سيڪشن؛ شخصيات

مولانا حڪيم فتح محمد سيوهاڻي جي شخصيت

باب--

صفحو :7

 

هن ڪتاب مان سياسي مواد جو نمونو هيٺ ڏجي ٿو:

”سوراج مان اخلاقي ۽ مذهبي، ديني ۽ دنائي فائدا ٿيندا آهن، ملڪ جو انتظام قانون قدرت جي سرشتي موجب هلڻو آهي. واجبي قدرتي ۽ انساني آزاديءَ ۾ خلل وجهڻ جهڙن قاعدن جو خاتمو ٿيڻو آهي. اتفاق ۽ ايڪي جي مزي ۽ لذت سان حياتي گذارڻي آهي. ڪلفت ۽ ڪروڌ، وير ۽ وروڌ ڪافور ٿيڻو آهي. ملڪ ۾ خوشحالي ۽ سرسبزي اچڻي آهي. حياتيءَ جي قدرتي حقن تان ضابطو ۽ پابندي ٽوڙڻي آهي. ماڻهن جي بازن جي پورهئي ۽ مغز جي ڪمائي تان ٽيڪس لهڻا آهن. دريائن ۽ ٻيلن مان فائدو وٺڻ کان غريبن تان پابنديون ۽ بندشون لهڻيون آهن. زمين تان ڳريون ۽ موتمار ڍلون گهٽڻيون آهن. ڪامورن جا قهر ۽ ظلم وڄڻا آهن. ملڪ جي هلائڻ چلائڻ جي واڳ ماڻهن جي هٿ ۾ اچڻي آهي“ (1).

 

ٻولي:

حڪيم فتح محمد سيوهاڻي پنهنجي دور جي ناميارن عالمن، اديبن، شاعرن ۽ دانشورن مان هڪ هو. سندس قلم جڏهن به ٿي ڪنهن خيال، موضوع ۽ مسئلي کي ورقن جي سيني تي آندو، تڏهن سلامت ۽ رواني جدت ۽ جوش جون خوبيون ٻانهون ٻڌي ان اڳيان اچي ٿي حاضر ٿيون سندس هر تحرير ۽ تصنيف پياري ۽ نياري آهي ليڪن مطالعي هيٺ آيل ڪتاب به پنهنجي مٽ پاڻ آهي. ڪتاب جي ٻولي ۽ ان جو اسلوب ملاحضه فرمايو:

”ڌاريا اسان جي ملڪ ۾ اچيو موجون ماڻين ۽ ڀلي ماڻين، اسان کي ڪو اعتراض ڪونهي، پر اسين پنهنجي ئي ملڪ ۾ ٿاٻا کائيندا وتون، اها ڳالهه ڪيتري قدر نه افسوس جهڙي آهي! ڌاريا اسان جي ملڪ ۾ سکيا گذارين ۽ ڀلي گذارين اسان کي ڪو اعتراض ڪونهي پر اسين پنهنجي ئي ملڪ ۾ ڏکيا رهون اها ڳالهه ڇو نه اعتراض جهڙي آهي.

ڌاريا اسان جي ملڪ ۾ اچي وڏا وڏا پگهار کڻن، ڀلي کڻن اسان کي هوند ڪو اعتراض ڪو نه ٿئي پر اسين پنهنجي ئي ملڪ ۾ سڃا ۽ ڪنگال هجون، آڱرين تي ڳڻڻ جهڙا پگهار کڻون اها ڳالهه سخت بي انصافي جهڙي آهي. ڌاريا اسان جي ڏنل ڍلن ۽ محصولن مان پگهار کڻن ۽ اسان جي خدمت لاءِ مقرر ٿين، چڱي ڳالهه آهي. پر هيءَ ڳالهه اڻ وڻندڙ آهي ته هو اسان جا خادم ٿي اسان کي غلام ۽ ذليل سمجهن ۽ اسان سان ذلت جي هلت هلن....“(1).

حڪومتن ۽ قومن جي ڪمال ۽ زوال جا سبب:

تعارف:

سنه 1843ع ۾ نيپيئر جي سنڌ تي قبضي واري منحوس واقعي کان اڳ هيءَ ڌرتي هڪ الڳ ۽ آزاد ملڪ هو. ملڪ جون مکيه ٽي گاديون هيون ۽ هتي هڪ گڏيل انتظام هيٺ حڪومت ڪرڻ جو ڪامياب تجربو هلي رهيو هو. ملڪ تي غلاميءَ جو داڳ لڳو ته ڌرتي ۽ ڌرتي وارن کي ڪيترائي ڏک ڏسڻا پيا. هڪ طرف سندن ملڪ ملڪي حيثيت وڃائي پهريون صوبائي پوءِ ان حيثيت کان به ڪري پيو ۽ ان کي بمبئي پرڳڻي جو حصو بنايو  ويو. ٻئي طرف وطن واسين جا لافاني قدر، نظريا ۽ اصول بدلائڻ جي شعوري ڪوشش ڪئي ويئي.

سنڌ جو محب وطن عوام ڪڏهن به اهڙيون حالتون برداشت ڪري نه پيو سگهي. ان ڪري سنڌ واسين شروع کان وٺي فرنگي راڄ خلاف تن من ۽ ڌن سان جهاد ڪيو. سنڌ آزادي جي تحريڪ ۾ بهادري ۽ بي باڪي سان بهرو ورتو ان جي مثال لاءِ حڪيم فتح محمد سيوهاڻي جو ڪتاب ” حڪومتن ۽ قومن جي ڪمال ۽ زوال جا سبب“ پيش ڪري سگهجي ٿو. هي سنڌ جي محب وطن عوام جي قلمي جهاد جو جيئرو جاڳندو مثال آهي. اها هڪ تاريخي حقيقت آهي ته آل انڊيا مسلم ليگ به سنه 1930ع ۾ هڪ الڳ ۽ آزاد مسلم ملڪ لاءِ تصور پيش ڪيو. ليڪن سنڌ ۾ سنڌي عالمن، اديبن ۽ سياستدانن انهيءَ کان اڳ آزاديءَ جا ناد وڄايا، جن جي جهلڪ هن ڪتاب ۾ به نظر اچي ٿي. حڪيم فتح محمد سيوهاڻي هيءُ ڪتاب سنه 1923ع ۾ لکيو. ڪتاب تفصيلي تنقيدي جائزو هيٺ ڏجي ٿو:

مواد ۽ موضوع:

مطالعي هيٺ آيل ڪتاب سنڌ جي سياسي ادب جو هڪ بي مثال شاهڪار آهي. ڪتاب بنيادي طور تي ٻن حصن ۾ ورهايل آهي. ڪتاب جي پهرئين حصي ۾ فاضل ليکڪ معياري مقدمو لکيو آهي، جيڪو 55 صفحن تي مشتمل آهي. ڪتاب جي ٻئي حصي جو مواد علامه ابن خلدون جي ڪتاب ”مقدمه ابن خلدون“ جي مکيه ڳالهين تي ٻڌل آهي.

ڪتاب جي پهرئين حصي جو مواد هيٺين ڳالهين تي روشني وجهي ٿو:

آزادي انسان جو موروثي حق آهي.

اهي انساني قاعدا، جيڪي خدائي قانون جي برخلاف آهن، سي حقيقت ۾ شيطاني قاعدا آهن.

خودي ۽ خود پسنديءَ ۾ ڪاهي پوندڙ قوم تباهه ۽ برباد ٿيندي آهي.

تباهه ٿيندڙ قوم کي سندس طاقت به بچائي نه سگهندي آهي.

ڪهڙن سبب ڪري حڪومت جو ڪمال ۽ زوال ٿئي ٿو؟

هڪ قوم کي ٻي قوم سان ڪيئن هلڻ گهرجي؟

قومن جي مذهبي حڪمت عملي ڪهڙي هئڻ گهرجي؟

حاڪم ۽ رعيت جا ڪهڙا پاڻ ۾ لاڳاپا هئڻ گهرجن؟

زبردست ۽ ظالم حڪمران جو ڪهڙو حشر ٿئي ٿو؟

خزانو جيڪو عوام جي امانت آهي، تنهن کي ڪيئن استعمال ڪرڻ  گهرجي؟

پراڻي تاريخدان ابن خلدون ۽ سندس ڪتاب جو تعارف.

