|
راج گهاٽ تي چنڊ
اسان جي پياري دوست، شيخ اياز، جي شعر جو هيءُ تيرهون مجموعو
آهي، جو پيش ٿي رهيو آهي. لڳ ڀڳ ست سال اڳ، 1980ع
۾، اياز جو ڇهون مجموعو، ”لڙيو سج لڪن ۾“، شايع
ٿيو، جنهن ۾ ناشر طرفان ٻڌايل هو ته ”شاعر شيخ
اياز 1975ع جي شروع کان...... خاموش رهيو“. ڇو ته
فارسي شاعر ابوالفيض فيضيءَ جي بقول، اُن دور ۾
اياز جي ڄڻ اها ڪيفيت هئي، جو
باز گشتم از سخن زيراڪ نيست
در سخت معني و در معني سخن.
يعني ”شعر چوڻ کان باز آيل آهيون، ڇو ته نه شعر ۾ معنيٰ رهي هئي
۽ نه معنيٰ ۾ شعر.“ اياز جي اُن ڪيفيت جو اشارو
هُن جي ان مجموعي جي نالي مان ئي پڌرو هو، جيڪو
لطيف جي ساڳيءَ ڪنهن اهڙيءَ ڪيفيت جي ترجماني ڪندڙ
خود لطيف جي بيت مان هُن کنيو هو:
’لڙيو سج لَڪن ۾‘ راسيون رتائين،
مون کي ماريائين، اديون اونداهي ڪري!
اياز جي اُن شعري مجموعي کي شاعر جي ”انتهائي نراسائيءَ جو
ترجمان“ چوندي، ناشر کي اُن مان نراسائيءَ کان وڌ
شاعر جي ”ناخوشيءَ يا ناراضپي“ جي ڪيفيت محسوس ٿي
هئي_ ”ناخوشي يا ناراضپو، شديد کان شديد، ايترو
شديد، جو اُن کان وڌ ڪنهن وصال جي تانگهه، ڪنهن
تبديل جو اُمنگ ۽ اُن وصال يا اُن تبديل لاءِ وڌيڪ
ٻيءَ ڪنهن تيز آس جو اظهار شايد ئي ڪو ٿي سگهيو
ٿي.“
اڄ، 1980ع کان پوءِ، بلڪ 1982ع ۾ ”پتڻ ٿو پُور ڪري“ جي اشاعت
کان 1987ع جي سندس هن تازي شعري مجموعي ”راج_ گهاٽ
تي چنڊ“ تائين، پنجن سالن ۾ اياز جي ستن شعري
مجموعن جي تخليق ۾ اشاعت·
مان پڌرو آهي ته اياز جي اها ڪيفيت ڪنهن شڪست
قبولڻ ۽ فراريت ۾ پناهه وٺڻ واري ذهن جي ڪانه هئي.
پر راهه ۾ لهندڙ سج ۽ رات جي اوندهه ٿي وڃڻ تي
”سسئيءَ“ جي ناراضپي، ڏک ۽ ڪاوڙ جي ڪيفيت هئي. جن
منزل ڏانهن هُن جي پنڌ ۾ رڪاوٽ ٿي وڌي. اياز
پنهنجي اُن ڪتاب کي ”ماضيءَ ۽ مستقبل“ ڏانهن منسوب
ڪيو هو_’حال ڏانهن‘ يا ’حال ڏانهن به‘ ته: اُن مان
به اياز جي اهڙيءَ ئي پنهنجي ’حال‘ کان بيزاريءَ ۽
ڪاوڙ جي ڪيفيت جو اظهار ٿيو ٿي ۽ نه سندس هار کائي
ڪنهن ڪنڊ پاسي ويهڻ يا ڪٿي ڀڄي پاڻُ محفوظ ڪرڻ جو.
وقت جو ڪرشمو واقعي به. هڪ طرح، اهڙيءَ نوعيت جو لڳي ٿو ڄڻ
’حال‘ آهي ئي نه_ رڳو ’ماضي‘ آهي ۽ ’مستقبل‘ آهي ۽
ماڻهو ”حال جو هر پَل ”مستقبل“ جي پَلُ لاءِ پيو
گهاري. ان معنيٰ ۾ ماڻهوءَ لاءِ آس ۽ نراس، خوشيءَ
۽ ڪاوڙ، شڪست ۽ فتح جي به ڪا ڳالهه ڪانه ٿي اُٿي_
هڪ لاڳيتي مجبوري هئي جنهن ۾ ماڻهو ڳهندو ٿي رهيو،
پر هيءُ جو لطيف چيو ته ”ڪِنِي ’ماضي‘ مَنَ ۾ ڪئي
’استقبال‘ حيفُ تني جي حال، جن وساريو ’حال‘ کي!“_
ان جي معنيٰ ڇا؟ ان مان ته ائين ٿي لڳو ڄڻ
’ماضيءَ‘ ۽ ’مستقبل‘ جي ڳالهه ڪانه هئي، رڳو ’حال‘
هو_ ۽ ’حال‘ ۾ ئي ماڻهو لڳاتار لوڙيندو ٿي رهيو!!
برابر هيءَ وقت جي ڌارا، هيءُ وقت جو اَجهل سيلاب_
ڪهڙيءَ به طرح اُن تي نظر رکجي_ اکين جي آڏو ماڻهو
پاڻ کي مجبور ئي ڏسي ٿو، پر حقيقت ۾، اُن اٽل
مجبوريءَ ۾ به ’جيئڻ‘ جي ضرورت آهي، جا ماڻهوءَ کي
اراده ڏئي ٿي_ ارادو آزاديءَ سان ۽ رڪاوٽن کان آجي
جيئڻ جو، پنهنجي مرضيءَ سان جيئڻ جو_ هيڪل توڙي
گڏجي، پر جيئڻ جو، ۽ جيئڻ کي ماڻڻ جو. ائين ارادي
سان روشن ’حال‘ جو رستو جڏهن، هلندي هلندي، لڪن ۾
سجُ لهي وڃڻ سبب، اونداهجي به ٿو، ته ماضيءَ جو
تجزيو ۽ ڏور ’جبل مٿي باهڙي_ مستقبل جو سدا چمڪندڙ
پرانهون اهو نشان_ ئي فردن توڙي قومن ۾ اَڻ مڃڻ ۽
جيئڻ تان هٿ کڻڻ بدران، بهتر ۽ خوشتر جيئڻ جو،
جيئڻ جي جسُ کٽڻ جو، اُمنگ ۽ ارادو تازو رکن ٿا.
