|
ڀاڱو ٻيو
سنڌي ٻوليءَ جو ادب ۽ ان
جو سماجي اڀياس
باب پهريون
ادب- ان جي وصف ۽ ڪارج
ادب يا لٽريچر
لفظ ”ادب“ ۽ لفظ ”لٽريچر“ جي معنيٰ ۽ انهن جي مفهوم ۾ فرق آهي.
لٽريچر لفظ جو واسطو انهن ڳالهين سان آهي جيڪي
تحرير هيٺ آيون آهن. ان ڪري لٽريچر جي ترقيءَ ۾
بنيادي طور لکڻ جي هنر جو وڏو هٿ آهي. گوئٽي جو
چوڻ آهي: ”انسان ذات جي رڪارڊ جي حيثيت ۾ لٽريچر
تمام گهڻو محدود آهي. اهو سڄي رڪارڊ جي حصي جو به
رڳو هڪ حصو آهي
(It is fragment of a fragment)
ڇو ته رڪارڊ جي اندر جو ڪجهه به آيو آهي، اهو جو
ڪجهه چيل ۽ ڪيل آهي ان جو به هڪ حصو آهي، ۽ جو
ڪجهه رڪارڊ تي آندو ويو آهي ان جو به تمام ٿورو
حصو آهي جيڪو اسان تائين پهتو آهي“ (1). ساڳئي طرح
گوئٽي چوي ٿو ته ”باقي بچيل لٽريچر به بيشڪ تمام
وڏو آهي پر انهيءَ حالت ۾ به اهو محدود آهي.“ (2)
هن جو مطلب هي آهي ته لٽريچر کي انسانذت جي پوري رڪارڊ جي حيثيت
ڏيئي نه ٿي سگهجي. اهڙيءَ ريت نتيجي طور ثابت ٿو
ٿئي ته لفظ ”لٽريچر“ جو مفهوم ايترو وڏو ۽ هم گير
ڪونه آهي جيترو اسان لفظ ”ادب“ جي مفهوم مان عام
طور تي اسين سمجهون ٿا.
شپلي جو خيال آهي ته ”جو ڪجهه به لٽريچر جي صورت ۾ اسان وٽ
موجود آهي ان ۾ اسلوب ۽ ادائگي
(Style)
ڪو ڪردار ادا ڪيو آهي يا نه، اها ڳالهه بحث طلب
آهي.“ (3). اهڙيءَ ريت شپلي جنهن ڳالهه ڏانهن
اشارو ٿو ڪري سا اها آهي ته لفظ ”لٽريچر“ جي مفهوم
۾ اسلوب جو مفهوم سمايل ڪونه آهي ۽ هونئن ”ادب“ جي
لفظ جي اسان اسلوب جي مفهوم جو مطلب به ڏسي سگهون
ٿا. هن طرح به لفظ ”لٽريچر“ لفظ ”ادب“ جو مفهوم
ڪونه ٿو ڏئي.
ساڳئي ريت هيگل جي ”ادبن جي سڌاري“
(Renewasls of Literatures) جي نظريي پٽاندر، جئين مئٿو آرنولڊ ٿو چوي، ”ادب جو اهو
سادو ۽ دلچسپ تصور جيڪو پراڻي زبان وٽ موجود هو سو
به وساري نه ٿو سگهجي.“ (4) هيگل ٻڌائي ٿو ته اها
سادگي
(Artlesssness)
جيڪا اسان عام طور ”ادب“ جي لفظ ڏانهن منسوب ڪريون
ٿا سا به ”لٽريچر“ جي مفهوم ۾ نظر نه ٿي اچي.
هن طرح لفظ لٽريچر
(Literature)
جي مفهوم ۾ ٽي اوڻايون اهڙيون آهن جيڪي لفظ ادب جي
مفهوم ۾ موجود ڪونه آهن.
لٽريچر سڄي ادب جو تمام ٿورو حصو آهي.
لٽريچر جي مفهوم ۾ طرز ادا يا ادائگيءَ جو مفهوم موجود ڪونه
آهي.