حڪيم صاحب هيءُ ڪتاب تڏهن لکيو، جڏهن سنڌ ۾ سنڌ واسي هڪ ئي وقت تي هڪ کان وڌيڪ محاذن تي سياسي جنگ وڙهي رهيا هئا. اها وقت ۽ حالتن جي تقاضا هئي ته عوام کي مسلح، فريبي ۽ سياڻي حڪمران جي سمورين چالن کان با خبر ڪري، آزاديءَ جي مطلب، مقصد ۽ مفاد لاءِ هڪ هنڌ آڻي بيهارجي.

فرنگي حڪمران اقليت ۾ ۽ آڱرين تي ڳڻڻ جيترا هئا پر هن ”ويڙهايو ۽ حڪومت ڪريو“ واري حڪمت عملي اختيار ڪئي، انهيءَ جا نتيجا حڪمرانن جي مفاد ۾ ئي ٿي نڪتا. سنڌ ۾ جڏهن بمبئيءَ کان علحدگيءَ واري تحريڪ هلي ۽ انهيءَ تحريڪ جو تصور ٻين سان گڏ غير مسلم طبقي به پيش ڪيو ته فرنگي سرڪار وجهه وٺي اهڙيون حالتون پيدا ڪيون، جنهن ڪري سنڌ واسي مذهبي بنيادن تي مختلف ڌڙن ۾ وهائجي ويا. سنڌ جي بمبئي کان علحدگي وارو مسئلو بنجي ويو. اهڙين حالتن ۾ مذهبي نفاق وڌي ويو ۽ قومي اتحاد جو ٻيڙو وچ درياهه ۾ لهرن جي ضد ۾ اچي ويو. هندن ۽ مسلمانن ويچاري انسان کي پنهنجي پنهنجي مذهب جي رنگ ۾ ريٽڻ جي ڪوشش ڪئي. شڌي ۽ سنجوڳين جي ترڪيب جو آغاز ٿيو ۽ زوريءَ مذهب مٽائڻ کي ئي زندگيءَ جو مقصد ڄاتو ويو. جڏهن عوام جا اڳواڻ قومي آزاديءَ جي مقصد کي نظر انداز ڪري، نفاق ۽ تفرقي جي پوئتان لڳي پيا، تڏهن انهن حالتن حڪيم صاحب جي قلم کي جنبش ڏني ۽ هي مطالعي هيٺ آيل ڪتاب تخليق ٿيو. هن پنهنجي ڪتاب سنڌ جي هندو مسلم نفاق کي ختم ڪرڻ لاءِ هي مضمون رکيا آهن:

ڪا به قوم ڪنهن به قوم تي ٺٺولبازي نه ڪري.

ٻين قومن جي ديوتائن کي برو نه چئجي

دين مڃائڻ ۾ ڪنهن سان به زور زبردستي نه ڪجي.

سڀ ڪنهن کي پاڪ جاين جي بچائڻ جو خدا حق ڏنو آهي.

محب ۽ اتفاق سان ڀائرن وانگي هلڻ گهرجي.

ڪتاب ۾ ڏنل انهن مضمونن جي مطالعي ڪرڻ مان معلوم ٿئي ٿو ته حڪيم فتح محمد صاحب جي اڳيان سنڌ جون مذهبي حالتون هيون. مذهبي تنگدلي ۽ ڪٽرپڻو وڌي چڪو هو. مختلف مذهبن جا پوئلڳ، مخالف ڌر جي عبادتگاهن جي احترام کي وساري چڪا هئا. مذهبي شخصيتن ۽ اصولن قلم ۽ قول سان ڪارا وار ڪري رهيا هئا ۽ تنگدليءَ جو ڄار وڇائي، ٻيءَ ڌر جي ماڻهن کي پنهنجي مذهب جي حلقي ۾ داخل ڪرڻ تي ڪار خير ڄاڻي رهيا هئا. اهڙين حالتن ۾ سيوهاڻي مرحوم پنهنجي قوم کي غفلت ۽ ڪٽر پڻي جي انهيءَ ڪن مان ڪڍڻ جي ڪوشش ڪئي. حڪيم صاحب انهن غلط روايتن کي قرآن شريف جي تعليم جي روشنيءَ ۾ ختم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. سندس ڪتاب جو اهو حصو قرآن پاڪ جي آيتن ۽ تشريحن سان سينگاريو پيو آهي . انهن آيتن مان ڪي هيٺ ڏجن ٿيون:

يا ايهالذين آمنو لا يسخر قوم من قوم عسى ......... هم الظالمون

(سورة مجرات رڪوع 2)ترجمو: ”اي ايمان وارا! ڪا قوم ڪنهن قوم تي ٺٺول بازي نه ڪري. شايد اها قوم جنهن تي ٺٺول ڪرڻ ۾ اچي ٿي، سا ٺٺول ڪندڙ قوم کان بهتر هجي. نڪي ڪي زالون ٻين تي مسخريون ڪن. شياد اهي هنن کان بهتر هجن. نڪي هڪ ٻئي تي عيب ڌريو، نڪي هڪ ٻئي تي الون رکو ۽ نڪي هڪ ٻئي تي لقب لايو. ايمان قبول ڪرڻ کان پوءِ هڪ ايماندار لاءِ بڇڙو نالو آهي، خدا جو بي فرمان ۽ گهنگار ٿيڻ. جيڪي اهڙين ڳالهين کان توبهه نه ڪندا ۽ باز نه ايندا اهي ظالم چئبا.“

2. ولا تسبو الدين يدعون من دون الله ...... بما کانو يعلمون.

(سورة انعام رڪوع 13)

ترجمو: ”نه بد شد ڳالهايو انهن کي جن کي هو الله کانسواءِ سڏين ٿا. نه ته وري هو به الله کي بدشد ڳالهائيندا، دشمني سان بنا سمجهه جي. اهڙيءَ طرح سڀ ڪنهن امت لاءِ سندس عمل اسان سهڻا ڪيا آهن. آخر اهي به موٽي پالڻهار پروردگار وٽ ايندا. پوءِ الله پاڪ انهن کي انهن جي ڪمن کان خبردار ڪندو.“

حڪيم فتح محمد سيوهاڻي جو زمانو ٻٽي غلاميءَ جو زمانو هو. هڪ طرف سک ۽ سڪون واري ڌرتي مذهبي ڪٽرپڻي ۽ سماجي ناهموارين سبب پنهنجي ڌرتي وارن جي هٿان پاڻ جهڙن اڪثريت واري غريب عوام لاءِ غلاميءَ جو گهوارو بنجي امير خواهه غريب جي حال توڙي مستقبل کي ڳڙڪائي رهيو هو. حڪيم صاحب جتي وقت ۽ حالتن کي آڏو رکي سنڌواسين کي ايڪي ۽ الفت جو پيغام ڏنو، اتي غير خلاف هم آواز ٿيڻ ۽ جدوجهد ڪرڻ جي تلقين ڪئي. فاضل مصنف جي ڪتاب جي پهرين حصي ۾ انهيءَ قسم جو ئي سنيهو ڏنو ويو آهي. انهيءَ سلسلي ۾ مطالعي هيٺ آيل ڪتاب جا هي اقتباس وڏي اهميت رکن ٿا:

”جيڪڏهن ڪنهن حاڪم جي حڪومت کان رعيت راضي نه هجي ۽ حاڪم پنهنجي هلت سان رعيت کي راضي نٿو رکي سگهي ته هن کي ڪو حق ڪونهي حڪومت هلائڻ جو. هن کي گهرجي ته پاڻ حڪومت کان ڀڄي پاسو ڪري. تا ته قوم انهيءَ لائق انسان کي ڳولي چونڊي حاڪم بنائي، جو قوم ۽ رعيت سان صلاح مشورو ڪري حڪومت جو انتظام رکي(1).