وقت ۽ زندگيءَ جي جبر ۽ اختيار جو هيءُ وستار ائين ۽ ان ئي منطق
سان جاري رهندو آيو آهي.
۽ ٻولي ۽ ادب، وقت جي مقابلي ۾، قومن جي انهيءَ جيئڻ ۽ جيئڻ جي
ماڻڻ جي امنگ ۽ ارادي جا امانتدار، تربيت ڪندڙ ۽،
مسلسل روايت طور، اُن امنگ ۽ ارادي کي نسل کان نسل
تائين رسائڻ جا ثابت ۽ اڻ_ گس وسيلا پئي رهيا آهن.
ان مان قومن ۽ انهن جي بامراد زندگين کي اَٽوٽ
سلسلو ملي ٿو. ٻولي ۽ ادب جنهن لاءِ تسبيح جي ڌاڳي
جو ڪم ڏين ٿا.
ٻوليءَ ۽ ادب جا اها حيثيت ۽ اهو ڪارج تاريخي طور عام مڃيل آهي_
اوائلي مذهبي برادرين (جيڪي جديد قومن جي وجودجڻ
جون پهريون جماعت بنديون ليکجن ٿيون) جي ٻولين جي
سلسلي ۾، مثلاً اُنهن جون مقدس ٻوليون: سنسڪرت،
هيبريو، اَوستا، پالي، يوناني/ لاطيني ۽ عربي
وغيره؛ ۽ اُنهن کان پوءِ يا اُنهن سان شمال ۽
همعصر ملوڪيتي يا بادشاهي نظامن جي سلسلي ۾، جڏهن
علائقائي حدبندين ۽ علائقائي ٻولين هر هنڌ اُنهن
مذهبي برادرين ۽ سندن مقدس زبانن جي جاءِ ورتي ۽
اُهي لکيت ۾ اچڻ ۽ ماڻهن جون ابدي ۽ علمي ٻولين
بڻجڻ شروع ٿيون؛ ۽ سڀ کان وڌيڪ، جديد قومي جمهوري
نظامن جي سلسلي ۾، جڏهن قومي رياستون وجود ۾ آيون
۽ اُنهن جون قومي ٻوليون پنهنجي سڄي فڪري ۽ تخليقي
معجزي سان قومن جي سڃاڻپ جا بنيادي نشان بڻجي
پيون، جيئن اڄ اُهي آهن.
قومي زندگيءَ ۾ قومي ٻوليءَ جي اِن اهميت ۽ اِن ڪارج جي ڳالهه
ڪندي، تاريخ ۽ سماجيات جي هڪ عالم چيو آهي ته
”جيئن محبوب جي ڏسڻ لاءِ عاشق جي اک آهي. هُن جي
پنهنجي اک، اصلي اک، تيئن محب وطن لاءِ ٻولي آهي_
سڄيءَ هُن جي قوم جي تاريخ کان هُن کي مليل، هن جي
پنهنجي اصلي ٻولي، مادري ٻولي. اُن پنهنجيءَ
ٻوليءَ وسيلي، جا هو ڄمڻ سان ٻڌي ٿو، ماءُ جي هنج
۾ سکي ٿو، ۽ قبر تائين ساڻ نئي ٿو. هو گذريل وقت
ياد ڪري ٿو، سهيوگي سنگَ ۽ رفاقتون خيال ۾ آڻي ٿو،
۽ پنهنجا هو آئيندي جي وقتن جا خواب لهي ٿو.“
ٻوليءَ ۽ ادب جي اِها زندگي بخش روح افزائي ۽ اها اُنهن جي
مسيحائي هر محب وطن فرد ۽ خاص طرح محبِ وطن قومي
شاعرن ۽ اديبن جي واسطي سان قوم لاءِ سدا موجود،
سدا زنده ۽ ترو تابنده رهي ٿو. سنڌي ٻولي ۽ اُن جو
ادب به انهيءَ طرح سنڌي قوم جي پنهنجي جيئڻ ۽ جيئڻ
جي ماڻڻ جي ارادي جدوجهد جي تاريخ جا محفوظ طومار
يا رڪارڊ آهن، ۽ ائين ئي، خاص طور جديد قومي سنڌي
ادب لاءِ چئي سگهجي ٿو ته اهو سڄي جو سڄو اڄوڪي
دور جو، مخصوصن 1947ع جي تقسيم برصغير ۽ اُن جي
نتيجي ۾ سنڌ جي قومي ورهاڱي ۽ سنڌي قوم کي جنهن
سياسي ۽ سماجي صورتحال سان دوچار ٿيڻو پيو، اُن جو
اُهو شعوري ردعمل ۽ پورو ۽ سچو تفصيل آهي.
