|
وڄون وسڻ آئيون
”اياز“ جي شعر جو هيءُ چوٿون ڪتاب آهي، جو پيش ٿي رهيو آهي. هِن
ڪتاب ۾ آيل شعر 1964-1968ع جي دور جو شعر آهي. سنڌ
جي تاريخ جا هي چار سال نئين سنڌ جي قومي جدوجهد
جا خاص يادگار سال آهن، انهن چئن سالن ۾ محب وطن
سنڌي اديبن ۽ دانشورن ون_ يونٽ جي سامراج خلاف
قومي جدوجهد جي اڳواڻيءَ جا فرض پوريءَ ڄاڻ، حوصلي
۽ ثابت قدميءَ سان ادا ڪيا، سنڌ جي اديبن ۽
دانشورن جو هيءُ ڪردار سنڌ جي تاريخ ۾ هڪ سدا روشن
باب ٿي رهندو.
1955ع ۾ اولهه پاڪستان جي ننڍين قوميتن جي پيرن ۾ ون_ يونٽ جي
غلاميءَ جا زنجير وڌا ويا. 1958ع ۾ ملڪ سان مارشل
لا لڳائي، انهن زنجيرن کي مضبوط ڪيو ويو. 1958ع
کان 1968ع وارا ڏهه سال اولهه پاڪستان ۾ هر طرف
سياسي هيبت ڇانيل هئي، پر سنڌ ۾ اهي ڏهه سال سنڌ
جي وطن دوست اديبن ۽ شاعرن جو آواز ڪڏهن به خاموش
نه ٿيو. هن دور جا پويان چار سال ايوبي آمريت جا
سخت ترين سال هئا. سنڌ جي باغي اديبن جي جدوجهد جو
زور پڻ پنهنجي چوٽيءَ تي هنن ئي چئن سالن ۾ رهيو.
”اياز“ جو 1962ع ۾ ڇپيل پهريون شعر جو ڪتاب ”ڀؤنر ڀري آڪاس“
1964ع ۾ ضبط ٿيو. ”اياز، جو ٻيو شعر جو ڪتاب
”ڪُلهي پاتم ڪينرو“ ۽ سندس نثر جو ڪتاب ”جي ڪاڪ
ڪڪوريا ڪاپڙي“ 1968ع ۾ ضبط ٿيا. محب وطن سنڌي
اديبن جا گهڻي ۾ گهڻا ڪتاب ۽ گهڻي ۾ گهڻا سنڌي
رسالا به هِنن ئي چئن سالن ۾ ضبط ٿيا. 1965ع
(سيپٽمبر_ ڊسمبر) ۾ پهريون ڀيرو ”اياز“ کي جيل
موڪليو ويو. سندس لافاني نظم ”زندان، هزارين مان
نه رڳو“ (جيڪو هن ڪتاب جي 55 ص. تي آيل آهي) اُن
قيد جي ڏينهن جو رچيل آهي. 1968ع جي آخر ۾ مٿس قلم
123- الف (ڏوهه_ بغاوت، سزا_ عمر قيد، ڦاسي) هيٺ
ڪيس داخل ڪيو ويو. هِن قلم هيٺ، پاڪستان ۾، اُن
دؤر تائين، سواءِ خان غفار خان جي، ٻئي ڪنهن تي به
ڪيس داخل نه ٿيو هو. هِن ڪيس ۾ گرفتاريءَ کان اڳ
ضمانت جي درخواست هاءِ ڪورٽ ۾ فيصل ٿئي ئي ٿئي،
اُن کان اڳ نومبر 1968ع ۾ ايوب شاهيءَ جي تيرهن
وڏن ڏوهارين (سنڌ مان ٽن_ ذوالفقار علي ڀٽي، ممتاز
علي ڀُٽي ۽ مير رسول بخش خان ٽالپر) سان گڏ ”اياز“
کي پڻ قيد ڪيو ويو جن مان گهڻا پنجاب جي ساهيوال
جيل ۾ بند ڪيا ويا، ۽ ”اياز“ به ساڻن گڏ اُتي هو.
جهلجڻ کان ٿورو اڳ جون سندس رچيل وايون (”سنڌڙيءَ
ساٿ سچوم، ڪوري ڪنڌ ڏنوم،_ گهوريُس گهوريُس سنڌ
تي!“_ ۽ ٻيون) هِن ڪتاب جي آخر ۾ 201 ۽ 202 صفحن
تي ڏنل آهن.