لٽريچر جي مفهوم ۾ سادگيءَ جو پراڻو تصور به موجود ڪونه آهي.
سو بنيادي طور تي معلوم ٿئي ٿو ته لفظ لٽريچر ۾ جو ڪجهه به
سمائي ٿو سگهجي اهو تمام ٿورو آهي. حقيقت ۾ لکڻ
وارن، لفظ لٽريچر جي مفهوم جي دائريءَ کان ٻاهر
سوچيو آهي ۽ گهڻو ٻاهر لکيو آهي.
اهڙيءَ ريت، مشهور عالم ۽ نقاد آسٽن ويرن
(Austin Warren)
پنهنجي مضمون ۾ لکي ٿو: ”لٽريچر اهو لفظ آهي جنهن
کي ان جي ڌاتوءَ
(Etymology)
جي خيال کان ڏنل معنيٰ کان جدا ڪري پوءِ سمجهڻو
پوندو. اها معنيٰ اها آهي ته ”لٽريچر لکيل يا
ڇاپيل مواد کي ٿو چئجي. انگريزيءَ ٻولي ۾ اسان کي
اهڙو ڪوبه لفظ نه ٿو ملي جنهن ۾ اسان اهو مفهوم
سمائي سگهون جيڪو مفهوم جرمن ماڻهو
(Dichtung)
لفظ کي ڏين ٿا. اسان ان ڪري پنهنجي مفهوم کي واضح
ڪرڻ لاءِ هڪڙو ڏکيو رستو اختيار ڪري لفظ ”تصورائي
ادب“
(Imaginative Literature)
ڪم آڻيون ٿا“ (5). ساڳيو عالم وڌيڪ ڄاڻائي ٿو ته
”اسان کي انگريزيءَ ۾ ادب جي مفهوم لاءِ هڪ لفظ ڪم
آڻڻ جي بجاءِ گهڻا لفظ ڪم آڻڻا پون ٿا. ڪٿي
تصوراتي ادب ته ڪٿي تخليقي ادب
(Creative Literature) جا لفظ ڪم آڻيون ٿا.
آسٽن ويرن اقرار ٿو ڪري ته ”ادب“ (جنهن کي هو لفظن جي کوٽ جي
ڪري ”عظيم ادب“
(Great Literature)
ٿو سڏي) اهو آهي جيڪو تصوراتي هجي ۽ جنهن ۾ ادا
(Style)
جو خاص لحاظ رکيو ويو هجي، ۽ ان ڪري چوي ٿو ته
ڊانٽي، شيڪسپيئر ۽ هينري جيمس جهڙا اديب تصوراتي
ادب لکندا هئا ۽ طرز جا صاحب
(Stylists)
به هئا.
”ادا“
(Style)
جي باري ۾ آسٽن جو چوڻ آهي ته ادب جو هڪڙو تصور
اهڙو آهي، جو ان ۾ اهو لحاظ رکڻو آهي ته هر ادبي
شيءِ اها آهي جا ”چڱيءَ ريت چيل“
(Well said)
آهي. ادب جي ان تصور پٽاندر انهيءَ ڳالهه جو فيصلو
ته ڪهڙي شئي ادب آهي ۽ ڪهڙي شيءِ ”غيرادب“ رڳو
اِنهيءَ بنياد تي ڪري ٿو سگهجي ٿو ته ڪهڙيءَ شيءِ
۾ ادا موجود آهي ۽ ڪهڙي شيءِ ۾ ان جو لحاظ نه رکيو
ويو آهي.( 6)
آرٽ ۽ ادب جي گڏيل تصور جي باري ۾ فاضل مضمون نويس چوي ٿو ته
”لٽريچر“ کي آرٽ سمجهڻ گهرجي. لٽريچر. صرف انهيءَ
معنيٰ ۾ ئي پنهنجو مواد زندگيءَ مان حاصل ڪري ٿو.“
(7)
آسٽن صاحب جي خيالن مان واضح آهي ته
لفظ لٽريچر جو مفهوم محدود آهي.
ادبيءَ شيءِ اها آهي جنهن ۾ ادا موجود هجي.