مون پنهنجي ڪتاب ”شاهه_ سچل_ ساميءَ“ (1978ع) ۾ ارسطوءَ جو قول
نقل ڪيو هو ته ”شاعري فلسفي کان وڌيڪ فڪر_ انگيز ۽
تاريخ کان وڌيڪ سبق آموز ٿئي ٿي،“ ۽ چيو هو ته
”اِها حقيقت ان طرح هئي، جو شاعريءَ مجموعي طور
انساني فطرت ۾ زياده اونهو ڏٺو ٿي_ اُن جي خصوصيت
بلڪ اُن جي عظمت جود ليل ئي اهو هو ته اُن اندر جي
اسرار جي، ڳالهه جي اصل جي، ’اکرن‘ جي نه پر ’روح‘
جي صورتگري ڪئي ٿي: ۽ ٻيو ته اُن پنهنجي دور تي، ۽
ان جي ماڻهن تي وڌيڪ حساس روشني وڌي ٿي ۽ انهيءَ
ڪري اُنهن سان زياده يڪدل ٿي اُنهن کي وڌيڪ چٽو ۽
صحيح سمجهيو ٿي.“ ائين عظيم شاعريءَ جي توصيف
ڪندي، مون وڌيڪ لکيو هو ته ”ان ۾ وقت جي حقيقتن جو
سچو ۽ پورو عڪس موجود هجي ٿو، ۽ اُن خيال کان اُن
۾ تاريخ جي جهلڪ موجود هوندي آهي؛ ۽ ساڳئي وقت ان
۾ حقيقتن جو تعبير به موجود هوندو آهي، اُن لحاظ
کان اُن ۾ فلسفي يا حڪمت جي به جهلڪ هوندي آهي.“
جڳ مشهور ادبي نقاد ٽي.ايس.اِليٽ، جو چوڻ آهي ته ”شعر ۽ ادب جي
دنيا ۾ جيڪڏهن اوهين ڪنهن جدت ڪار
(innovator)
جي ڪاوشن کي تاريخوار ويهي جانچيندا ته اوهين هن
کي سندس من جي ڪنهن اجهل ڌن ۾ مصروف ۽ قدم بقدم
اُن جي پورائيءَ ۾ اڳتي وڌندي ڏسندا.“ جديد سنڌي
ادب جو اڳرو ۽ جدت ڪار، اسان جو مهان اديب ۽ شاعر
شيخ اياز اسان کي سندس سڄيءَ اعليٰ تخليقي ڪاوش ۾_
پهنجي ضبط ٿيل مشهور پهرئين شعري مجموعي ”ڀونئر
ڀري آڪاس“ (1962ع) کان وٺي. سڀني سندس نثري تصنيفن
سميت، پنهنجي شعر جي هن زير نظر شاهڪار، ”راج گهاٽ
تي چنڊ“، تائين_ اهڙيءَ ئي ڪنهن هڪ پنهنجي لازم ڌن
۽ اَجهل جذبي جي تڪميل ۾ اڳتي وڌندو پئي معلوم ٿيو
آهي. ”پتڻ ٿو پور ڪري“ جي مهاڳ ۾ يوسف شاهين لکيو
آهي ته ”نثري نظمن تي مشتمل هيءُ بي مثال ڪتاب شيخ
اياز جي سڄيءَ زندگيءَ جي تجربن، ڄاڻ، مطالعي ۽
مشاهدي جو نچوڙ آهي......“ دراصل اُهو اياز جي
مطالعي جو نچوڙ به هُن جي پنهنجي اُن اندر جي
جذبي، پنهنجي آئيندي جي هڪ خواب کي اڳتي نئي ٿو،
جيڪو هن جي دل ۾ پنهنجن ماڻهن لاءِ موجود پئي رهيو
آهي، ۽ جنهن ڏانهن هن جي سڄي شاعري ۽ ٻي هر ادبي
ڪاوش مسلسل سفر ۾ رهي آهي. هن جي سڄي اعليٰ تخليقي
ادبي اُپت، هن جا سڀ ادبي شاهڪار، زندگيءَ جي همه
رنگ صورت جي مصوري هوندي به. اهڙا آهن، جو اُنهن
سڀني ۾ هڪ يڪرنگي، هڪ يڪسوئي ملي ٿي. شاعر جي
پنهنجي هڪ ’ڏور_ نگاهه‘
(vision)
هن جي هر نظم ۽ هر شعر ۾ موجود آهي، ۽ وچ ۾ ڪٿي،
خاص طرح پنهنجي قومي حال ۾ مايوسيءَ جي خفيف
عڪاسيءَ جي باوجود، جا حقيقت پسندانه ئي آهي_ اُن
۾ هزارن سالن جي تاريخ مستقبل جي اُن مثبت ۽
پُر_اُميد تصور سان وحي ملي ٿي:
اهڙي اڳ_ ڳڻتي
ڪهڙيءَ ڪؤتا کي هئي؟
ڪنهن هئن دانهن ٻڌي هئي
دکي ڌرتيءَ جي؟
ڇا اڳ ڏيهه ڏٺا هيا
ڏاهپ هئن ڏمري؟
من_ پيڙا جي ٻولڙي
ڪنهن هئن ڪُرلائي؟
(وايون، ص 97)
سهڙي جا سيکاٽ تي، کنوڻ سان کاڻوٽ
مٿان کائو موٽ، ساري سنڌ ٻري پئي
(بيت، ص 16)
هي جو ريٽُ رتو آ، کيسانو موريءَ،
اُڻي ڪنهن ڪوريءَ، ڳاڙهي اُڻت ڪيتري!
(بيت، ص 16)
او شل ڊهي ڊوهه، ڪائي آڳ ٻري پَئي،
لوهرُ ڦوڪي لوهه، رڪ ڪري ڪو پڌرو!
(بيت، ص 17)
اچي ٿو هيڪارَ موت ته سڀني جي مٿان،
مئي ناهه ميارَ، جي تون جيئين جسُ سان.
(بيت، ص 21)
هيءَ سرءُ، چاليهه سال!
روز ساڳا ڏينهڙا!
سج اُڀري ٿو، اُٿن ٿا سوچ ۾ ساڳا سوال_
سج اُلهي ٿو، منهن تي ٿا ملن ساڳا ملال_
ها فقط سرها لڳن ٿا، اڄ به ڌرتيءَ جا دلال_
هو وستي ويس پائي، ٿا هڻن ڪوڙا گلال_
ڪيترا تو لئه تڪيان؟ هاڻي ڀلائي آءُ ڀال!