مطلب ته، جيئن مٿي چيو ويو، هِن ڪتاب ۾ ”اياز“ جو پيش ٿيل سڄو
شعر سنڌي ادب جي 1964ع کان 1968ع تائين وارن چئن
سالن جي شديد قومي جدوجهد جي دور جو شعر آهي. سنڌي
ادب جا پڙهندڙ ۽ پارکو هن شعر جي فڪري ۽ فني اهميت
پڻ سنڌ جي قومي تاريخ جي اِن اهم دور کي خيال ۾
رکي، ڪري سگهن ٿا.
فيبروري 1969ع ۾ جيل مان نڪرڻ کان فوراً پوءِ ”اياز“ جو ٻن
مهينن، يعني مارچ_ اپريل، جو نئون رچيل ڪلام، اُن
جي وقت ائينءَ اهميت سبب، ”ڪي جو ٻيجل ٻوليو“، جي
نالي هيٺ بروقت شايع ٿيو. پر ان کان اڳ جو سندس
هيءُ رچيل ڪلام، جيڪو هاڻي هِن ڪتاب ۾ پڌرو ٿي
رهيو آهي، اُن جي اشاعت کي ان ڀيري روڪيو ويو هو.
هيءُ ڪلام گهڻي ڀاڱي پنهنجي پنهنجي وقت تي هڪ ڀيرو
ڇپجي به چڪو هو_ اڪثر طور انهن ڏينهن جي سجاڳ،
ذميدار ۽ پختي قومي شعور رکندڙ ماهياتي ادبي رسالي
”روح رهاڻ“ جي ورقن ۾، ”حل جل مشعل جل.....“، ”هي
گيت اڃايل مورن جا“ ۽ ”رت آئي ڳاڙهن پيرن جي“ وارا
ننڍا ننڍا مجموعا، الڳ الڳ، پهريائين ان رسالي ۾
ئي ڇپيا هئا، جن مان پهرين ٻن مجموعن تي، تعارف
طور، راقم جا مهاڳ به انهن موقعن تي ڇپيا هئا اهي
به مهاڳ به هن ڪتاب جي پڇاڙيءَ ۾ 205 ص کان 211
صفحي تي شامل ڪيا ويا آهن، ته جيئن پڙهندڙن جي
سامهون ان وقت جي مخصوص ادبي ۽ سياسي فضا جو نقشو
اُڀري سگهي.
مئي 1971ع ۾ ”اياز“ کي وري جيل وڃڻو پيو، جتان هو جنوري 1972ع ۾
آزاد ٿيو. هي اٺ مهينا ”مسلم بنگال“ سڙندو رهيو،
پر هتي اولهه پاڪستان ۾، ’قومي ٻوليءَ‘ جا شاعر،
وڏي ٺٺ سان، ”غالب ڪِي دربارِ عام“ جا جشن عام
ملهائڻ ۾ مشغول رهيا. ”اياز“ اِهي اٺ مهينا قيد ۾
رهيو، ۽ بنديخاني جي اُنهن مهينن ۾ هُن سنڌ کي لڳ
ڀڳ ٽن سؤ صفحن جو وڌيڪ ڪلام ڏنو. قومن جي عظمت ۽
بقا جي ضمانت قومن جا خاص خادم پنهنجي اعليٰ
پورهئي جي اهڙين بي بها ۽ لافاني تخليقن جي شڪل ۾
ئي پيش ڪندا آهن. سنڌ جڏهن ڦورو نادر شاهه ۽ اهڙي
ئي شيطان صفت سندس جُٽ ۽ پونير احمد شاهه ابداليءَ
جي خوني گهوڙن جي سُنبن هيٺان چيٿاڙجي رتورت ٿي
رهي هئي، تڏهن بيواهيءَ سنڌ جو سورائتو سپوت، شاهه
عبداللطيف، پري پنهنجيءَ ڀِٽ تي پاڻ کي بند سمجهي،
سنڌ جي لازوال عظمت ۽ بقا جو صحيفو تخليق ڪري رهيو
هو. اڄ سنڌ وٽ ”شاهه جو رسالو“ نه هجي ها، ته سنڌ
جي قومي وجود جي دعويٰ جو دليل ئي ڪيترو هجي ها!