ادب هرڪو آرٽ هوندو آهي.
ٻين لفظن ۾ هيئن چئبو ته ٺلهي لٽريچر جي مفهوم ۾
نه ”ادا“ جو مفهوم سمايل آهي ۽ نه ”آرٽ“ جو.
انسائيڪلوپيڊيا برطانيڪا ۾ بيان ڪيو ويو آهي ته ”لفظ لٽريچر هڪ
عام لفظ
(General term)
آهي، جنهن جي لاءِ، ان کي موزون وصف ڏيڻ کانسواءِ،
رڳو ائين چئي ٿو سگهجي ته هيءُ لفظ اهو مفهوم ٿي
ڏئي ته خيال جو اظهار جيڪو تحرير هيٺ آندو ويو هجي
سو لٽريچر آهي.
هن راءِ مان ظاهر آهي ته
لفظ لٽريچر جو وڏو مفهوم رڳو ڪنهن مجبوريءَ کان ئي قبول ڪري ٿو
سگهجي.
لفظ لٽريچر هڪ عام لفظ آهي جنهن کي موزون وصف نه ڏبي ته ان جو
مفهوم ڪشادو يا بلند ٿي نه سگهندو، ۽
لفظ لٽريچر لفظ ادب وارو مفهوم ڪونه ٿو ڏئي.
پر اڃا به وڏي راءِ اجهو هيءَ آهي ته ”لٽريچر کي ان جي جامعيت
جي خيال کان ڏسبو ته به اهو ئي معلوم ٿيندو ته اهو
ڪنهن قوم جي سڄي ڪلچر جو رڳو هڪ حصو آهي.“ (9)
”ادب جو بنيادي مواد تجربي يا مشاهدي جو بنيادي مواد آهي، پر
اهو تجربو جيڪو اسان کي لفظ لٽريچر جي مفهوم مان
ملي ٿو سو ايترو ڪشادو نه آهي جيترو لفظ ”ڪلچر“ جي
مفهوم مان. جنهن تجربي کي لٽريچر ۾ آندو ويو آهي
اهو هڪ محدود تجربو ئي هوندو آهي.“ (10)
هن راين مان به ظاهر آهي ته لفظ لٽريچر اهو مفهوم ڪونه ٿو ڏئي
جيڪو عام طور تي انگريزي ادب جا عالم ان ڏانهن
منسوب ڪن ٿا. اِن طرح سڄو لٽريچر ڪلچر جي رڳو هڪ
حصي جيترو آهي، ۽ سڄو لٽريچر ادب جو به رڳو هڪ حصو
آهي.
ادبي ستم ظريفي
مٿي جيڪي لفظ ”لٽريچر“جي مفهوم جي باري ۾ ڏيکاريو ويو آهي، ان
مان معلوم ٿيندو ته حقيقت ۾ ليکڪن ۽ عالمن
”لٽريچر“ جي دائري کان گهڻو ٻاهر لکيو آهي ۽ سوچيو
آهي. اهڙيءَ حالت ۾ ڏسجي ٿو ته لفظ لٽريچر جي
لڳاتار موجود هئڻ ۽ ان جي عام ۽ آزاد استعمال جا
سبب ٻه آهن:
عام ماڻهن جون ضرورتون ۽ انهن جون تقاضائون.
چند چونڊ ماڻهن
(Happy few)
جون ذاتي ڪوششون.