روز ساڳا ڏينهڙا!
روز ساڳا ڏينهڙا!
روز ساڳا ڏينهڙا!
(وايون، ص 39)
ٿي ٻري لينن_ گراڊ_
بم برسن ٿا پيا.
”اولگا“ جي شاعريءَ ۾
اڄ به تازي آهه ياد_ بم برسن ٿا پيا.
اڄ به منهنجا ديس تو ۾
ڄڻ ته نازي بدنهاد! بم برسن ٿا پيا.
اي ڏکڻ! گهُلندين ڪڏهن تون
آءٌ اي بادِ مراد_ بم برسن ٿا پيا.
(وايون، ص 45)
ڌرتي! بس توسان
ماڻهوءَ ٻولَ نه پاڙيا!
آڌيءَ مانجهيءَ گيت ٿو ڳايان آءٌ اڃان.
سپني منجهه رچي وڃي ماڻهو نيٺ متان!
(ماڻهو سپنا ٿو اُڻي پنهنجي رتُ پُنءِ مان)
رانئي جرُ ٿَرُ آئيو، ڳاڙهو سج مٿان!
(وايون، ص 47)
’تون‘ ئي تون آهين
منهنجي ڀون آهين.
او آيل! او سنڌڙي!
منهنجي ساري ڏات تون
منهنجي ’مون‘ آهين_ او آيل! او سنڌڙي!
تون ئي منهنجا بيت آن
تون وايون آهين_ او آيل! او سنڌڙي!
اڃان نڪتي ڇو نه تون
کاهيءَ کؤن آهين؟_ او آيل! او سنڌڙي!
ويريءَ جي والارَ ۾
ڏينهن ته ڏون آهين!_ او آيل! او سنڌڙي!
(وايون، ص 49)
بادل ٿا برسن
جيڏا، وري جهوڪَ تي.
شاهه عنايتُ اُڀ مان، ڇمڪي ٿو ڇَن ڇَن،
نه تو سونگي سنڌڙي، نه تو ڏاڍي ڏن!
مٿن مٿي هٿڙا سدا شهيدن،
آهن اسان سان اڃان، مري جي نه مرن!
(وايون، ص 93)
پير کوڙي رهو پهاڙن تي،
پٿرن جي ڪِرڻ جيان نه ڀڄو!
رٿ روڪي وڙهو ’اياز‘ اڃان،
ڪانئرن جي ڀڄڻ جيان نه ڀڃو!
(غزل، ص 119)
سمجهو ٿا لوڪـو!
راهُو مرڻو ڪونه آ،
مري ويو ٻيو ڪــو.
(ٽه_ سِٽا، ص. 124)
اکيون پٽيو ڙي!
هيءَ جا باک بسنت جي
اٿي جهٽيو ڙي!
(ٽه_ سِٽا ص، 125)
موت نه کاڌي مات،
وري سج لُهولَهان
راهوڪيءَ تي رات!
(ٽه_ سٽا، ص 132)
ڇا تون ماضيءَ جا دروازا بند ڪرڻ چاهين ٿو؟
لاهور ۽ دليءَ جي رستن تان
رتُ ڌوپي چڪو آهي،
۽ اُها رُت ويجهي آهي
جنهن ۾ مالتيءَ جا اَڇا پُشپ
من جي پوترتا وانگر ٽڙي پوندا آهن.......
(نثري نظم ص 154)
دور ستارا پوڙها آهن
چنڊ به پوڙهو آهي،
يا هو پوڙهو ناهي؟
هن ساري سنسار کي ڪوئي
چوڌاري ڪو لوڙهو ناهي
يا ڪو لوڙهو آهي؟
ديپ ٻُجهن ٿا ديپ ٻرن ٿا
ڏاڍو ڏور ڏياٽيون آهن
جي وسمئه مان مَنش ڏسن ٿا.
وشِيؤ جيئن ڪو مندر آهي
ڇا اِن ۾ ڪوئي در آهي؟
سورتيون ۽ سڀ پوڄاري
اِن کان ٻاهر ڇو نه وڃن ٿا؟
هونءَ وشال لڳي ٿو، ليڪن
گهيرو ڪيڏو سوڙهو آهي!
(نظم، ص 180)
منهنجا گيت ڪڏهن اي ڌرتي!
چئه، توکان ڪو مُلهه گهرن ٿا؟
مون کان پوءِ اِهي اِئن لڳندا
انڊ مان جي چانڊوڪيءَ ۾
ڄڻ ڪي هڏڙا پکڙيل آهن_
هڏڙا ڪنهن کان ڇا ٿا چاهن
ڇا ڪوئي سوچي ٿو!
ڇا ڪوئي سوچي ٿو!
(نظم، ص، 181)
ڪنهن جو خون وهيو ٽوڙيءَ ۾
او ڊاير؟
توکي ڪيئي سال مئي ٿيا
روم روم مان تنهنجي نڪتا
جيڪي ڪيڙا
سي به مٽيءَ سان مٽي ٿي ويا_
ڪالهه مگر تو ٽوڙيءَ ۾
لڳ ڀڳ ساڳيءَ ورديءَ ۾
ساڳي هولي کيڏي!.....
(نظم، ص، 213)
وَن به ساڳو واس به ساڳو،
مَن به ساڳو ماس به ساڳو.
......................................
هڪٻئي سان گڏ ڇونه جيون ٿا؟
هڪٻئي کي سڏ ڇو نه ڏيون ٿا؟
هڪٻئي جو مڌ ڇو نه ٿيون ٿا؟
(نظم، ص، 222)
هو سڀ آڌيءَ رات اچن ٿا،
مگر مان تي ناچ نچن ٿا.