”جيڪڏهن حاڪم عدل ۽ انصاف ڇڏي ڏنو، ظلم ۽ زبردستي ڪرڻ لڳو، خود غرضي ۽ خود مطلبي اختيار ڪيائين، لوڀ ۽ لالچ ۾ ڪاهي پيو، رعيت اهڙي حڪم کان ناراض ۽ بيزار ٿيندي...... حڪومت رعيت تي ظلم ڪرڻ لڳندي ته ماڻهو به هڪ ٻئي سان ظلم ڪرڻ لڳندا. حڪومت ٺڳي ۽ دغا بازي، ڪوڙ ۽ ڪپت وعده خلافي ۽ بي انصافي جي عادتن ۾ گرفتار ٿيندي ته ماڻهن ۾ به ساڳيا بد اخلاق عام جام ٿيڻ لڳندا. جنهن ڪري ملڪ ۾ گڙٻڙ ۽ فساد مچي ويندو ۽ امن امان ڪو رهندو(2).“

“جيڪا حڪومت رعيت کي پنهنجا قانون زور سان مڃارائيندي ۽ رعيت کان پنهنجي لاءِ وفاداري زور سان حاصل ڪرڻ گهرندي ته يقين سمجهڻ گهرجي ته اها حڪومت پنهنجي مراد ۾ ڪامياب بنهه ڪين ٿي سگهندي ۽ هوءَ اڄ نه ڊٺي ته سڀاڻي ضرور ڊهندي. اڄ نه برباد ٿي ته سڀاڻي ضرور برباد ٿيندي(3).“

مطلب ته فاضل مصنف ڪتاب جي پهرين حصي ۾ باهمي اتحاد سياسي شعور ۽ قوم جي روشن مستقبل جون ڳالهيون ڪيون آهن. پڙهندڙن کي يقين ڏيارڻ جي ڪوشش ڪئي اٿائين ته ظلم ته هر دور ۾ ٿيندو رهيو آهي، پر ظلم ڪندڙ قائم نه رهيو. ڏاڍ ۽ ڏمر جا ڪوٽ ڪيڏا به مضبوط هجن، انهن کي ڪِرڻو آهي. انهيءَ احساس ۽ يقين ڏيارڻ کان پوءِ فاضل مصنف علامه ابن خلدون کي پنهنجي شاهدي ۾ پيش ڪيو آهي ۽ اهڙيءَ طرح مطالعي هيٺ آيل ڪتاب جو ٻيو حصو شروع ٿئي ٿو.

ڪتاب ڪمال ۽ زوال جو ٻيو حصو صفحي نمبر 45 کان شروع ٿئي ٿو. فاضل مصنف سڀ کان اڳ ۾ علامه ابن خلدون جو مختصر احوال ڏيڻ کان سندس ڪتاب ”مقدمه ابن خلدون“ جو تعارف هنن لفظن ۾ پيش ڪيو آهي:

”هن ڪتاب کي اٽڪل ساڍا پنج سو ورهيه گذري ويا آهن مگر سندس تاريخي فلاسفرانا اصول اهڙا ته معقول ۽ عمدا آهن جن کي معلوم ڪري بر وقت حڪومتن ۽ قومن جي ترقي ۽ تنزل، واڌاري ۽ گهاٽي، ڪمال ۽ زوال ٺهڻ ۽ ڊهڻ جو نقشو نظر جي آڏو بيهي وڃي ٿو(1).“

حڪيم صاحب انهيءَ مشهور ڪتاب مان جيتري قدر استفادو ڪيو آهي ان لاءِ پاڻ تحرير فرمائي ٿو ته ”مون بالفعل مناسب سمجهيو ته دنيا جي پاليٽڪس سان لاڳاپو رکندڙ ۽ آزادي ۽ غلامي جي وچ ۾ فيصلو ڪندڙ ڀاڱا جيڪي انهيءَ ڪتاب جا آهن، تن جو مطلب خيز ترجمو ڪري ننڍڙو ڪتاب لکي پڙهندڙن جي آڏو پيش ڪريان(2).“

حڪيم صاحب (مرحوم) هن موڙ تي مصنف مان بدلجي مترجم ٿي ويو آهي ۽ ڪتاب جي آخر تائين سندس اها ئي حيثيت رهي ٿي. فاضل مترجم ڪتاب جي هن حصي کي آسانيءَ سان سمجهڻ لائق بنائڻ لاءِ سموري موضوع کي مختلف مضمونن ۾ ورهايو آهي. جن مان خاص مضمون هن ريت آهن:

تابعداري ۽ غلامي انسان جي پيدائشي جرات ۽ همت کي ناس ڪيو ڇڏي

آرام ۽ عيش سان گذرڻ قوميت ۽ قومي جذبي کي ناس ڪري ٿو.

ڌارين جي حڪومت هيٺ غلام ٿي رهڻ سان محڪوم قوم کان حڪومت هلائڻ جو ڍنگ وسريو وڃي.

نيڪ عادتون ۽ چڱا اخلاق حاڪم قوم لاءِ ضروري آهن. بڇڙيون عادتون ۽ بد اخلاق حڪومت جي زواليت ۽ برباديءَ جي نشاني آهي.

مغلوب ۽ غلام قوم هلت چلت، خوراڪ پوشاڪ، رنگ ڍنگ ۾ غالب ۽ حاڪم قوم جي پيروي ڪندي آهي.

ڪا به قوم مغلوب ۽ هيڻي ٿي ڌارين جي قبضي ۾ ايندي آهي ته جلد ئي برباد ٿيڻ لڳندي آهي.

مٿين ذڪر ڪيل مختصر عنوانن ذريعي مترجم اصولڪي ڪتاب مان اهي اهم ڳالهيون چونڊي اسان جي اڳيان پيش ڪيون آهن، جيڪي نه رڳو سندس زماني ۾ مگر اڄوڪين حالتن ۾ به غلام قومن لاءِ درس و هدايت کان گهٽ نه آهن. حڪيم مرحوم هنن صفحن ۾ اهڙيون ڳالهيون دهرايون آهن جن کي اڄ به ورجائڻ جي ضرورت محسوس ٿئي ٿي. مثال:

”جيڪڏهن سندس قبضو رکندڙ ۽ حاڪم جي هلت ساڻن قهر ۽ ظلم جهڙي هوندي ۽ قبضو رکندڙ ۽ حاڪم پنهنجا غير واجبي ۽ هن جي ضمير جي بر خلاف حڪم به هن کان زور ۽ زبردستي سان مڃارائڻ گهرندو ۽ مڃارائيندو رهندو ته انهيءَ طرح ويچاري تابعدار جون اهي قدرتي قوتون ۽ پيدائشي حق، جرات ۽ همت، دليري ۽ غيرت اهي سڀيئي صفتون ناس ۽ فنا ٿي وينديون ۽ آهستي آهستي هن مان خود داري ۽ پنهنجي بچاءُ جون طاقتون نابود ۽ چٽ ٿي وينديون(1).“

ڪتاب جي هن حصي ۾ قابل غور ۽ اهم ڳالهه هيءَ ڪئي ويئي آهي ته ”ڌارين جي حڪومت هيٺ غلام ٿي رهڻ سان محڪوم قوم کان حڪومت هلائڻ جو ڍنگ ئي وسريو وڃي.“ انساني تاريخ جا ڪيترائي واقعا انهيءَ دليل جي پٺڀرائي ڪن ٿا. مثال طور بني اسرائيلن جي ئي حال کي ڏسو، جڏهن ته هو مصر جي فرعون بادشاهن جي زبردست حڪومت هيٺ رهي نامرد ۽ مردار ٿي ويا هئا، تڏهن هنن کي پنهنجي پيغمبر حضرت موسى عليه السلام جڏهن آزاد ٿيڻ لاءِ جهاد ڪرڻ جو حڪم ڏنو، تڏهن هنن کي پنهنجي پيغمبر جي ڳالهه تي ڀروسو ئي نه پيو ته ڪو سچ پچ اسان کي آزادي ۽ خودمختياري حاصل ٿي سگهندي. هنن حضرت موسى عليه السلام کي صاف چئي ڏنو ته اسين شام ملڪ جي زبردست ماڻهن سان مقابلو ڪري ڪين سگهنداسين. تون خدا جو پيغمبر آهين خدا کي چئو ته پاڻ ان زبردست قوم کي شام ملڪ مان ڪڍي ڇڏي ۽ اسان کي خالي ٿيل ملڪ کڻي حوالي ڪري. باقي اسين هلي جهاد ڪري هنن سان مقابلو ڪريون سا ڳالهه اسان کان اصل نه پڄندي!

بني اسرائيل جيان اڄ به ڪيتريون ئي قومون ساڳي محور تي سوچي رهيون آهن، جنهن ڪري اهي پنهنجي ڏکن جي تخليق پاڻ ڪن ٿيون. ان ڪري حڪيم فتح محمد سيوهاڻي ابن خلدون کي شاهد بنائيندي، اهو تاثر ڏنو آهي ته غلام قومن کي قومي جدوجهد ۾ ڪڏهن به سستي ڪرڻ نه گهرجي. انهيءَ ئي دليل تي وڌيڪ زور ڏيڻ لاءِ محترم ڪتاب جي آخر ۾ واضح طور تي اهو تاثر ڏنو آهي ته حڪومتن جون انسانن جيان ڄمارون ٿين ٿيون. جيئن انسان جي حياتي ختم ٿي سگهي ٿي.، تيئن هر ڪا حڪومت اچي انت تي پهچي ٿي.