اهڙيءَ ريت لٽريچر جي لفظ کي ”ادب“ جي معنيٰ ۾ ڪم آڻڻ جو ڪم
ضرورت مجبوريءَ هيٺ ٿيو آهي يا اڻ ڄاڻائيءَ ۽ جوش
جي حالتن اندر ٿيو آهي. صنعتي انقلاب جي اثر هيٺ ۽
نين ايجادن يا کوجنائن جي ڪري انسان جي اظهار جي
قوت وڌي، ته چونڊ ماڻهن، جو ڪجهه به سمجهيو ۽ لکيو
سو صرف انهيءَ ڪري لٽريچر جي محدود دائري ۾ داخل
ٿي ويو، جو ان دور ۾ لکيل صورتن لاءِ يورپ وٽ ۽
خاص ڪري انهن ملڪن ۾ جن ۾ يوناني ٻوليءَ جو وڏو
اثر هو، ٻيو ڪو لفظ موجود ڪونه هو. ان طرح هن ستم
ظريفيءَ جو جواز نه تاريخ ۾ ٿو ملي نه علم لغت ۾ ۽
نه ٻوليءَ ۾. هن ستم ظريفيءَ جو جواز حقيقت ۾ رڳو
گهڻي لکڻ جي شوق ۽ راءِ ڏيڻ جي جذبي ۾ ئي ڏسي ٿو
سگهجي. هن شوق ۽ راءِ ڏيڻ جو جواز ان صورتحال ۾
موجود آهي، جنهن ۾ لکڻ پڙهڻ جو شوق وڌي ويو هو ۽
پڙهندڙن جو تعداد به يورپ ۾ حادثاتي طور تي تمام
وڌي ويو هو. هن حالت ۾ لکڻ وارن کي پڙهندڙن جي
ضروتن پوري ڪرڻ لاءِ هر شيءِ کي رومانوي انداز ۾
پيش ڪرڻو هو ۽ داد حاصل ڪرڻو هو يا انعام حاصل
ڪرڻو هو يا گذارو ڪرڻو هو هن نفسياتي صورتحال ۾
اهو سڀاويڪ هو ته ”لٽريچر“ جي مفهوم کي به تمام
وڌائي پيش ڪجي ته جيئن انهن ماڻهن جو قدر وڌي وڃي
جيڪي ادبي مسئلن تي سوچي ۽ لکي رهيا هئا. هن جذبي
جي تحت لفظ لٽريچر ۾ هر اها ڳالهه، اهو ويچار، اهو
ڳڻ ۽ اهو طريقو
(Technique)
شامل ڪيو ويو آهي جيڪو ان دور جو انسانن جي نين
ضرورتن کي پوري ڪرڻ لاءِ ضروري هو.
ايشيا جي انهن ملڪن ۾ جن ۾ انگريزيءَ زور ورتو، لفظ لٽريچر تمام
وڏي مفهوم سان ڪم آندو ويو. ان ڪري ان جي رعب ۾
اچي ان جو ترجمو ڪنهن عالم ”ادب“ جي لفظ ۾ ڪري
ڇڏيو. اهڙيءَ ريت ستم ظريفيءَ جي هيءَ روايت اسان
وٽ به لنگهي آئي. هونئن لفظ ”ادب“ ۽ لفظ ”لٽريچر“
جو پاڻ ۾ ڪوبه هڪجهڙائيءَ يا هم معنيٰ وارو لاڳاپو
ڪونه آهي.
ستم ظريفيءَ جي هن روايت کي قائم رکندي، تمام گهڻن عالمن انهيءَ
ڳالهه جو ويچار ئي نه ڪيو آهي ته جيڪي لٽريچر جي
باري ۾ لکن ٿا سو لفظ لٽريچر جي مفهوم جي مدد سان
ادا ٿي نه ٿو سگهي. بنيادي طور تي، جيئن اسان کي
معلوم آهي، لفظ لٽريچر ”لٽرا“
(Litera)
مان ورتو ويو آهي، جنهن مان مفهوم رڳو ڇپيل يا
لکيل مواد جو ٿو نڪري. هاڻي هن ڳالهه کي خيال ۾
رکي، هن هيٺ اسان اهڙا مثال پيش ڪنداسون، جن مان
معلوم ٿيندو ته جو ڪجهه به لٽريچر جي لفظ لاءِ چيو
ويو آهي، سو ان لفظ جي مفهوم ۾ سمائي نه ٿو سگهجي.