مگرمان جي چمڙي هيٺان
تن جون ڪيئي پيڙهيون آهن،
هڪٻئي پويان سيڙهيون آهن
تن تي گڏجي هيٺ لهن ٿا،
دودي تائين، ٻاگهيءَ تائين_
ڪُنڊَ ڪُنڊَ ۾ ديپ جلن ٿا،
مگرمان تي ناچ نچن ٿا.
جيڪي ڪالهه اِنهي ڌرتيءَ تي
ماريا ويا ها، سي به اٿن ٿا،
۽ پوءِ پنهنجن پيرن هيٺان
لاش چنيسر جو ڇيڀاٽي
ڇاتي کولي، اوچي ڳاٽي
ڏاڪولن سان ٺڪ ٺڪ ڪن ٿا
مگرمان تي ناچ نچن ٿا.
(نظم، ص، 227)
........... ان طرح، آءٌ هوند هن ڪتاب تان اياز جا سڄي جا سڄا
نظم_ ”سارو عرش منور آهي/ چنڊ ڳليءَ ۾ چمڪي
ٿو.....“ (ص ص 184-185)، ”ڪيڏو ياد ڪيان ٿو توکي/
تنهائيءَ ۾/ تون جو جيئڻ جو جس آهين/ ڪير چوي ٿو
تون ڪئس آهين!.....“ (ص ص 188-189)، ”آزاديءَ لئه
روز مرن ٿا/ ماڻهوئڙا.....“ (ص ص 199-200)، ”موت
مسئلو ناهي/ مسئلو حياتي آ. ”موت مسئلو ناهي/
مسئلو حياتي آ.....“ (ص 203)، ”هي شاعر جي لهرائن
ٿا/ هي جيڪي آداب عرض ڪن/ جن کي ڪوبه ضمير نه
آهي...“ (ص، 204)، ”پنهنجي جيئري يارو/ انقلاب
اچڻو آ.....“ (ص، 205)، ”حڪمرانن کي ڪونه مڃون ٿا/
پوءِ به اسان محڪوم ته آهيون!.....“ (ص 207)، ”باک
ڦٽيءَ جو روز ٻڌان ٿو/ ’وڪٽر جارا‘ کي....“ (ص،
211)، ”عمر گذري وئي/ دک هن ديس جا/ اڄ به ساڳا
هئا.....“ (ص، 211)، ”رات جي سياهيءَ ۾/ روشنيءَ
جي جهرمر ۾/ ڪيترا نوان ماڻهو/ سچ ڏي وڌن ٿا
پيا.....“ (ص ص 228-229)، ”جوت ٻرندي رهي...../
رات ٺرندي رهي.....“ (ص، 231) پيش ڪريان_ بلڪ اياز
جو ڪهڙو ڪهڙو بيت، ڪهڙو ڪهڙو شعر، ڪهڙو ڪهڙو نظم ۽
اُن جو ڪهڙو ڪهڙو بند پيش نه ڪريان_ جي پنن تي
جاءِ جي گنجائش ڏسي سگهان، ۽ جي اِها خبر نه هجيم
ته هيءُ سڄو ڪتاب، پنهنجي واقعي هڪ ايڏيءَ امر
شاعريءَ سان لائق پڙهندڙن جي آڏو پاڻ موجود آهي ۽
سنڌ جا محڪوم ۽ مظلوم باشعور ماڻهو ضرور اُن جي
سِٽ سِٽ پڙهندا ۽ اُن جي ’ايجاز‘، ’ايما‘ ۽
علاماتي ادا ۾ جيڪي معنيٰ جي موتين جا انبار سندن
آڏو آهن اهي هو پاڻ ئي ڏسندا ۽ گڏ ڪندا!
اياز جي هيءَ شاعري، اياز جي پنهنجي چواڻيءَ، هن جي ”زندگيءَ جي
پوئين پهر جي شاعري“ آهي. اِنهيءَ ڪري ان ۾ لائق
پڙهندڙن کي ڪٿي ڪٿي زندگيءَ جي اختيار ۽ اُن جي
خاتمي کان پوءِ جي اوني جو اظهار به ملندو_ جئين
مثلاً صفحي 76 واري ءَ وائي ۾:
ويل آن ساهي پٽڻ جي
موت منهنجي لاءِ تون
آخري منزل نه آهين.
مان اُٻن ۾ ڪيئن رهندس
مون ڀُلائي نانهه ڀون!
هو وسي ٿو وڏ_ ڦڙو
سايون ٿين ٿر ۾ ڀٽون!
جي اچان موٽي ته مون کي
ڪنهن هرڻ ۾ پاءِ تون!
موت منهنجي لاءِ تون
آخري منزل نه آهين
يا، جيئن صفحي 173 واي نظم ۾:
اڃان اجهاڻل ڏيئو ناهيان
تون جو اچڻو آهين. آءُ!
تنهنجي ڪارڻ ليئا پاتا
ساري رات جَلي مون در تي،
ڪيڏو ڪارو انڌيارو آ
ڀنڀرڪي تائين سانڀر تي!
ڄاڻ پرهه جا پنڇي اُڏريا!
توڙي پوئين آهي ويرا،
منهنجي جوت اڃان به ٻري ٿي
اڃا تڪيان ٿو تنهنجا پيرا.
اڃان به ساڳيو ليئو آهيان،
اچڻو آهين جي، تون آءُ!
يا، ”سارو عرش منور آهي“ (ص 184) واري نظم ۾:
...... ڇا، هي منهنجو بستر آهي؟
جنهن وٽ ڪوئي روئي ٿو:
جي، ”هي شعر اڌورو آهي.
”ويٺي ڪالهه لکيائين ٿي جو،
”جهونگاري سوچيائين ٿي جو،
”ڀانيان ٿو اڻپورو آهي!“......