ٻولي:

جيئن اڳ ۾ ڄاڻايو ويو آهي ته هي ڪتاب تخليق ۽ ترجمي جو گڏيل گلدستو آهي. ڪتاب جو پهريون حصو حڪيم صاحب جي قلمي ڪاوش جو نتيجو آهي ۽ باقي ڪتاب علامه ابن خلدون جي ڪتاب ”مقدمه ابن خلدون“ مان ورتو ويو آهي. متن جي انهيءَ واضح فرق هئڻ جي باوجود ڪتاب جي ٻئي حصي لاءِ اهو نه ٻڌائي ها ته ڪو ترجمو آهي ته هوند ڪو به پڙهندڙ اهڙو وهم گمان به نه ڪري سگهي ها.

ڪتاب جي ٻولي نهايت سلوڻي ۽ بامحاوره آهي. ٻوليءَ ۾ جيتري آهي رواني، اوتري آهي ڪشش. حڪيم صاحب ڪن هنڌن تي قرآن شريف جون آيتون ڏنيون آهن، ليڪن انهن جو به آسان ترجمو ڏنو اٿس:

حڪيم صاحب جي ٻوليءَ جي اسلوب سمجهڻ لاءِ سندس ڪتاب مان اقتباس ڏجي ٿو:

”انسان پنهنجي پيدائش ۾ ئي قدرت جي طرفان آزاد ۽ خود مختيار پيدا ٿيل آهي. يعني آزادي ۽ خود مختياري هر ڪنهن انسان جو پيدائشي حق آهي. انسان دنيا ۾ خدا پاڪ جو نائب آهي. هن کي ڪنهن جو به محتاج ۽ غلام ٿي رهڻ نه گهرجي. اهڙو محتاج ۽ غلام جنهن جي ڪري هن جي قوميت جو جوش ۽ روحانيت جو جذبو به برباد ۽ فنا ٿي وڃي. سو هڪ خودمختيار رئيس جڏهن پنهنجي خودمختياري ۽ رياست کان محروم ٿي پوندو آهي، تڏهن هي قدرتي ڳالهه آهي ته هن جي طبيعت پريشان، منجهيل ۽ سست ٿيي پوندي آهي، ايتري قدر جو نه کائڻ وڻندو اٿس نه پيئڻ. ڪنهن به ڪم جي پوئواري ۽ سر انجاميءَ تي دل نه ٿيندي اٿس. اهڙو حال انسان ته انسان، پر درندن جانورن ۾ به ڏسبو آهي. درندا جانور به جڏهن انسانن جي بنديخانن ۾ بند ٿيندا آهن، تڏهن اڪثر لڳڻ ۽ ويامڻ ڇڏي ڏيندا آهن ۽ گهڻو ڪري ڦر نه ڏيندا آهن. اهڙيءَ طرح مغلوب ۽ ٻين ڌارين جي قبضي ۾ رهندڙ قومن جو حال به اهڙو ٿيندو آهي. ٿيندي ٿيندي اهي پر وس قومون مري کپي چٽ ٿي وينديون آهن. ڏسو نٿا؟ ته پارسين جي قوم ڪنهن وقت ملڪ ۾ بي شمار هئي. پر جڏهن عربن هنن کي جيتيو تڏهن اهي قومي امنگ ۽ آزاديءَ جا جذبا فنا ٿي وين ۽ هو شمار ۾ گهٽجي ويا. اگرچ مسلمان عربن جي حڪومت عدل ۽ انصاف سان هئي، پر جڏهن ته آزاد انسان جي طبيعت ۾ اها خاصيت آهي ته جڏهن هو ٻئي جي قبضي ۾ اچي غلام بنجي ويندو آهي، تڏهن قدرتي طرح هو واڌاري کان روڪجي گهٽجڻ لڳندو آهي(1).“

مقصديت ۽ اهميت:

مطالعي هيٺ آيل ڪتاب حڪيم فتح محمدد سيوهاڻي جي سياسي شعور ۽ حب الوطنيءَ جي جذبي جو پڙاڏو آهي. فاضل مصنف هن ڪتاب جي ذريعي، پنهنجي قوم کي ان زماني جي وڃايل ۽ وساريل ڏهن سياسي اصولن جي ياد ڏيارڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. اهي ڏهه اصول هن اسلامي تعليم جي مطالعي ۽ وقت توڙي حالتن جي ضرورتن جي سمنڊ مان خواص جيان ڳولي ڪڍيا آهن. اهي اصول جيتوڻيڪ موجوده حالتن ۾ جيئن جو تيئن قبول ڪري نٿا سگجن، پر پوءِ انهن مان هنن اصولن کي اڃا به اسان لاءِ وڏي اهميت حاصل آهي:

سڀ ڪنهن طاقت واري انسان کي پاڻ کان گهٽ وارن هيڻن سان عدل ۽ انصاف سان هلت ڪرڻ گهرجي.

قوميت کي وڌائجي ۽ مضبوط ڪجي. قوميت ئي انسانيت ۽ ايمان جي علامت ۽ نشاني آهي. قوميت سان ئي انسانيت ۽ ايمان قائم رهن ٿا.

دنيا ۾ حڪومتن جي انتظام، ملڪ جي بهتري ۽ انسانيت جي جلوي لاءِ ضروري ڳالهه آهي ته بي حيايءَ جهڙي سڀ ڪنهن ڪم کان پري رهجي.

حاڪم کي حڪومت جو سرشتو قوم ۽ رعيت جي صلاح ۽ مشوري سان هلائڻ گهرجي، نه واڳ سموري پنهنجي وس رکي، غربت رعيت کي بيوس ۽ غلام بنائجي. رعيت جي رضامنديءَ سان ئي حڪومت هلي سگهندي ۽ جٽاءُ ڪندي.

مٿي ذڪر ڪيل اصولن کي اڄ به اسان جي معاشري ۽ ملڪ ۾ وڏي اهميت حاصل آهي ۽ حق ئي آهي ته اسان جي اقتدار جا واڳ ڌڻي انهن انمول اصولن کان منهن ڦيري ويٺا آهن. جيڪي اسان جي ڌرتي، جيڪا اڳ امن ۽ سڪون جي گهواري جي حيثيت رکندي هئي، سا اڄ سياسي خلفشار ۽ عدم استحڪام جو شڪار ٿي رهي آهي. جيڪڏهن اسان چاهيون ته پنهنجي ملڪ کي محض تجربيگاهه ٿيڻ کان بچايون ته پوءِ اسان کي حڪيم فتح محمد سيوهاڻي جي ڏسيل انهن اصولن تي ايمانداريءَ سان عمل ڪرڻو پوندو. ٻيءَ حالت ۾ جيڪو به اچي ڪرسيءَ تي وهندو، اهو پنهنجن عقيدن، اصولن ۽ نظرين جو ڪتاب کڻي پيو اسان کان بيعت وٺندو ۽ هر ڪا اهڙي بيعت اڳتي هلي اقتدار جي پيڙهه کي ڪلر جيان کائي ڇڏيندي.

آخر ۾ ائين چئي سگهجي ٿو ته مطالعي هيٺ آيل ڪتاب پنهنجي موضوع ۽ مواد جي لحاظ کان سنڌي ادب ۾ نه رڳو هڪ اهم اضافو آهي، پر ايتري قدر مفيد به آهي.

ابوالفضل ۽ فيضي:

تعارف:

مطالعي هيٺ آيل ڪتاب سنڌ صوبي جو بمبئي پرڳڻي کان جدا ٿيڻ بعد سنه 1936ع ۾ لکيو ويو. هي اهو دور هو جڏهن هندن ۽ مسلمانن جي ڇڪتاڻ عروج تي پهتل هئي. ٻئي قومون تقرير يا تحرير جي صورت ۾ هڪ ٻئي تي حمله آور هيون ۽ هڪ ٻئي لاءِ سندن دلين ۾ نفرت پيدا ٿي چڪي هئي. نه هندن جو مسلمانن تي ڀروسو ۽ نه مسلمانن جو هندن تي اعتبار رهيو هو. ننڍين ننڍين معمولي ڳالهين تي منجهن وڏا وڏا تڪرار ٿي پوندا هئا. اهڙين حالتن هيٺ سنڌ ۾ ڪنهن وڏي عالم يا فاضل پيدا ٿيڻ جو امڪان ئي نٿي نظر آيو. حڪيم فتح محمد سيوهاڻي جيئن ته هندو مسلم اتحاد جو حامي هو ۽ هر ممڪن ڪوشش ڪيائين جيئن اڳ هندن ۽ مسلمانن ۾ محبت ۽ الفت هئي، شادين ۽ غمين ۾ هڪ ٻئي وٽ عزيزن وانگر ايندا ويندا هئا تيئن هاڻي به منجهن ايڪو ۽ اتفاق قائم رهي ۽ ڀائرن وانگر ٿي رهن. حڪيم صاحب جي هر تحرير  ۽ تقرير مان اهو ئي درس ملي ٿو. هي ڪتاب به انهيءَ ئي مقصد سان لکيو ويو ته اهڙا نيڪ انسان، جن جون دليون تعصب کان پاڪ هيون جي سنڌي هئا، انهن جو تاريخي احوال معلوم ڪري ۽ سندن نقش قدم تي هلي انهن وانگر پنهنجي هستيءَ کي ڪمائتي ڪرڻ ۽ ترقي جي اوج تي پهچڻ جي ڪوشش ڪريون. هن ڪتاب جو تنقيدي جائزو تفصيل سان پيش ڪجي ٿو:

مواد:

هي تاريخي ڪتاب ابو الفضل ۽ فيضي (درٻار اڪبر جا ٻه هيرا) 200 صفحن تي مشتمتل آهي. ان ۾ هيٺيان عنوان آهن:

ابوالفضل ۽ فيضيءَ جي وڏن جو وطن.