ڊاڪٽر براڊلي
(Dr. Bradley)
لٽريچر جي رڳو هڪ حصي يعني نظم لاءِ ٿو چوي ته
”شعر هڪ روحاني شيءِ آهي“ (11). ڊاڪٽر ميڪل
(Machail)
به اهڙيءَ ريت رڳو شعر لاءِ ٿو چوي ته ”شعر هڪ
سلسلي وارو مواد آهن، جنهن جي ارتقا ۽ ترقي جاودان
آهن.“ (12)
اها ساڳئي راويت ايشيائي ماڻهن وٽ ڪيئن آئي، تنهن جو اندازو
ڊاڪٽر بقائيءَ جي هن راءِ مان لڳائي ٿو سگهجي ته
”شاعري ڪلچري جزن جو گڏيل ذخيرو يا مواد آهي.“
(13)
ظاهر آهي ته شاعري يا شعر سڄو لٽريچر نه آهي، پر لٽريچر جو به
رڳو هڪڙو حصو آهي پر رڳو ان حصي لاءِ به ايترو
ڪجهه چيو ويو آهي جو لفظ لٽريچر ان کي ادا ڪري نه
ٿو سگهي.
هڊسن
(Hudson)
لکي ٿو ته ”لٽريچر ان جو پختو رڪارڊ آهي،
جيڪي انسان زندگيءَ ۾ ڏٺو آهي،
جيڪي انسان وٽ زندگيءَ جي تجربي طور موجود آهي، ۽
جيڪي انسان انهن مامرن جي باري ۾ سوچيو ۽ محسوس ڪيو آهي،
جن کي اسان سڀني جي لاءِ جٽادار ۽ انتهائي نزديڪ ۽ شخصي اهميت
حاصل آهي (14). ساڳيو ئي صاحب لکي ٿو: ”اهو ئي سبب
آهي، جو اسان لٽريچر کي ائين ٿا سمجهون ته اهو
زندگيءَ جو ترجمان آهي ۽ اهو ٻوليءَ کي فقط هڪ
ذريعي جي حيثيت ڏئي ٿو.“
هڊسن وڌيڪ چوي ٿو: ”پر شروعات ۾ اهو سمجهڻ تمام ضروري آهي ته
لٽريچر جي اهميت ۽ بقا جو سبب اهو ڳڻ
(Value)
آهي، جيڪو هو پاڻ ۾ سمائي ٿو.“
هتي ”ڳڻ“ لفظ جي ڪنهن به دائري مقرر ڪرڻ کانسواءِ ئي ان کي ادب
جو هڪ ضروري جزو سمجهيو ويو آهي ته جيئن اهو
ڏيکاري سگهجي ته ڳڻ جو هرڪو مفهوم لٽريچر جو
بنيادي جزو آهي. هن طرح لٽريچر جي وڌايل تصور کي
هٿي ملي ٿي.
اهڙيءَ ريت هرڪو عالم پنهنجي طرفان بهترين وصف جوڙيندو ويو آهي
۽ لٽريچر جو دائرو وڌائيندو رهيو آهي. هن هيٺ هاڻي
اسين شماڪر
(Shumaker)
صاحب جي ڪتاب ”ادبي تنقيد جا ترڪيبي جزا“
(The Elements of Lit: Criticism)
مان مثال وٺي ڏيندا ٿا وڃون ته جيئن معلوم ٿئي ته
ڪنهن نه اسان شعر، ٻوليءَ، تنقيد ۽ ٻين مسئلن تي
وڏا وڏا خيال ڏيئي، لٽريچر جي اصل معنيٰ ۽ دائري
کان نڪري، وڃي ادب جي حدن ۾ داخل ٿيا آهيون.