”اياز“ جو هيءُ نئون ڪلام، جيڪو هُن پاڪستان ۾
بنگال جي رتوڇاڻ هلندي، قيد جي اٺن مهينن ۾ تخليق
ڪيو، سو جدا مجموعي ۾ ”ڪپر ٿو ڪُن ڪري“ جي نالي
هيٺ گڏ ڪيو ويو آهي، ۽ اميد آهي ته هِن زير نطر
ڪتاب جي اشاعت کان هڪدم پوءِ پريس ۾ موڪليو ويندو.
ڪجهه ڏينهن اڳ، هلڪي ۽ پاڻَ هُرتڙي سياست، رڳو پاڻُ اڳي ڪرڻ
لاءِ، جُڙتو سنڌ دوستيءَ جو جامو پائي، قومي
جدوجهد ۾ محب وطن سنڌي اديبن جي تاريخي ڪردار کي
لوئڻ ۽ گهٽائڻ شروع ڪيو_ افسوس، جو ان ۾ هُن سنڌ ۽
سنڌي عوام جي ڄاتل سڃاتل ۽ آزمايل قومي دشمنن ۽
اُنهن جي نجس ۽ لوسي ٻولڙين جي پاسي کڻڻ ۽ پاسي
جهلڻ کان به حذر نه ڪيو. هن قسم جي خودپسند سياست
ئي پهرياين اسان جي محب وطن شاگرد تحريڪ ۾ تفرقا
وڌا ۽ ان کي ڊانواڊول ڪيو. خوشيءَ جي ڳالهه آهي،
جو اسان جي ادبي دنيا ۾ هن سوليءَ ۽ سستيءَ سنڌ_
دشمن سياست کي هيل تائين ناڪاميءَ جو مُنهن ڏسڻو
پيو آهي، ۽ محب وطن سنڌي اديب ۽ دانشور پنهنجيءَ
ڳالهه تي اڄ به اُنهيءَ ئي ثابت قدميءَ سان قائم
بيٺا آهن، جهڙا اڳي هئا، هو پنهنجي ادب جو واحد
سماجي ڪارج هي سمجهن ٿا ته اُهو سنڌ جي قومي
جدوجهد ۽ سنڌي عوام جي وطن دوست انقلابي جدوجهد ۾
هڪ ڪارگر ۽ مضبوط هٿيار جو ڪم ڏيئي سگهي.
اسان جي سڄاڻ ۽ پياري ساٿيءَ، رسول بخش پليجي، جي لفظن ۾ ”اسان
جي قومي ادب کي اڃا ڪئين کوٽن ۽ ڪمزورين تي غالب
پوڻو آهي_ ان کي اڃا صحيح معنيٰ ۾ انقلابي ۽ عوامي
ٿيڻو آهي.“ وقت آيو آهي، جو اسان جا سمجهه ۽ ساڃهه
رکندڙ اديب ۽ شاعر، وطن دوست عوامي انقلاب جي راهه
۾_ جيڪا راهه اسان لاءِ تاريخ اڄ مقرر ڪئي آهي_
پنهنجون سموريون فڪري ۽ فني ڪوششون ظالم ۽ ڦورو
طبقن جي ظلم ۽ ڦرلٽ کان پنهنجي محبوب وطن کي آزاد
ڪرائڻ ۾ صرف ڪن. اميد آهي ته ”اياز“ جي هِنن ٻن
ڪتابن_ ”وڄون وسڻ آئيون“ (جيڪو پڙهندڙن جي هٿ ۾
آهي) ۽ ”ڪپر ٿو ڪُن ڪري“_ جي شايع ٿيڻ سان سنڌي
ادب، پنهنجي منصب ۽ معيار جي خيال کان، نئين سر
اڳتي وڌڻ شروع ڪندو.
ڪتاب جي پڇاڙيءَ ۾ شعر جي فهرست ڏني ويئي اهي، جنهن ۾ بيتن کان
سواءِ، ٻئي هر شعر يعني واين، گيتن، نظمن، غزلن،
لوڪ گيتن وغيره جي پهرين پهرين سٽ ڏنل آهي، ته
جيئن پڙهندڙن کي خاص خاص شعر کي ڳولي پڙهڻ ۾
سولائي ٿي سگهي. شعر جي فهرست کان پوءِ ”اياز“ جي
شعر ۾ ڪم آندل ڪن ٺيٺ سنڌي لفظن جون معنائون به
ڏنيون ويون آهن، جي سنڌ جي عوام لاءِ ته اوپرا نٿا
ٿِي سگهن، پر عوام جي دنيا کان پري شهرن ۾ رهندي
رهندي، اسان جي ڪن لکيل پڙهيل ڀائرن لاءِ البت
نوان ٿي سگهن ٿا.