ابوالفضل ۽ فيضيءَ جي وڏن جو ذڪر

ابوالفضل ۽ فيضيءَ جي بابي شيخ مبارڪ جو بيان.

ابوالفضل ۽ فيضي جي ڏاڏي شيخ خضر جو سنڌ ڏي موٽڻ ۽ وفات.

ملا مبارڪ جي والدهه جي وفات.

شيخ مبارڪ جو احمد آباد گجرات ۾ رهڻ.

شيخ مبارڪ جي علم طريقت جو بيان.

شيخ مبارڪ جو آگرهه ۾ اچڻ.

شيخ مبارڪ ۽ سندس پٽن جا ڏکن جا ڏينهن.

شيخ مبارڪ جي سک جا ڏينهن.

شيخ مبارڪ جي علميت جو بيان.

شيخ مبارڪ جي وفات جو وقت.

شيخ مبارڪ جي هيڏي بيان لکڻ جو سبب.

ابوالفيض فيضي فياضي.

حڪومت جي ڪاروبار ۾ قابليت.

اڪبر جي آڏو سجدي ڪرڻ کان منع ڪرڻ.

فيضيءَ جو بيمار ٿيڻ ۽ وفات.

فيضيءَ سان ملا عبدالقادر بدايوني جي علمي حسد ۽ ضد.

فيضيءَ جي ڪتبخاني جو مختصر بيان.

فيضيءَ جي تصنيفات ٿيل ڪتابن جو مختصر بيان

فيضيءَ جا اخلاق ۽ عادتون.

فيضيءَ جو پنهنجي خانداني دشمن ملا عبدالقادر جي واسطي بادشاهه ڏي سفارش جو خط.

فيضيءَ جي رهڻ جو نمونو.

ابوالفضل.

ابوالفضل جو ابتدائي احوال.

ابوالفضل جو درٻار اڪبري ۾ اچڻ.

چار ايوان يعني درٻاري حال.

اڪبر جي ابوالفضل سان محبت ۽ مهرباني.

ابوالفضل جي هر دل عزيز پاليسي.

ڪشمير  ۾ سڀني قومن لاءِ گڏيل عبادت خانو.

ابوالفضل جي مضمون نويسي.

ابوالفضل کي علامه جو خطاب

ابوالفضل جي شاگردي به علم وارن لاءِ وڏي عزت هئي

ابوالفضل جاٺهيل ڪتاب.

ابوالفضل جو عهدو

ابوالفضل جي بورچيخاني ۽ دسترخوان جو احوال.

ابوالفضل جي صورت ۽ سيرت.

ابوالفضل جون گهر واريون.

ابوالفضل جو اولاد.

ابوالفضل جو صاحبزادو عبدالرحمان.

ابوالفضل جي جنگي قابليت.

بادشاهه سان ابوالفضل جي لکپڙهه جو نمونو.

ابوالفضل جا عام اخلاق ۽ دشمنن سان دوستي.

ابوالفضل جو شهيد ٿيڻ.

شهادت کان پوءِ ابوالفضل جو حال.

ابوالفضل جي شهيد ٿيڻ جي خبر ٻڌڻ سان اڪبر جو ڇا حال ٿيو.

ابوالفضل جي عمر ۽ قبر.

فيضي ۽ ابوالفضل جو مذهب ۽ هندن مسلمانن سان ميلاپ.

ڪتاب جي مطالعي مان معلوم ٿو ٿئي ته اڳين عالمن ۽ فاضلن کي تعليم جي حصول جي سلسلي ۾ ڏاڍا ڪشالا ۽ تڪليفون برداشت ڪرڻيون پونديون هيون. بکن ۽ فاقن ۾ گذاري تعليم حاصل ڪندا هئا. تڏڙن تي ليٽي ڪتاب ڏسي اتي ئي جو ننڊ وٺي ويندي هين ته پٺين تي تڏن جا نشان نقش ٿيا بيٺا هوندا هون تڏهن وڃي منزل تي رسندا هئا. اڄ هزار ناز نخرن، سهنجن سهولتن سان آرام ڪرسين تي ڊگها ٿي اسان جا نوجوان پڙهن ٿا مگر تعليم اهڙي ته ناقص اٿن جو وڏين ڊگرين هوندي به دماغ جو حال جڏو، مغز چٽ، اخلاق ۽ عقل جو ڏيوالو آزادي ۽ عزت جو پتو ڪو نه، نوڪري ءَ ۽ روزگار جي تلاش ۾ حيران و پريشان. جيڪڏهن قسمت سان ڪا نوڪري ملي وين ته پگهارن مان پورت ئي ڪا نه. انهيءَ ڪري هوس، حسد، ساڙو، سوز تعصب ۽ اڻ سهائپ وڌيل. رشوت ۽ حرام خوريءَ جي بازار گرم. نه دين ڌرم جو لحاظ، نه عزت ۽ شان جو شرم. حڪيم صاحب جيڪي به ڪتاب لکيا آهن تن ۾ گهڻو ڪري هندو مسلم جي ايڪي ۽ اتفاق تي زور ڏنل آهي. هن ڪتاب ۾ هڪ هنڌ لکي ٿو ته:

”اهو به وقت هو جو هندستان ۾ ابوالفضل ۽ فيضي جي بي تعصبائي ۽ بي ريائي جي صدقي هندستاند جي ٻن زبردست قومن هندن ۽ مسلمانن ۾ اهڙي ته محبت ۽ الفت جي لهر لڳي وئي هئي جو ڪر وڌ ۽ ڪلفت ڪافور ٿي ويا هئا. ٻئي وڇڙيل ڀائرن وانگي پاڻ ۾ ڀاڪر پائي پيار ۽ پريم سان گڏجي ويا هئا“(1).

فيضي وڏو داناءُ فلسفي ۽ بي باڪ شاعر هو. ڀري درٻار ۾ بادشاهه کي به سچ چئي ڏيندو هو، انهيءَ ڪري شروع ۾ بادشاهه جو باغي، ڏيهه جو ڏوهاري ليکيو ويندو هو. هو شاعر  ٿي اڪبري درٻار ۾ گهڙيو هو ۽ پنهنجي ذاتي قابليت ۽ خدا داد لياقت سان جلد ئي درٻاري مصاحبن جي درجي کي وڃي پهتو. مصنف لکي ٿو ته:

”بادشاهه سندس لياقت ۽ جوهر تي اهڙو ته عاشق ٿئي ٿو جو ديس هجي يا پرديس، ڪاٿي به فيضيءَ جي جدائي سهي نه پيو سگهي. بادشاهه وٽ وڏو اعتبار ۽ پيار حاصل ڪري وڌائين. هو به حيرت جهڙو قابل، جيڪڏهن اهڙي لائق انسان جو قدر نه ڪجي ته ٻيو ڪنهن جي قدر ڪجي؟ (1).