شماڪر صاحب بارٽن پيريءَ
(Barton Perry) جو حوالو ڏيندو لکي ٿو: ”ڳڻ
(Value)
تي بحث گهڻو ٿيو پر خود ڳڻ تي ٿورو لکيو ويو آهي ۽
ان کي ٿورو ڄاتو ويو. اهو سڄو بحث انهيءَ ڳالهه تي
ته ڳڻ يا وٿ ڇا آهي ۽ ان جو مفهوم ڪهڙو آهي.“
آرنولڊ چيو ته ”تنقيد هڪ غيرجانبدار
(Disinterested)
ڪوشش آهي، انهيءَ لاءِ ته دنيا ۾ جيڪي سٺي ۾ سٺو
سوچيو ۽ ڄاتو ويو آهي ان کي پکيڙيو وڃي.“ ويبر
(Weber)
وارا چون ٿا ته ”تنقيد اهو علم آهي جنهن مطابق
ڪنهن به آرٽ ۽ ادب جي شيءِ تي فيصلو ڏجي ۽ ان جي
صحيح وٿ
(Value)
معلوم ڪجي، پر طريقو عملي ۽ موزون هجي.“
(See”Wber’s International Dictionary”)
اهڙيءَ ريت انگريزي جي هڪ ٻيءَ لغت لکيو: ”تنقيد
اهو علم آهي جنهن جي وسيلي ڪنهن آرٽ جي خصوصيتن ۽
خوبين جو علم حاصل ڪجي.“
(See New English Dictionary)
ڊرائيڊن
(Dryden)
به ارسطوءَ جي حوالي سان چيو آهي ته ”لٽريچر يا
آرٽ تي صحيح فيصلو صادر ڪرڻ جي علم کي تنقيد ٿو
چئجي.“ (15)
مٿي جيڪي چيو ويو آهي، ان مان پڌرو آهي ته ڇاڪاڻ ته لٽريچر کي
پنهنجي صحيح مقام ۽ مفهوم کان وڌائي بيان ڪيو ويو
هو، ان ڪري نتيجي طور اهو ضروري هو ته ادبي تنقيد،
آرٽ، ادبي وٿ ۽ ادبي حسن جو نظريو به اهڙو ڏنو
وڃي، جيڪو لفظ لٽريچر جي مصنوعي مفهوم جي خيال کان
ضروري هجي. اهڙيءَ ريت هي سڀ ڳالهيون به لفظ
لٽريچر جي مفهوم وڌائڻ لاءِ چيون ويون هيون.
هن طرح لٽريچر جي باري ۾ هڪ مخصوص فڪر جو بنياد پيو ۽ هن طرح
انهيءَ ئي انداز تحت ادبي تنقيد، آرٽ، شعر ۽ ادبي
وٿن ۽ موضوعن جي باري ۾ وڌيڪ بحث ٿيندو رهيو. فڪر
جي هن طريقي تمام وڏين ليکڪن ۽ نئين دور جي ليکڪن
کي به متوجهه ڪيو. لفظ لٽريچر جي باري ۾ مٿي جو
ڪجهه چيو ويو آهي تنهن تي ويچار ڪرڻ مان معلوم ٿئي
ٿو ته اهڙن ويچارن جو اصل ارسطو ان شيءِ سان آهي،
جنهن کي مشرق ۾ ”ادب“ چيو ويو آهي. اهي ويچار ادبي
خيال کان مغرب جي سوچ ۽ فڪر جي نمائندگي ڪن ٿا. پر
اهڙيءَ ريت مشرق ۾ به ادبي روايتون موجود آهن ۽
انهن جي نوعيت ۽ مغربي روايتن جي نوعيت ۾ بنيادي
فرق به آهي. پر اسان جو موضوع اسان کي انهيءَ
ڳالهه جي اجازت نه ٿو ڏئي ته اسان مغربي روايتن ۽
مشرقي ادبي روايتن جي پاڻ ۾ ڀيٽ ڪريون. اهي موضوع
پنهنجي ليکي ادبي تنقيد جي تاريخ جو وڏي ۾ وڏو
موضوع آهي ۽ هن تي جدا بحث جي ضرورت آهي. اسان هت
رڳو مشرقي روايتن جي بنياد تي سنڌي ادبي روايتن جي
موضوع تي سوچي سگهون ٿا. ان ڪري هن جاءِ تي اسان
اهو ڏيکارڻ ئي ڪافي ٿا سمهون ته مغرب ۾ جو ڪجهه به
لٽريچر ڏانهن منسوب ڪيو ويو آهي (سواءِ جرمني جي)،
سو اصل ۾ لفظ ”ادب“ ۾ سمائجي ٿو سگهي: پر تڏهن به
اسان کي ياد رکڻ گهرجي ته خود مشرق ۾ به سنڌ جون
ادبي روايتون نراليون ۽ برجستيون آهن (هنن روايتن
تي اسان اڳتي هلي لکيو آهي).