قومون جڏهن پاڻ کي سڃاڻڻ ۽ سمجهڻ چاهينديون آهن، تڏهن پهريائين
پنهنجي ٻوليءَ کي سڃاڻنديون ۽ سمجهنديون آهن_ ڇو
ته ٻولي ئي سندن سڃاڻپ جو اصل نشان ٿئي ٿي. هر قوم
جي پنهنجي پيڙهائتي ٻولي آهي. اڌاري ٻوليءَ يا
گاڏڙ ٻوليءَ تي هلندڙ قوم جي زندگي جُڙتو ۽ کوکلي
ٿئي ٿي، جيتري نبار ۽ نج ٻولي، اوترو ان قوم لاءِ
پاڻ سڃاڻڻ سولو ۽ پنهنجي آزادي ماڻڻ آسان ٿئي ٿي.
اِهوئي سبب آهي، جو تاريخ ۾ جڏهن به ڪنهن قوم پاڻ
کي قوم سڏائڻ جي لائق سمجهيو آهي، تڏهن پهريائين
اُن پنهنجي ٻوليءَ کي جياريو آهي ۽ وڌايو آهي_
توڙي جو سندس اُها ٻولي سوين سال ڪم نه آئي هجي،
يا ان جو ادب کڻي ڪيترو به پوئتي پيل ۽ اڻپورو
رهجي ويل هجي ۽ ان جا لفظ کڻي ڪيترا به ڪم کان
نڪري ويل هجن، يا رڳو اڻ پڙهيل جهانگين ۽ جهوپڙن ۾
رهندڙ ماڻهن وٽ باقي وڃي بچيا هجن. ٻوليءَ جي
پنهنجن لفظن ۾ جيڪا ڇڪ ۽ ويجهڙائي ٿئي ٿي ۽ سمجهه
ڀريل رهي ٿي، اُها ڌارين لفظن ۾ ڪڏهن به ڪانه ٿي
رهي. پنهنجا لفظ کڻي ڪيترا به خيالي دنيا جا هجن،
پر اُهي ڏٺل وائٺل دنيا سان لاڳاپيل رهن ٿا_ جيئن
ڌارئين لفظ ”اتحاد“ جي سامهون پنهنجو لفظ ”ايڪو“
يا ”ٻَڌِي“ آهي، يا ڌارئين لفظ ”قرارداد“ جي
سامهون پنهنجو لفظ ”ٺهراءُ“ آهي، ۽ ائين ٻيا لفظ_
۽ انهيءَ ڪري اُهي نج پنهنجا لفظ ڳالهائيندڙ ۽
ٻڌندڙ ٻنهي کي هڪَ سمجهه ۽ هڪَ سڀاءَ جي ڏور ۾ ٻڌي
ڇڏين ٿا، جيڪڏهن ادب کي قومي ادب ٿيڻو آهي ۽ قومي
ادب کي اڳتي وڌي صحيح معنيٰ ۾ عوامي ادب ٿيڻو آهي
۽ قومي ادب کي اڳتي وڌي صحيح معنيٰ ۾ عوامي ادب
ٿيڻو آهي ته ان لاءِ ادب جي ٻوليءَ کي پهريائين
ڇڙجي ڇنڍجي قومي ٻولي يا عوامي ٻولي بنجڻو آهي.
قومي ۽ عوامي ادب جي راهه ۾، ٻين ڳالهين سان گڏ،
.اياز“ پنهنجي شعري ٻوليءَ کي جو قومي ۽ عوامي رنگ
ڏنو آهي. اِهو سندس ڪم سنڌي قوم ۽ اُن جي آئيندي
لاءِ آب حيات کان گهٽ نه آهي.
”ڪپر ٿو ڪُن ڪري“ جي ڪلام کان پوءِ (جيڪو پوئين ڀيري جيل ۾
”اياز“ چيو)، ٻيو ڪو وڌيڪ ڪلام. هِن ڏيڍ سال کن جي
مدت ۾ هن ڪونه رچيو آهي. شايد شاعريءَ جي ڏات،
جنهن کي ”اياز“ پنهنجي هڪ مضمون ۾ ”بيوفا سُريت“
ڪوٺيو آهي، هڪ ڀيرو وري کانئس رُسي ويئي آهي، پر
اُها وٽس وري ايندي، ۽ سنڌي ٻوليءَ کي هڪ نئين
ڪوتا ملندي، جا پڻ مهانُ هوندي، جا پڻ اَمر هوندي.