سنه 995 هه ۾ آگري، ڪالپي ۽ ڪلالنجر جي معافي جي تحقيقات جو وڏو آفيسر به مقرر ٿيو هو. غرض ته فيضي نه فقط شاعر هو پر ملڪي انتظام جو به وڏو ڄاڻو هو. زبردست شاعر هجڻ ڪري درٻار اڪبريءَ مان ”ملڪ الشعرا“ جو خطاب مليس. اڪبر بادشاهه فيضيءَ جي سخن ۽ شعرن تي اهڙو ته فدا هو جو فيضيءَ جو ڪلام پنهنجي درٻار جو سينگار سمجهندو هو. ان کان سواءِ فيضي حڪومت جي ڪاروبار ۾ به قابليت رکندو هو. هڪ دفعي کيس خانديش جي حاڪم راڄي علي خان وٽ سفير ڪري موڪليو ويو. راڄي علي خان عقل جو اڪابر، وڏي سياڻپ ۽ سمجهه جو صاحب هو. اهڙي سياڻي حاڪم وٽ به اهڙو سياڻو ۽ مدبر سفير وڃڻ گهربو هو. فيضي کان وڌيڪ لائق اڪبر بادشاهه کي ٻيو ڪو نه سمجهيو، تنهن ڪري هن کي ئي انهيءَ ڪم لاءِ منتخب ڪيو ويو. فيضيءَ انهيءَ مسافريءَ مان جيڪي خط پنهنجي بادشاهه لاءِ لکيا، سي خط نه آهن پر ساري ملڪ جي حالت جو هڪ نقشو ۽ رپورٽ آهي. هن جي پڙهڻ سان انهيءَ وقت جي بادشاهي ۽ ملڪي رسمن رواجن جي عجيب خبر ملي ٿي.

فيضيءَ جو اوج ۽ عزت وڌندي ڏسي، ڪيترا درٻاري پيا کامندا هئا. اهڙن شخصن مان هڪ ملا عبدالقادر بدايوني به هو، جو جيتوڻيڪ فيضيءَ جي والد شيخ مبارڪ جو شاگرد هو ۽ فيضيءَ سان گڏ پڙهيو هو، پر تڏهن به حسد ۽ ساڙ وچان پيو کامندو هو ۽ وجهه وٺي فيضيءَ خلاف بادشاهه جا پيو ڪن ڀريندو هو، پر فيضيءَ جو وار به ونگو نه ٿيو. اٽلو بادشاهه فيضيءَ وٽ هلي ويندو هو. فيضيءَ جو ملا عبدالقادر سان جيڪو سلوڪ رهيو، سو هن ڳالهه مان پڌرو آهي ته فيضيءَ دکن مان به بادشاهه ڏانهن ملا عبدالقادر جي سفارش لکي موڪلي هئي. انهيءَ ساڳئي عبدالقادر فيضيءَ جي مرڻ بعد لکيو  آهي ته ”هن جي ڪتبخاني ۾ 4600 جلد نفيس ۽ سهڻا ته فقط اهي جلد هئا، جي گهڻو ڪري مصنفن جا هٿ اکري يا سندن ئي وقت جا لکيل هئا. اهي سڀ پوءِ سرڪاري خزاني ۾ داخل ڪيا ويا(1).“

ابوالفضل به ساڳيءَ طرح اڪبر جي درٻار ۾ پير پاتو. هو وڏو مدبر هو. ملڪي معاملن سمجهڻ ۽ سلجهائڻ ۾ اهڙو ته ماهر هو، جو اڪبر بادشاهه ملڪي مسئلن جي معاملي ۾ کائنس صلاح مشورو وٺندو هو. فاضل مصنف ابوالفضل لکي ٿو ته:

”هو ڪو ديندار عالم ڪو نه هو. هو دنيا وارو عالم هو. هڪ مدبر، زماني ساز ۽ زماني شناس، حڪومت جي فلسفي کي سمجهڻ وارو داناءُ ۽ سياڻو، ملا ۽ مولوي هو. هو جيتوڻيڪ صوفي فقير ڪو نه هو، پر حڪومت جو ڪاروبار صوفي ٿي هلايائين. هو جيتوڻيڪ مسلمان هو، ته به هن جي نظر ۾ هندو، مسلمان، پارسي ۽ ڪرستان سڀ دنيا جي گهر ۾ رهڻ لاءِ هڪ گهر جا ڀاتي ۽ هڪ برادريءَ جا ماڻهو هئا. هئُن هن نڪتي کي سمجهي ورتو هو ته روحانيت جو رستو ۽ باطني پيچرو سڀني جو ڀلي ڪهڙو به هجي، مگر جسماني ۽ ظاهري دڳ تي سڀ هڪ جهڙا پانڌيئڙا آهيون. هن جي طبيعت ۾ اهو شوق برابر هو ته هر هڪ ڌرم جي اصولن جي نظرئي کي جاچي. انهيءَ ڪري ئي هن هندن، ڪرستانن ۽ پاريسين جا مذهبي ڪتاب چڱيءَ ريت ڏنا ۽ سڀني مذهبن جي عبادتي رسمن جو فلسفو پنهنجن ڪتابن، خاص طرح ”آئين اڪبريءَ“ ۾ لکيو. هن جو خيال هو ته رب العالمين سڄي جڳ جو داتا ۽ دنيا جي سڀني قومن جو رب آهي، تيئن بادشاهه به پنهنجي رعيت جي سڀني فرقن جو مربي آهي، انهيءَ ڪري هڪڙي جو خير خواه ۽ ٻين جو بد خواه ٿي رهڻ، بادشاهه عالم پناهه جي شان وٽان نه آهي. اهو نمونو انهيءَ وقت جي مذهبي ڪامورن لاءِ هڪ نئون نمونو هو، هو انهيءَ کي بي ديني سڏيندا هئا ۽ ابوالفضل کي ملڪان ملڪ بي دين، ڪافر ۽ لا مذهب ڪري مشهور ڪيائون(1).“

ابوالفضل جي صلاح سان اڪبر بادشاهه ڪشمير ۾ هڪ وڏي عاليشان عمارت ٺهرائي جنهن ۾ عام ماڻهن کي موڪل هئي ته پنهنجي پر وڃي پنهنجي ڌڻيءَ کي ياد ڪن ۽ هڪڙي ئي عمارت ۾ گڏجي عبادت ۽ بندگي ڪن. انهيءَ عمارت تي هڪ عبارت پارسيءَ ۾ ابوالفضل جي لکي ڏنل هئي جنهن جو ترجمو هيٺيئن ريت آهي:

“اي خدا! جنهن به گهر ۽ جهوپڙيءَ ۾ ٻڌان ٿو ته سڀ ڪنهن کي تنهنجي ئي وائي وات آهي. ڪفر ۽ اسلام سڀ تنهنجي ئي ڳولا ۾ پيا پنڌ ڪن. تو لاءِ سڀني جو اهو چوڻ آهي ته تون هڪڙو ئي آهين ۽ تنهنجو ڪو به شريڪ ثاني ڪونهي. مسجد مان به تنهنجي ئي بزرگي ۽ پاڪائي جو آواز اچي رهيو آهي ته ديول ۽ مندر ۾ به تنهنجي ئي ذوق شوق خاطر گهنڊ گهڙيال وڄي رهيا آهن. اي خدا! تنهنجي ئي محبت جو تير تنهنجن طالبن جي سيني ۾ لڳل آهي. ساري خدائي تنهنجي ئي طلب ۾ ۽ تون وچان ئي الڳ. آئون جو ڪڏهن مسجد ۽ ڪڏهن مندر ۾ ڊوڙي رهيو آهيان سو رڳو توکي ئي گهر گهر ڳولي رهيو آهيان. جيڪڏهن اي مولى تنهنجن خاص بندن کي توسان ئي ڪم آهي، ڪفر ۽ اسلام سان ڪم ئي ڪونهين ته پوءِ رڳي مسلمان سڏائڻ سان هنن کي تون هٿ ڪو نه ايندين.

 

شعر

ڪفر  ڪافر  کي  هجي  نيبهه سدا،

دين   ۾    مومن    ڀلي    ماڻن    مزا،

پر اسان جي دل ۾ اي منهنجا مٺا،

شال وسي تنهنجي محبت دائما(1).

ابوالفضل تمام گهڻين خوبين جو مالڪ هو. بادشاهه پاڻ کي وڏو ڀاڳ وارو سمجهندو هو، کيس اهڙو لاجواب وزير ۽ بي مثال صلاحڪار مليو.