مشرق جي فڪر مطابق ادب جي باري ۾ جو ڪجهه به چيو ويو آهي ان ۾
اهو سڀ به شامل ڪري ٿو سگهجي جيڪي مٿي غيرموزون
نموني سان لفظ لٽريچر جي مفهوم کي وڌائڻ لاءِ چيو
ويو آهي ۽ جنهن ۾ آرٽ، شعر، ادبي تنقيد ۽ ادبي
ڪارج جهڙن ڳالهين جا مفهوم به اچي ٿا وڃن، پر وڌيڪ
موزون رايا اسان هن هيٺ نقل ڪري رهيا آهيون:
ادب تي سرسري نظر رکڻ سان معلوم ٿو ٿئي ته اهو ڪنهن قوم جي سڄي
ڪلچر جي جسم جهڙو آهي.
ڪنهن ادب جون اهي خاص خصوصيتون جيڪي ان کي ٻين ادبن جي ڀيٽ ۾
ممتاز ڪن ٿيون، ڪنهن قوم جي زندگيءَ جي خصوصيتن
(Characteristic qualities) مان ورتيون ويون آهن.
ادب جا موضوع ۽ ان جا مسئلا به ڪنهن قوم جي صورتحال ۽ ان جي
عملن مان پيدا ٿين ٿا.
ادب جي اهميت به رڳو ان حد تائين آهي جنهن حد تائين اهو مجموعي
ڪلچر جي ذخيري کي ظاهر ٿو ڪري ۽ وڌائي ٿو.
ادب ڪلچر کي ٺاهي ٿو ۽ وري ان کان متاثر به ٿئي ٿو. (16)
هنن راين مان پڌرو آهي ته لفظ لٽريچر کان وڌيڪ لفظ ادب جي دائري
۾ سوچيو ۽ لکيو ويو آهي، توڙي جو يورپي عالمن جي
اڳيان عام طور تي عربي ۽ سنڌي لفظ ادب جو ڪو واضح
مفهوم موجود نه ٿو ڏيکارجي.
3- ڪجهه ادب جي باري ۾
”ادب“ حقيقت ۾ هڪ جدا شيءِ آهي ۽ ان جو تصور به نرالو آهي. اسان
وٽ لفظ ”ادب“ جا ٻه مفهوم موجود آهن. هڪ ان جو
مفهوم عربي لغت جي آڌار تي ڪڍيو ويو آهي. عربي لغت
جي حساب سان لفظ ”ادب“ جو مادو ”ادب“ آهي جنهن جي
معنيٰ آهي ”ادب سيکارڻ“، ”مهذب بڻائڻ“ ۽ ”شائستو
بڻائڻ“. اهڙيءَ ريت ”تادب“ جي معنيٰ اهي ”مهذب ۽
شائستو ٿيڻ“ ۽ ”تاديب“ جي معنيٰ آهي اصلاح (17).
هن خيال کان ادب اها شيءِ آهي جنهن سان،
ڪنهن انسان کي سڌاري ۽ ان کي ادب سيکاري سگهجي، ۽
ڪنهن انسان کي ان جي ڪلچر ۽ تهذيب ۾ موجود وٿن سان روشناس ڪرائي
سگهجي.
ادب سيکارڻ جو مفهوم سماجيات ۾ صرف اهو ئي نڪري ٿو سگهي.
هن طرح اسان کي عربي لغت جي آڌار تي ادب جون فقط ٻه ڳالهيون
معلوم ٿين ٿيون:
ادب جو مفهوم
(Concept)
ادب جو ڪارج
(Function)
ادب لفظ جي هن مفهوم جي هڪڙي ڪمزوري هيءَ آهي ته هن مفهوم ۾ ادب
جي وسيلي
(Medium)
جو ڪو تصور موجود نه آهي. هن طرح هن مفهوم کي خيال
۾ رکي چئي ٿو سگهجي ته عربي لغت جي اعتبار کان ادب
۽ ان جو وسيلو يعني ٻولي ٻه جدا شيون ٿيون آهن، ڇو
ته ان طرح اسان اهو ثابت ڪري نه ٿا سگهون ته مهذب
بڻائڻ لاءِ ادب سيکارڻ جو ڪم صرف ٻوليءَ جي وسيلي
ئي ڪري ٿو سگهجي.