يا، جيئن ص، 224 تي آيل سندس نظم:
عمر گذري وئي
دک هن ديس جا
اڄ به ساڳا هئا
جي هئا مون ڏٺا“
سال چاليهه اڳ،
ڪوبه ڦيرو نه آ
ديس جي دانهن ۾!.....
1976ع کان 1979ع تائينءَ جي وائيس چانسيلريءَ واري دور ۾ ۽، اُن
دور کان فوراً پوءِ واري ڪجهه عرصي ۾ به، نه لکڻ
سبب، اياز جي شعري آمد ۾ اها رواني نه رهي هئي، ته
هن فقط نثري نظم ”پتڻ ٿو پور ڪري“ (1982ع) وارا
لکيا هئا_ جيئن گروديو ٽئگورُ پنهنجي آخري دور ۾
ڪجهه ڪتاب نثري نظمن جا لکي، وري پنهنجيءَ منظوم
شاعريءَ ڏانهن موٽيو هو. ٽئگور وانگر اياز جي
اُنهن نثري نظمن ۾ اها ڳالهه نه هئي جا شاعر مان
متوقع هئي. ان سلسلي ۾ اياز مون کي پاڻ ئي ٻڌايو
هو_ ۽ ٻئي هڪ هنڌ آءٌ ائين لکي به چڪو آهيان_ ته
ڪيترو وقت هن جي تخليقي قوتن جا سرچشما بيٺل رهيا،
۽ اُن ڪري هن ڪٿي ڪٿي (نثري نظمن ۾) پنهنجي مطالعي
جو سهارو ورتو هو. پر اُن سان اياز جي انهيءَ
پيشڪش جي به مخصوص اهميت کان ڪڏهن به انڪار نٿي ٿي
سگهيو. يوسف شاهين اياز جي اُن مجموعي کي علم ۽
فلسفي جي دنيا جو ”هڪ عظيم شاهڪار“ چوندي، شاعر جي
ڪن سالن جي لڳاتار ماٺ کان پوءِ جي پهرئينءَ خوش
آئند اشاعت طور ”نيئن نينهن جو تياپو“، ”پرهه
ڦٽيءَ جو پيغام“ ۽ ”من اندر جون ڳالهيون“ سڏيو
آهي_ ”جن کي ٻڌڻ لاءِ سچي دل ۽ اجرو من گهربل هئا،
۽ جن جي مطالعي کان پوءِ شيخ اياز جي سموري شاعري
(پاڻ) وڌيڪ اثرائتي انداز ۾ پڙهي ۽ پروڙجي سگهي
ٿي.“ اڄ اياز جي هن ”پوئين پهر جي شاعريءَ“ ۾ به
سندس ان وسيع مطالعي ۽ جهان_ گرديءَ جون جهلڪون
ملن ٿيون. هن جي مطالعي ۾ اِن طرح ڪيترا شاعر،
اديب، فلسفي آيل آهن، جن جو ذڪر هن هنڌ هنڌ پنهنجي
’انداز‘ جي اظهار ۾ تمثيل
(Allegory)
طور ڪيو آهي_ جيئن ڀٽائي، سچل، بيڪس، اولگا پرگال
(لينن گراڊ جي شاعره)، ٽئگور (روي)، ڪڇي شاعره رتن
ٻائي، ڪاليداس، شاهه عنايت، ڪبير، فريد، بلي شاهه،
روحل، ڀاڳوڀان، ويد وياس، گوئٽي، بيٿوون، مولانا
آزاد، اصغر گونڊوي، مايو ڪوسڪي، ڪنفيوشس، فيض، سبط
حسن، دارا شيوسانگ (قديم چيني عالم)، آنندي، امير
خسرو، مرزا ”رسوا“، فڊل ڪاسٽرو، وڪٽر جارا
(هسپانوي راڳي ۽ شاعر)، وغيره. ائين ٿو لڳي ته شعر
۽ ادب جي ساري دنيا هن جي آغوش ۾ آهي، ۽ هن کي
پنهنجي ديس، پوري برصغير ۽ ساريءَ دنيا جو فڪر
آهي، ۽ ٽنهي جي تقدير ۾ ڪوئي رشتو آهي، ۽ اُن رشتي
جي بحاليءَ جي هن کي اڻ تڻ آهي، جيڪو رشتو هٻڇ،
غصي، خوف ۽ تاريڪ خياليءَ سبب ڇڄي، ڇيهون ڇيهون
ٿيو پيو هو، ۽ جيسين اُن جا ٽٽل ڦٽل ڌاڳا ڳولي،
ڳنڍي جوڙي، سلجهائي ۽ صاف ڪري نٿا سگهجن، تيسين هن
جي پنهنجي قوم ۽ دنيا ۾ ٻئي مظلوم انسان جي نجات
ممڪن نه هئي.
پڇڻ تي اياز مونکي ٻڌايو ته پاڻ سڄو هيءُ شعر، جيڪو هن مجموعي ۾
پيش ٿيل آهي، سواءِ اُن جي ٻن چئن نظمن جي، مارچ ۽
اپريل 1987ع ۾، روزانه علي الصبح چئين وڳي کان
ڇهين وڳي تائين ڪم ڪندي جوڙيائون؛ ۽ پڻ ٻئي شعر جو
سندن مجموعو، ”بڙ جي ڇانوَ اڳي کان گهاٽي“ به،
ائين آگسٽ سيپٽمبر جي ٻن مهينن جو تخليقيل، وٽن
تيار آهي، جو عنقريب شايع ٿيڻ لاءِ ڏنو ويندو.
راتين جو جاڳي، صبح جي پهر ۾ پنهنجي ملڪ ۽ ماڻهن جي پا بزنجير ۽
ڏکاريءَ زندگيءَ تي ائين ڪُرلائڻ جا آثار اسين
اياز جي هن تخليق ۾ ڏسي ۽ پڙهي به سگهون ٿا:
رڻ_ ٻارڻ ٻاري ويا، آڌيءَ اٿي جي،
ساري ٿي تن کي، اڀري باک بسنت جي.