ابوالفضل مضمون نويسي ۾ فصاحت بلاغت جي حد ڪري ڇڏي هئي. سندس ڪلام ۽ مضمون اهڙو ميٺاج وارو هو جو پڙهڻ سان پڙهندڙ ڍاپجن ئي ڪو نه. ان وقت جي هڪ ايراني مصنف نالي ”امين احد رازي“ لکيو آهي ته:

”آئون نڪو خوشامند ٿو ڪريان ۽ نڪو وڌاءُ، سچ ٿو چوان ته هنن ڏينهن ۾ عقل توڙي علم ۾ ابوالفضل جو ڪو به مث ۽ مثال ڪونهي. هو جيتوڻيڪ سدائين بادشاهه سلامت جي حاضريءَ ۾ گذاري ۽ بادشاهي ڪمن ۾ رڌل رهي ٿو پر جڏهن فرصت ۽ وجهه مليس ٿو ته عالمن ۽ فاضلن، قابلن ۽ شاعرن جي ڪلام ڏسڻ ۽ جاچڻ ۾ مشغول گذاري ٿو. مضمون نويسيءَ ۾ ته خدا ٻانهون ڊگهيون ڏنيون اٿس. هو هميشه عجيب و غريب ڳالهيون نئين نئين نموني سان لکڻ جو استاد آهي. سندس سهڻي لکڻيءَ جو ”اڪبر نامه“ شاهڪار آهي“(2).

ابوالفضل اڪبر بادشاهه جو سڄي عمر جو سچو وفادار ٿي رهيو. پڇاڙيءَ جو به وفاداري ۽ سچائي جي رستي ۾ پنڌ ڪندي شهيد ٿيو. ابولافضل جي شهادت جي خبر جڏهن درٻار ۾ پهتي ته سڄي درٻار ۾ موت جهڙي حالت ٿي ويئي. سڀ درٻاري امير انهيءَ ئي حيراني ۾ پريشان هئا ته ههڙي نازڪ خبر بادشاهه سلامت جي ڪنن تائين ڪيئن پهچائجي؟ ابوالفضل بادشاهه کي اولاد کان به وڌيڪ پيارو هو. آخر اها خبر جڏهن بادشاهه کي پيئي تڏهن سندس اکين اڳيان اوندهه اچي ويئي. پنهنجي منهن پيو روئندو ۽ ڏک جون هنجون هاريندو هو. بار بار ڇاتيءَ تي هٿ هڻي پيو چوندو هو ته ”هاءِ! ابوالفضل هاءِ! اڙي سليم تو کي بادشاهي گهربي هئي ته مون کي کڻي مارين ها“(1).

ٻولي:

مطالعي هيٺ آيل ڪتاب ۾ ٻولي نهايت سليس ۽ با محاوره ڪم آيل آهي. مصنف جي تحرير ۾ اهڙي ته ڪشش آهي جو سندس ڪو به ڪتاب هڪ واري شروع ڪرڻ کان جيسين پڙهي پورو نه ڪبو تيسين دل کي آرام ئي نه ايندو. مذڪوره حوالن مان مصنف جي ڪم آندل ٻوليءَ جو بخوبيءَ اندازو لڳائي سگهجي ٿو.

خدا هڪڙو آهي:

تعارف: الله تعالى هڪڙو آهي جنهن جو ڪو مٽ ثاني ڪو نه آهي.

الله تعالى دنيا ۾ انسان کي پيدا ڪيو آهي ۽ کيس سمجهه عطا ڪري ”اشرف المخلوقات“ جو درجو ڏنو آهي. انهيءَ لاءِ ته چڱن ۽ برن ڪمن ۾ تميز ڪري چڱا ڪم ڪري ۽ براين کان پاسو ڪري. الله تعالى انسانن جي هدايت لاءِ وقت بوقت پيغمبر ۽ پاڪ ڪتاب موڪليا ته جيئن انهن مان فيض حاصل ڪري پنهنجي دنوي زندگي ۽ آخرت موچاري ڪري، پر انسان خطا جو گهر آهي ۽ زندگيءَ ۾ کانئس خطائون سرزد ٿينديون رهن ٿيون. ان لاءِ به پاڻ فرمايو اٿس ته ”ڪهڙو به گنهگار انسان پنهنجي ڪيل گناهن لاءِ سچيءَ دل سان پڇتائي ۽ توبهه تائب ڪري ته الله تعالى الرحم الراحمين آهي کيس بخشي ڇڏي ٿو.“

جيئن ماءُ - پيءُ لاءِ اولاد آهي، انهن مان ڪي فرمانبردار ۽ ڪي نافرمان ٿين ٿا. نافرمان والدين جو چيو نه ٿا مڃين، پنهنجي مرضيءَ موجب جيڪي وڻين ٿو سو ڪن ٿا. ڪيترا اهڙا به ڪم ڪن ٿا جن جي ڪري والدين کي ڏاڍي مشڪلات درپيش اچي ٿي ۽ اهڙي اولاد جي برن عملن ڪري کين دلي صدمه پهچي ٿو. وقتي ڪيل ارڏاين ۽ بڇڙاين کان پڇتائي کانئن معافي گهري ٿو ته هو کلي دل سان کين معاف ڪري ڇڏين ٿا.

الله تعالى ته ماءُ پيءُ کان به تمام گهڻو ٻاجهارو آهي ۽ جڏهن سندس ٻانهو پنهنجي ڪيل خطائن لاءِ پڇتائي ٿو، تڏهن سندس رحمت جوش ۾ اچي ٿي ۽ ان ٻانهي جون سڀئي خطائون بخش ڪري ڇڏي ٿو.

مواد ۽ موضوع:

مطالعي هيٺ آيل ڪتاب ۾ ڌڻي تعالى کي ٻاڏائڻ ۽ کانئس ڪيل گناهن لاءِ معافي وٺڻ جو بي مثال طريقو ڄاڻايو ويو آهي. هي ڪتاب جملي 51 صفحن تي مشتمل آهي ۽ منجهس هيٺيان عنوان سمايل آهن:

ڌڻي تعالى واحد لا شريڪ آهي.

رب العالمين اهڙو ٻاجهارو آهي جو انسان جڏهن ڪمزور ۽ ضعيف حالت ۾ هن دنيا ۾ اچي ٿو تڏهن پنهنجي قدرت سان سندس خوراڪ ۽ بچاءُ لاءِ ماءُ ۾ ٿڃ ۽ پيار ڏنو.

انسان کان سواءِ ٻي مخلوقات به مثلاً: پکي پکڻ پنهنجي آکيرن ۾ صبح جو سوير ڌڻي تعالى جو ذڪر آلاپڻ شروع ڪندا آهن.

انسان جڏهن قالو بلا وارو قول نه پاڙيو تڏهن پنهنجي هدايت لاءِ الله تعالى وقت بوقت نبي ۽ پيغمبر موڪليا. اسان جو خاص طرح آخري نبي پيغمبر حضرت محمد مصطفى صلي الله عليه وسلم (ٻنهي جهانن جو سردار) موڪليو.

ڪييترا ٻانها بي شڪر ۽ احسان فراموش آهن جو ڌڻي تعالى جو ان پاڻي کائي پي ساڻس بغاوت ڪن ٿا.

حڪومت ۽ اقبال بي بقا شيون آهن. انهن تي سيٽ يا وڏائي ڪرڻ بيوقوفي آهي.

ڌڻي تعالى وڏي حڪمت وارو آهي. موسمن جي ڦير گهير، ڏينهن رات وغيره سندس ئي حڪمت سان ٿيندڙ آهن زمينن، آسمانن جو خلقڻ، مينهن وسائڻ، دنيا جا عجيب نظارا ۽ باغ بستان وغيره سندس ئي قدرت جا ڪرشما آهن.

خدا تعالى انسان کي حواس بخشيا آهن. ڪنن لاءِ مٺا آواز، اکين لاءِ عجيب نظارا، باغ بستان، بر بحر، جبل، جهنگل، کائڻ لاءِ اناج، ميوا مٺايون، سبزيون ترڪاريون وغيره. مطلب ته طرحين طرحين لذتون انسان لاءِ خلقيون اٿس.

انسان هزارين لکين گناهه ڪن ٿا، ڌڻي تعالى جي حڪمن جي انحرافي ڪن ٿا، مگر هو سندن عيبن جي پردهه پوشي ڪري ٿو ۽ کين مهلت ڏئي ٿو ته جيئن ڪيل گناهن لاءِ سچيءَ دل سان توبهه ڪري، ڇوٽڪارو حاصل ڪن.

خدا ئي ديگ دير سان تپندي آهي.

ڌڻي تعالى وٽ ڪنهن جي سفارش ۽ نه ڪنهن جي چٺي چپاٽيءَ جي ضرورت آهي. الله تعالى الرحمان الرحيم آهي. ڪهڙو به گنهگار ٻانهو جيڪڏهن سچيءَ دل سان ڪيل گناهن لاءِ توبهه تائب ٿئي ته ان کي بخش ڪري ڇڏي ٿو.

