
شمسي)
۽
’نادر‘
(ن-
سنيه
مخرج،
شمسي)
۾
پويان
ٻه
آواز/
اکر
اڳئين
جي
ڀيٽ
سان
بعيد
المخرج
آهن،
ان
سبب
ان
شعر
جي
تجنيس
لاحق
سڏبي.
حوالا/
ذريعا
•
بلوچ،
نبي
بخش،
ڊاڪٽر
(1981)
جامع
سنڌي
لغات،
جلد
2،
ڄام شورو:
سنڌي
ادبي
بورڊ.
•
رستماڻي
ضرار،
پروفيسر
(2017)
ڪليات
احمد
(مولوي
احمد
ملاح)
ڀاڱو
پھريون
۽
ٻيون.
ڪنڊيارو:
روشني
پبليڪيشن.
•
سید،
محمد
سلیم،
پروفیسر
(1981)
اردو
رسم
الخط
.
کراچی
:مقتدرہ
قومی
زبان.
•
شيخ،
محمد
ابراهيم،
خليل
(1983)
مضامين
خليل
(غلام
محمد
شاه
گدا،
(ص 43-64)،
مرتب:
عبدالقيوم
صائب،
حيدرآباد
زيب
ادبي
مرڪز.
•
فيروزالدين
(1979)
فيروز
اللغات-
عربي
اردو،
لاهور:
فيروز
سنز
لميٽيڊ.
•
مزمل
حسین
(2005)
اردو
میں
علم
بیان
اور
علم
بدیع
کے
مباحث:
تحقیقی
و
تنقیدی
جائزہ۔
لاہور:
پنجاب
یونیورسٹی۔
|