(بيت، ص، 14)
رات ڀر تنهنجي پڪار
ننڊ کي نيندي رهي.
آڌ ڌرتي سرخ ٿي وئي، ايترا آيا بهار!
ڪويَلون ڪوڪن پيون، ڪوئي ته ناهي چپ يار!
ڇو اڃان گلنار ناهن، روءِ تنهنجي جا آنار؟
ٿو ڇڪين ڇو هي جيان، مون کي پراهين پار يار!
(وايون، ص
59)
اُٿي آڌيءَ رات جو
تو لئه ٻولن ٻولڙيون
پکي ڪي پرڏيهه جا.
ڦڙا ڦڙا ماڪ جا
جڏهن ڦلن جهولڙيون،
تو لئه ٻولن ٻولڙيون
پکي ڪي پرڏيهه جا.
جن تولاءِ سڳنڌ جون
ڪيئي ڳليون ڳولڙيون،
تو لئه ٻولن ٻولڙيون
پکي ڪي پرڏيهه جا.
ڀنڀرڪي جو ڀنءِ مٿان
ريکون نيٺ رتولڙيون،
تو لئه ٻولن ٻولڙيون
پکي ڪي پرڏيهه جا.
(وايون ص، 86)
باک ڦٽيءَ جو شعر لهن ٿا
مون تي سج_ اُهاءُ ڪري؛
رت اُٻڙڪا کائي ٿو اِئن
ڏينهن تتو جئن تاءُ ڪري!
سارو وقت ته رهندو ناهين،
ويندو آنهه سماءُ ڪري!
ڪيسين ڪوءِ ڪلالن جي ۾
منهنجي ڏات هڳاءُ ڪري؟
آءُ ته آدرڀاءُ ڪري ڪو
تنهنجو آدرڀاءُ ڪري!
باک ڦٽيءَ جو روز ٻڌان ٿو
’وڪٽر جارا‘ کي.
هي جو چِليءَ جو راڳي آ
منهنجي ڀاءُ جيان آ،
اُن جي دکياري ڌرتي ڄڻ
منهنجي ماءُ جيان آ.....
(نظم، ص، 211)
اياز جي شعري فن تي لکندي. ”ڪي جو ٻيجل ٻوليو“ (1970ع) جي مهاڳ
۾ مون چيو هو ته ”اياز پنهنجي ادبي تخليق جي فني
اوچائيءَ جا سنڌا پاڻ قائم ڪري ٿو ۽ پاڻ ئي انهن
کان مٿي اڀري ٿو؛ ۽ پوءِ مون هن جي ”سادن ۽ سهڻن
لفظن ۽ اُنهن جي چونڊ ۽ پوري پوري استعمال“ جو ذڪر
ڪيو هو، ۽ لکيو هو هن جي ”شعر جي نغمگيءَ ۽ ان جي
دلبرانه انداز“ بابت، ۽ هن جي ”ننڍڙن ۽ نزاڪت ڀرين
وزنن ۽ بحرن“ بابت، ۽ پڻ ”ڊگهن بحرن ۽ انهن جي
جولاني ترنم“ بابت، ۽ ”هوا کان هلڪن رديفن ۽
قافين، ۽ هندي ڇنڊ جي بنهه معصومانه ۽ من موهيندڙ
استعمال ۽ لوڪ گيتن جي ڌنن ۽ انوکين علامتن ۽
اشارن“ بابت، جن سان هن جا پڙهندڙ هن جي آڇيل
معنائن جي موتين سان پنهنجا جهول ڀري ٿي سگهيا ۽
سندن دل ورائي ورائي هن جي شعرن ٻڌڻ لاءِ آتي ۽
زبان اُنهن جي نغمن کي وري وري جهونگارڻ لاءِ تيار
رهي ٿي. اياز جي هن تازي ڪلام جي فني اوچاين لاءِ
پڻ آءٌ اهوئي ڪجهه چئي سگهان ٿو. اياز جي شعري
اظهار ۾ مون هميشه هڪ ڳالهه ڏٺي آهي، جنهن کي آءٌ
جذبي جي ڌارا
(Stream of Passion) به چئي سگهان ٿو. شعور جي ڌارا
(Stream of Consciousness)
وانگر، ادب ۽ فن جي ڪاوش ۾ جڏهن اِهي ٻه ڌارائون
گڏجن ٿيون. يعني جڏهن شعور جي ڌارا کي جذبي جي
ڌارا_ اُمنگ، اُتساهه، عشق جي ڌارا_ ميسر اچي ٿي
_جنهن کي ٽي.ايس.اِليٽ ”اندر جي ڌُنَ“ ۽ اسان جي
لطيف ”اندر جي آگ“ چيو آهي) ۽ پوءِ جيتر اهي ٻيئي
ڌارائون ڪنهن اديب ۽ شاعر سان شامل حال هجن ٿيون،
تيتر جيڪا تخليق وجود جي ٿي. اُها پنهنجي اظهار
لاءِ ڪنهن خاص ڪوشش يا اڳ_ رٿا جي به محتاج نٿي
رهي. ائين ئي اياز جا ڪيترا نظم آهن جن جي ڪائي
مقرر يا ٻڌل صورت
(fixed pattern) نه آهي، جي پوءِ به پنهني فني تڪميل ۽ منطقي نتيجي تي پهچن ٿا،
۽ پوري آب تاب سان پهچن ٿا؛ ۽ توڙي جو اُنهن جي وچ
جون سٽون هم قافيه نه آهن ۽ انهن جا ڪي پادَ يا
مصراعون به ناتمام هجن ٿيون، ته به انهن ۾ ترنم ۽
تاثر پابند شاعريءَ کان به وڌ ملي ٿو؛ اُنهن جون
تشبيهون ۽ استعارا بنهه نوان، جن جي نواڻ به نئين
کان نئين، ڪابه انهن جي سٽ اجائي ۽ ڀرتيءَ جي نه_
ته به منيٰ جي ايتري اَوَلِيت، جو اُنهن جي ٻوليءَ
جو حسن ۽ خوبي ثانوي ڳالهه پيئي ڀاسي. اِن طرح جي
فطري شعر جي هر صنف_ بيت، گيت، وائي، ٽه_ سٽي،
نظم، نثري نظم_ تي شاعر جي ڇاپ هجي ٿي، ۽ شاعر جي
نالي جي خبر نه هوندي به ڏسي ۽ پڙهي. چئي سگهجي ٿو
ته اُهي اياز جا شعر آهن.