هِن سلسلي ۾، .اياز“ پاڻ سان گڏ هر شاعر جي دل کي
سمنڊ سان، اُن ۾ اٿندڙ امنگن کي سِپُن سان، خيالن
کي موتين سان ۽ آسمان ۾ ڀرجي ايندڙ بادلن ۽ انهن
مان وسندڙ مينهنِ کي حالات سان ڀيٽيندي، شاعريءَ
جي هِن ڪرشمه آرائيءَ تي پاڻ به وڏي اچرج جو اظهار
ڪيو آهي_
ڇا ڇا نه سمندر سَرجي!
ٿا بيتَ اَڇوتا سِپجن،
جنهن وقت گهٽا ٿي گِرجي_
ڇا ڇا نه سمندر سَرجي!
ڇا وِيرُون وِيروُن وايون!
هي جيءُ جڏهن ٿو ڀِرجي،
ڇا ڇا نه سمندر سَرجي!
_ پــــوءِ اُڌما اَلــڙَ اَلــــڙَ،
پوءِ
ڇاڇَر ۾ ڇا ترجي!
_ ڇا ڇا نه سمندر سَرجي!
(”اياز“_ هن ڪتاب ۾ ص، 148 تي)
_ سو اسان جي هيءَ هاڻوڪي سنڌ جڏهن پاڻُ سڃاڻندي ۽ پاڻ ڀري
ٿيندي، ۽ ان جو پورهيت عوام پنهنجا پنهنجا بند ڇني
اُٿندو ۽ پنهنجي انقلابي جدوجهد سان پنهنجي هِن
سونهاري ديس جي پاڪ ڌرتيءَ تي پرمارن جا کُتل نيش
۽ خوني چنبا پَٽي، ڀڃي ۽ پاڻ ڇڏائي، اڳتي وڌندو،
تڏهن ان اَجهل ۽ عظيم عوامي انقلاب جي ”ڪاريءَ
گهٽا“ سان گڏ سنڌي ٻوليءَ جو عظيم عوامي ادب به
اَوس اُڀرندو. ان ادب جا شهڪار ڪير رچيندو؟ سنڌي
نثر ۽ نظم ٻيئي، اُنهن لاءِ انتظار جون اکيون راهه
۾ وڇايون ويٺا آهن.
انقلاب پنهنجا اديب پاڻ پيدا ڪندو آهي، پر اِهو يقين سان چئي
سگهجي ٿو ته ”اياز“ جو ڪجهه سنڌي ادب کي ڏنو آهي،
اهو پنهنجيءَ جاءِ تي املهه ۽ بي مثل آهي، ۽
”اياز“ کان سنڌي ادب کي اڃا جو ڪجهه ملڻو آهي، ان
جو آسٿان اڃائي ڪجهه مٿي هوندو ۽ ان جو ملهه اڃا
ئي ڪجهه اوچو هوندو_
پهريون پهريون
لفظ خدا جو ’ڪُن فَيڪؤن!‘
شاعر، موسيقار، مصور
سڀ ۾ ساڳيو جوش جنون_
ڪُن فَيَڪؤن!
ڏات خزانو آهي،
ڀل ته وراهي
موتي هيرا،
نيلم نِيرا!
ڀل ته ڪري سينگار صدين جا!
روڪ نه تن کي
ٽوڪ نه تن کي
هي جي سرجڻهار صدين جا_
_ ”اياز“_ ص، 148
”اياز“ شاعر، موسيقار ۽ مصور کي ”صدين جا سرجڻهار“ سڏيو آهي.
”اياز“ پاڻ به ”صدين جو سرجڻهار“ آهي. ”اياز“ جي
شاعري اڄ لاءِ به آهي ۽ آئيندي لاءِ به آهي.