ڌڻي تعالى هر جاءِ حاضر ناظر آهي. کانئس ڪا به ڳالهه ڳجهي نه آهي.

انسان جو نفس نالائق آهي، جو انسان کي برغلائيندو رهندو آهي ۽ گناهن جي ترغيب ڏيندو رهندو آهي.

الله تعالى ڪنهن کي به خراب نٿو ڪري، جيسين هو پاڻ کي خراب نٿو ڪري.

غريبن کي ستائڻ عظيم گناهه آهي. ”آهه غريبان قهر خدائي.“

پير فقيرن جون باسون باسڻ، اولياءَ ۽ ولين کي حاجت روا سمجهڻ شرڪ جا ڪم آهن. پر پير بخش، پير ڏنو، امير بخش، لعل ڏنو ۽ حيدر بخش وغيره ٻارن تي نالا رکڻ شرڪ جون نشانيون آهن.

هيءَ دنيا فاني آهي. ڪيترا نالي وارا حاڪم سونن ۽ جواهردار تختن تي ويهي حڪومت هلائي ويا، اڄ اهي گداگرن وانگي ڪفن ڳچيءَ ۾ پايو زمين جي تختي تي سنوان ٿيا ستا پيا آهن. انهن جي زندگيءَ مان سبق سکڻ گهرجي.

قبرن جي زيارت ڪرڻ گهرجي، ڇو ته قبرستان ۾ وڃڻ قيامت جي ياد ڏياري ٿو. قبر قيامت جي پهرين منزل آهي.

خدا جا گهڻا ٻانها پنهنجي وڏن جي ولايت ۽ ڪرامت تي ڦنڊيو ۽ فخر ڪريو، ٻين کان پاڻ کي وڏو سمجهندا آهن ۽ پنهنجي نفساني خيال موجب ڪنهن کي پٽ، ڪنهن کي ڌن ته ڪنهن کي زال بخشيندا آهن ۽ ڪيترا ويچارا ڀورڙا ۽ مت موڙيل انهن جي ڳالهين تي ويساهه ڪندا آهن. اهي ڪفر جا ڪم آهن.

”والقدر خيره و شره  و من الله تعالى“.

ڏک سک، ڀاڳ نڀاڳ، خوشي ۽ غم سڀ الله پاڪ طرفان آهن.

جن خدائي دعوى ڪئي، اهي هن دنيا ۾ ئي خراب ٿيا. جيئن مصر جي فرعون خدا هئڻ جي دعوى ڪئي. آخر ڌڻيءَ جو مٿس ڏمر ٿيو ۽ پاڻيءَ ۾ ٻڏي مئو.

هر ڪو ٻانهو چڱن عملن ڪرڻ سان ڇٽندو. حضرت سيد عبدالقادر جيلاني رحه جهڙي به قيامت جي خوفناڪ ۽ دهشت ناڪ ڏينهن کان ڊڄي الله تعالى کان پناهه گهري.

ڪي خدا جا بندا گناهن تي زور رکندا آهن ۽ چوندا آهن ته فڪر نه آهي، خدا رحيم آهي محمد صلي الله عليه وسلم شفيع آهي. پاڻهي بخشيندا“. جيڪڏهن ائين هجي ها ته الله پاڪ قرآن پاڪ ۾ بار بار نيڪ ڪمن ۽ عبادت ڪرڻ جو تاڪيد نه ڪري ها.

نيڪيءَ جو بدلو چڱو ملندو ۽ بديءَ جو عيوض بڇڙو هوندو.

الله تعالى عالم الغيب آهي. انسان جيڪي ڪجهه سوچي ٿو، اهو کيس اڳي ئي معلوم آهي.

الله تعالى سميع و بصير آهي، دانا و بينا آهي هو هر ڳالهه (ظاهر توڙي ڳجهي) ٻڌي، سڻي ۽ ڄاڻي ٿو.

ڪتاب ۾ ڪم آندل ٻولي ۽ اسلوب بيان:

مطالعي هيٺ ڪتاب ۾ ٻولي نهايت آسان ۽ اثرائتي ڪم آيل آهي. ڪتاب جو هرهڪ لفظ دل ۾ گهر ڪري کپي وڃي ٿو. جهڙو آهي موضوع جو نالو، اهڙي ئي سندس سليس زبان آهي.

ڪتاب مان اقتباس هيٺ ڄاڻائجي ٿو:

”آءُ تنهنجا شڪرانا مڃيان ٿو. سياري ۾ سرديءَ کان بچڻ لاءِ تو مون کي گرم پوشاڪ ڏني، اونهاري ۾ اونهاري جي لائق لباس ڏنئيم، بهار ۾ منهنجي دماغ کي طراوت ۽ تازگي، خوشبوءِ ۽ سڳنڌ مرحمت ڪيئي، خزان ۾ عبرت حاصل ڪرڻ ۽ دنيا جي قسمين قسمين مخلوقات جا خالق! هي جو اڇي پڇي آسمان تي يڪا يڪ ڪڪرن جون قطارون لڳيو وڃن، بادل ڀرجيو اچن، وڄون چمڪڻ لڳن، سنهي سنهي بوند برسي وڏ ڦڙو مينهن پوي، ڪڏهن ڪڏهن پنهنجي عاليشان حڪمت ڏيکارڻ لاءِ ڳڙا نازل ڪرين، هي سڀ تنهنجي قدرت جا ڪرشما ۽ حڪمت جا عشوا آهن. آءُ اهي سڀ نظارا ڏسي، اي منهنجا پروردگار ڪيئن توکي وساريان ڪيئن توکي نه ساراهيان. سڀ ڪنهن ساراهه جو لائق تون ئي آهين. سڀ ڪنهن حمد جو حقدار تون ئي آهين. تون ئي سڀ ڪنهن تعريف جو مرجع ۽ سڀ ڪنهن چڱائيءَ جو مجمع آهين. منهنجا مٺا ۽ مهربان مولا! آءُ تنهنجي ڪهڙي تعريف ڪريان. ڪريان، پر ڪري نٿو سگهان (1).“

اهڙي طرح حڪيم صاحب نالي وارن حاڪمن ۽ قبرن واري موضوع تي لکي ٿو ته:

”ڪيترا دولتمند زردار نالي وارا حاڪم زمين تي سنوان ٿيا ستا پيا آهن. نه لشڪر موجود اٿن نه سپاهه حاضر. ڪيترا اهي آهن جن جي رعب تاب، حشمت ۽ هيبت کان دنيا پيئي ڏڪندي هئي، سي ئي اجل جي هيبت کان ڏڪندا ڏڪندا آخر اکيون ٻوٽي پئجي رهيا آهن. ڪيترا اهي آهن جن جي گهرن کي شمعن ۽ بجلين ڏينهن ڪري ڇڏيو هو. اڄ اهي انڌاري ڪوٺڙيءَ ۾ منهن ويڙهيو پيا آهن. مطلب ته اي خالق قادر تنهنجي قدرت سان عبرت جا سامان جيڪي قبرستان ۾ موجود آهن تن تي نظر ٿي ڪجي ته اکيون ئي آليون ٿيون پون ۽ ڪڪرن وانگي اچيو وسڻ لڳن. تنهنجي پاڪ رسول محمد عليه الصلواة والسلام اي رب! محمد صلعم سچ فرمايو آهي:

”اي مسلمانو! آئون اڳي اوهان کي قبرن جي زيارت ڪرڻ کان جهليندو هوس. هاڻي بيشڪ قبرن جي زيارت ڪريو ڇو ته قبرستان ۾ وڃڻ قيامت ياد ڏياري ٿو.“ خدايا! هي حڪم تنهنجي مرسل محمد عليه الصلواة والسلام جو، مگر اسان جو حال هي جو قبرن کي اهڙو ته چٽسالين زيب زينت سان ٺهرائينداسين جو ڏسڻ سان جيڪا قيامت ياد آئي يا عبرت حاصل ٿي سا ته بجاٰءِ خود رهي مورڳو قبر جي چٽسالين ۾ اکيون چنبڙي وينديونسين. رنگ روپ گل ڪاريون، ڏسي نڪرانداسين. جهڙا وياسين تنهن کان وڌيڪ خراب ٿي آياسين.

منهنجا مولا سائين تنهنجي عاليشان درگاهه ۾ زاريءَ سان ٻاڏائي عرض ٿو ڪريان ته مون کي ۽ منجهن سڀني ڀائرن کي ڪا اهڙي توفيق بخش جو قبرستان کي قبرستان سمجهي ڪجهه عبرت حاصل ڪريون“(1).