منهنجي ويچار ۾، آءٌ اياز جا اِن شعور ۽ جذبي جي باهمي ڪيفيت
جا، تخليقيل مثالي ٻه نظم_ ”ڪالهه ڪڏهن مون
وارياسي ۾/......“ (ص 210) ۽ .گيت به ڄڻ گوريلا
آهن،/.....“ (ص 30) هتي لائق پڙهندڙن جي آڏو آڻي
به سگهان ٿو. پهرئين نظم ۽، خاص طرح اُن جي آخري
ڇهن سٽن جي بند ۾، شاعرُ ڏاڍي هڪ دلنواز انداز جو
اندروني ترنم حاصل ڪري سگهيو آهي_ جيئن بند جي
ٽينءَ سٽ جي لفظ ’فلسطين‘ جو قافيو اُن جي مٿينءَ
سٽ جي آخر ۾ ’جيسين‘ آهي، پر ان کان پوءِ باقي بند
۾ قافيو ڪونه آهي، ۽ رڳو ’حسرت‘،
’فلسطين‘،
’ياسر‘، ’سارا‘
۽ ’ڏسي‘ لفظن ۾ اندل ’سين‘ (س) جي آواز، ۽ ساڳيءَ طرح ’حسرت‘،
’ياسر‘، ’عرفات‘ ۽ ’رتورت‘ ۾ ’ت‘/ ’ظ‘ جي تڪرار
(Repetition)
سان ترنم پيدا ڪيو ويو آهي. ساڳيءَ طرح ٻئي نظم ۾
آوازن ’گ‘، ’ر‘، ’ج‘، ۽ ’ڙ‘ جي تڪرار ۽ پڻ اندروني
هم قافيائي لفظن
’جاڙ‘،
’آڙ‘،
’پ_هاڙ‘، ’تاڙ‘، ’لاڙ‘ ۽ ’آ_ کاڙ‘ سان نظم جي ترنم
۽ تاثر کي عروج تي پهچايو ويو آهي. اِهي تجربا
ڪڏهن ڪڏهن مغربي شاعريءَ ۾ ملندا آهن، ته اُنهن جا
نقاد هوندا آهن، جي شاعر تان ٻلهار ويندا آهن.
اياز جي سڄيءَ شاعريءَ ۾ اهڙا سوين مثال موجود ڏسي
سگهجن ٿا.
اياز جا اِهي هيٺ ڏنل ٻه نطم، جتي هن جي شعري فن جا ۽ اُن جي
تمثيلي انداز جا، ۽ هن جي شعور ۽ جذبي، ذهن ۽ قلب
جي فطري امتزاج جا نمائنده مثال آهن. اُتي اُهي
سندس مجبور وطن ۽ محروم ۽ ستم رسيده قوم جي
شانائتي ۽ جسُ ڀرئي جيئڻ لاءِ مٿن تاريخ جي عائد
ڪيل جدوجهد جي طويل ۽ مشڪل رستي جي ڳالهه به ڪن
ٿا: اسان جا محب وطن ۽ عوام دوست اديب ۽ شاعر اڄ
اسان لاءِ اِهوئي ڪجهه ڪري سگهن ٿا: ۽ اڄ اِهوئي
فرض ادا ڪرڻ کان اُنهن کان غافل رکڻ جي ڪوشش ڪرڻ ۾
جاهه ۽ جلال جا صاحب ۽ ملڪ ۽ مال جا مالڪ، همه تن
۽ ڪل جهت مصروف نظر اچن ٿا:
(1)
ڪالهه جڏهن مون وارياسي ۾
ڳاڱيون، ڳمَ ڳنڍير ڏسي،
سج جي ڀاڇي ڏانهن ڏٺو،
سون وني ساواڻ هئي
منهن ڦيري جيڏانهن ڏٺو.
تيسين ٿي تيڏانهن ڏٺو
سارو سج ٻڏي ويو جيسين،
حسرت سان ڪنهن وقت فلسطين،
جئن ياسر عرفات ڏسي،
چَپَ ائين ڀيڪوڙي پنهنجا
سارا رتو رتُ لڳن!
(2)
گيت به ڄڻ گوريلا آهن،
جي ويريءَ تي وارَ ڪرن ٿا.
جئن جئن جاڙ وڌي ٿي جڳ ۾
هو ٻوليءَ جي آڙ ڇُپن ٿا؛
ريتيءَ تي راتاها ڪن ٿا
موٽي منجهه پهاڙ ڇپن ٿا؛
ڪيڏي تِرڇي تاڙ رکن ٿا
اتر اُڀري لاڙ ڇپن ٿا؛
سانوڻ سنگ وسن ٿا ڏاڍو،
بادل ٿي آکاڙ ڇپن ٿا.
ڪالهه هيا جي سرخ گلن جئن
اڄڪلهه نيلا پيلا آهن:
گيت به ڄڻ گوريلا آهن
جي ويريءَ تي وار ڪرن ٿا.
_ محمد ابراهيم
جويو
حيدرآباد سنڌ،
نومبر 20، 1987ع
|