”اياز“ جي شاعري پنهنجي بي ساختگيءَ ۽ ٻولي جي
سادگيءَ سبب عام جي شاعري ته آهي، پر ساڳئي وقت
ڪجهه عام ۽ مٿاڇريءَ سمجهه کان مٿي به آهي. رواجي
نموني ۾ هرڪو ان کي هؤڙهه سان پڙهيو وڃي، ۽ ائين
به ڀانئين سگهي ٿو ته اهڙي سولي ۽ سڌي شاعري هو
پاڻ به ڪري سگهي ٿو، ۽ هوند ڪري به ته ڏاڍو
چڱو........ پر، خود ”اياز“ جي لفظن ۾_
جو ڳڻِ سڀڪا جيءَ ۾، ميران مَٽُ نه ڪا؛
ٿيندي گيڙوءَ گيت سان، ڪهڙي مُنڌ مَٽا!
ڪيرتَ ڪاڻياريون گهڻيون، ڪنهن ڪنهن مَنجهه ڪَلا؛
جنهن ۾ جيءَ جِلا، ڪانکي تَنهن جو ڪِينرو.
_ محمد ابراهيم جويو
حيدرآباد سنڌ
15-8-1983ع
ڪپر ٿو ڪُن ڪري
جيئن هر ڳالهه جو وقت ٿئي ٿو، تئين هرشيءِ جو، هر ماڻهوءَ جو،
ماڻهوءَ جي هر ڪم جو وقت ٿئي ٿو. ائين ماڻهوءَ جي
هر تخليقي شاهڪار جو به پنهنجو پنهنجو وقت ٿيندو
آهي_ وقت جنهن ۾ اُهو اُپجي ٿو ۽ وقت جنهن لاءِ
اُهو اُپجي ٿو، پر ڪي ڳالهيون، ڪي شيون ۽ ماڻهن جا
ڪي ڪم اِئين بنهه وقتائتي هئڻ سان گڏوگڏ ڪنهن
ڏورانهين آئيندي لاءِ به هوندا آهن. شيخ اياز جي
هيءَ تخليق، ”ڪُپر ٿو ڪُن ڪري“، پڻ اِئين پنهنجي
وقت جي تخليق آهي، ۽ ان جو پنهنجو هڪ دور، پنهنجو
هڪ زمانو آهي، جنهن کي سمجهڻ پهريائين ضروري آهي،
ته جيئن اُن جي سماجي ڪارج ۽ ادبي عظمت کي سمجهي
سگهجي_ ۽ اُن کان پوءِ ئي ايندڙ وقت لاءِ اُن جي
اهميت جو اندازو لڳائي سگهيو.
شيخ اياز جي شعر جو هيءُ پنجون مجموعو آهي، جو پڌرو ٿي رهيو
آهي، هن مجموعي ۾ آيل سندن سڄو شعر جيل جي اٺن
ميهنن جي وقت جي تخليق آهي، جڏهن پاڻ ”ڊفينس آف
پاڪستان رولس“ جا قيدي هئا. هيءُ وقت پاڪستان ۾
ظالم ترين ۽ احمق ترين آمريت جي عملداريءَ جو وقت
هو. هيءُ اهو دور ۽ نفسانفسيءَ وارو زمانو هو،
جنهن جو تفصيلي ذڪر نه ڪجي ته چڱو. عام سياسي
افراتفريءَ ۽ مسلم بنگال ۾ رتوڇاڻ ساري ملڪ کي
لوڏي ڇڏيو هو. اهڙو ماحول، اهڙي فضا_ جيل جي
چؤديواريءَ اندر مئي 1971ع کان جنوري 1972ع جي اٺن
مهينن ۾ ”اياز“ هيءُ شعر رچيو.
سنڌي ادب جي دنيا لاءِ هيءَ هڪ خوشيءَ جي ڳالهه چئي سگهجي ٿي،
جو شاعر پنهنجي هِن تخليق جي مهاڳ لاءِ پنهنجي
اُنهيءَ جيل جي وقت جي نوٽبڪ جا ڪي ورق اسان کي
شايع ڪرڻ لاءِ ڏنا آهن. اُهي اسين هن ڪتبا جي
پهرين 56 صفحن تي پيش ڪري رهيا آهيون، اُنهن ۾ ڪي
خيال ۽ تاثر خود شاعر جا پنهنجا آهن (جيڪي ڊبل واڪ
جي نشانين ۾ ڏنا ويا آهن)، ۽ ڪي سندس مطالعي ۾ آيل
ڪتابن مان ورتل يا ياد ٿيل آهن (_اُهي سنگل واڪ جي
نشانين ۾ آندل آهن)، جيڪي هُن پنهنجي نوٽبڪ ۾ اُن
وقت جي حالتن ڏانهن پنهنجي داخلي رد عمل طور درج
ڪيا آهن. شاعر جي نوٽبڪ جا هي ورق اسان کي سندس من
جي دنيا ۾ جهاتي پائڻ جو موقعو ڏين ٿا_ سندس من جي
اُها دنيا، جيڪا سندس هن تخليقي شاهڪار جي سِرجڻ ۽
تخليق ٿيڻ جي وقت جي دنيا هئي. شاعر جي نوٽبڪ جا
هي ورق نثر ۾ آهن، پر جيڪڏهن ڪو نثر پنهنجي ادبي
لطافت ۽ حسن آفرينيءَ ۾ شعر جي اوچاين کي ڇُهي
سگهي ٿو، ته هيءُ اُهو نثر آهي. ”اياز“ جي هن عظيم
شعري تخليق، جي تعارف لاءِ اسان کي سندس نوٽبڪ جي
هِنن ورقن کان بهتر ٻيو ڪو مهاڳ سوچ ۾ اچي نه
سگهيو. اسان کي اميد آهي ته محب وطن سنڌي اديب ۽
ادب شناس پڙهندڙ شاعر جي هن پنهنجي تعارفي مهاڳ کي
غور سان پڙهندا، ۽ اُن جو مطالعو کين سندس هن
املهه شعري تخليق کي سمجهڻ ۽ ان جي تور تڪ ڪرڻ ۾
مدد ڪري سگهندو.
”اياز“ جي شعر جو چوٿون مجمعو، ”وڄون وسڻ آئيون“. سنه 1972ع ۾
شايع ٿيو هو. اُن جي مهاڳ ۾ چيو ويو هو ته سندن
شعر جو نئون مجموعو، يعني هيءُ ڪتاب ”ڪپر ٿو ڪُن
ڪري“، پريس ۾ موڪليو پيو وڃي. ارادو ته اِهو ئي
هو، پر سنڌي ادب جا اهڙا ڀاڳ ڪٿي، جو اُن کي ڪو
اهڙو ڊگهيءَ نگاهه وارو ۽ حوصليمند پبلشر ملي
سگهي! ڪن ٻن چئن ته ان کي ڇپائڻ لاءِ هام پڻ هنئي،
پر واري وٽيءَ تي مسودو کڻي، رکي رکي، وري وري
موٽائي ڏنو. کنيو انهيءَ لاءِ هئائون ته
ڇپائينداسون، نالو ٿيندو ۽ نفعو پڻ حاصل ٿيندو، پر
سمجهجي ائين ٿو ته مسودي جي ڏسڻ ۽ پڙهڻ کان پوءِ
کين اُن جي ڇپائڻ جي همت ڪانه ٿي سگهي. مسودي جي
اهڙيءَ اوٽ موٽ ۾ پورا ٻه سال ضايع ٿي ويا.
نيٺ هيءُ فرض ”سنڌي اديبن جي ڪوآپريتو سوسائٽيءَ“ پاڻ تي هموار
ڪيو، ۽ اِئين سوسائٽيءَ جي پهرين اشاعت طور هيءَ
سنڌي ادب کي انقلاب آفرين پيشڪش اوهان تائين پهچي
رهي آهي.
جيئن ڪتاب جي فهرست ۾ ڏسندا، هيءُ مجموعو ٽن مکيه ڀاڱن ۾ ورهايل
آهي: (1) بيت، (2) وايون، (3) گيت، غزل ۽ نظم گڏ
هڪ ڀاڱي ۾، بيتن ۾ پهريائين يارنهن موضوع سنڌي ادب
۽ شاعريءَ جي ڪلاسيڪي عنوانن جا آهن_ سورٺ، نوري،
سسئي، سهڻي، ليلا، مومل، موکي، مارئي، گهاتو،
ڪيڏارو ۽ ڪاپائتي، ”اياز“ هنن ڪلاسيڪي موضوعن کي
تصوف جي ڄاتل سڃاتل رنگ ۽ رمز کان الڳ ڪري، جدا
جدا، نئين فڪري روپ ۽ انداز ۾ پيش ڪيو آهي. اِن
سلسلي ۾ ”ساميءَ جي نالي نوان سلوڪ“ پڻ، صدين کان
ذهن تي ڇانيل مذهبي سوچ جي عيوض، اسان کي فڪر جي
نئينءَ ۽ بي خوف دنيا سان روشناس ڪن ٿا. ان کان
پوءِ متفرقا بيت پيش ڪيل آهن، جي پنهنجن الڳ الڳ
عنوانن سان پڙهندڙن لاءِ پنهنجي پنهنجي اهميت رکي
سگهن ٿا. اِن کان سواءِ هن مجموعي ۾ 2 وايون (2 ص
295-312)، ۽ 4 گيت، هڪ غزل ۽ 12 نظم (ص 313_ 334)
آندل آهن، جن مان هرهڪ شيءِ پنهنجيءِ جاءِ تي، ادب
۽ فن جي پارکن وٽ املهه تحفو شمار ٿي سگهي ٿي.،
”اياز“ جي هن نئين شعري مجموعي کي پيش ڪندي، جتي اسان کي بيحد
خوشي ۽ فخر ٿئي ٿو، اتي اُن جي اشاعت کي اُن جي
شان مطابق پيش نه ڪري سگهڻ تي اسان کي گهڻو ڏک به
ٿئي ٿو، نه اُن جو پنو سٺو آهي، نه اُن جي ڇپائي
ايتري چڱي آهي، ۽ نه اُن جو ٻاهريون گيٽ اپ ۽
جُلدئي ايترو اوچو بنائي سگهيا آهيون، تنهن هوندي
به ڇهه رپيا في ڪاپي اُن تي اسان جو خرچ اچي چڪو
آهي. ڪتابن وڪڻڻ وارا چاليهه سيڪڙي ڪميشن کان گهٽ
ڳالهه ڪانه ٿا ٻڌن. هڪ هزار ڪاپيون ڇاپرايون
اٿئون، ۽ ڏهه رپيا في ڪاپيءَ جي وڪري سان اسان کي
نفعو پائي به پلئه پوڻو ڪونهي_ رڳو مهلائتو خرچ
نڪري اچي، ته به گهڻو ڪجهه ٿيو.
نئين سنڌي ادب جي اشاعت لاءِ، ڪي ڪسمپرسيءَ جي دنيا ۾ رهندڙ
سنڌي اديبن جي قدرشناسيءَ ۽ همت افزائيءَ لاءِ،
املاڪ ۽ اختيار جا صاحب ڪجهه به ڪرڻ لاءِ تيار نه
آهن، چون ٿا ته پاڪستان آزاد آهي ۽ عوامي جمهوري
حڪومت اٿس. صوبي جي خيال کان سنڌ به چون ٿا ته
خودمختيار آهي ۽ اُن جي حڪومت به اسان جي پنهنجي
آهي. پر سڌي ادب ۽ سنڌي اديبن لاءِ ڪجهه به ڪين ٿو
ٿئي. اِن سلسلي ۾ گهڻو ڪجهه ٿيڻ گهرجي ۽ گهڻو ڪجهه
ٿي سگهي ٿو، پر ’ڪيئن ۽ ڪڏهن‘ جو مسئلو آهي، جو
ڪنهن کان حل ڪونه ٿو ٿئي، يعني ڪنهن کي توفيق ڪانه
ٿي ٿئي، جو اِن پاسي ڪو پورو ڌيان ڏئي. بهرحال،
محب وطن سنڌي اديب ۽ دانشور، ملڪ جي املاڪ ۽
اختيار جي صاحبن جي هن مجرمانه غيرذميداريءَ ۽ بي
قدريءَ جي پرواهه نه ڪندي، پنهنجن محدود وسيلن آهر
نه رڳو قلم جي پورهئي ۾ مصروف آهن، پر اُن پنهنجي
نور نچوڙيل پورهئي جي اشاعت به پاڻ ڪندا رهن ٿا.
سنڌي اديبن جي ڪوآپريٽو سوسائٽيءَ طرفان، سنڌ جي
قومي شاعر شيخ اياز جي هن عظيم تخليق جي هيءَ
اشاعت به اُن سلسلي جو هڪ قدم آهي. اسان کي يقين
آهي ته اسان جا مهربان اديب ۽ شاعر ۽ اسان جا ادب
شناس ۽ ادب نواز ۽ عام پڙهندڙ هن اسان جي ڪوشش جو
قدر ڪندا.
_ ع.ق. شيخ
سيڪريٽري،
سنڌي اديبن جي ڪو آپريٽو
سوسائٽي، لميٽيڊ، حيدرآباد
ڪراچي
10- فيبروري، 1975ع |