اها هڪڙي اضافي ڳالهه ٿيندي، جو اسان لفظ ادب جي هن ڪمزوريءَ کي
دور ڪرڻ لاءِ ٻولي جي انهيءَ سماجي ڪارج تي ويچار
ڪريون، جنهن پٽاندر ٻولي ڪلچر ۽ تهذيب جي وٿن سان
روشناس ڪرائڻ جو واحد وسيلو آهي، ۽ وري اهو ثابت
ڪريون ته مهذب ٿيڻ لاءِ انهن ئي وٿن سان روشناس
ٿيڻ ضروري آهي. ان ڪري اها ڳالهه وسهي ٿي سگهجي ٿي
ته ادب لفظ جو هي مفهوم به انسان ذات جي عظيم تر
مفادن جي تقاضائن کي پورو ڪونه ٿو ڪري.
ادب جي وسيلي جي حيثيت ۾ رڳو انهيءَ شيءِ کي ئي تسليم ڪري ٿو
سگهجي جيڪا ٻن فردن، گروهن، سماجن ۽ قومن ۾ ڪلچر
جي وٿن کي پکيڙڻ، پهچائڻ
(Communication)
۽ ادا ڪرڻ يا ادائگي
(Treatment)
جو حق ادا ڪري. ان ڪري اسان لاءِ ضروري آهي ته
اسان لفظ ادا يا ادائگي جي مفهوم کي به سمجهون.
”ادا“ به عربي لفظ آهي، جنهن جي معنيٰ آهي
”ادائگي“
(Treatment).
اهڙيءَ ريت ”تاءَ د يٰ“ جي معنيٰ آهي ادا ڪرڻ يا
پهچائڻ. (18)
ظاهر آهي ته ادا ڪرڻ يا پهچائڻ جي معنيٰ ۾ ٻوليءَ جو ڪارج به
موجود آهي. ان ڪري اسان جنهن به شيءِ کي ”ادب جو
وسيلو“ مڃينداسون، تنهن جو ڪارج ٻوليءَ جهڙو ئي
ٿيندو. ان ڪري اهو ڀروسو آهي ته ادب جي وسيع تر
مفهوم ۽ انسان ذات جي وسيع تر مفادن لاءِ ٻوليءَ
کي ادب جو وسيلو مڃڻو ئي پوندو، ۽ اهڙيءَ ريت لازم
ٿي پوندو ته ادب جي ذڪر ۾ ٻوليءَ جو ذڪر شامل رهي؛
پر عربي لفظ ”ادب“ ۾ ادائگيءَ جو مفهوم ڪونه آهي.
اهو ئي سبب آهي، جو هڪڙي خيال کان ادب جو عربي ٻوليءَ وارو
مفهوم به محدود يا نامڪمل آهي ۽ اهو هن دور جون
ڪلچري تقاضائون ۽ ادب جو وڏو ڪارج پورو ڪونه ٿو
ڪري.
لفظ ”ادب“ جو سنڌي ٻوليءَ وارو مفهوم
ادب جي تاريخ ۾ هڪ دلچسپ سوال اهو آهي ته ادب جي ابتدا لکڻ جي
هنر وٽان ٿي يا ٻوليءَ جي جنم وٽان. ڇاڪاڻ ته هن
سوال جو واسطو ادب جي هر ڪنهن مفهوم سان آهي، ان
ڪري اسان هن هيٺ اختصار سان اڳ ۾ هن ئي سوال تي
غور ڪنداسون: اِن طرح اسان جي اڳيان هاڻي سوال اهو
آهي ته ادب ۽ ٻوليءَ جو پاڻ ۾ ڪهڙو واسطو آهي،
ڇوته ٻوليءَ جي ڪنهن به وجود کانسواءِ لکڻ جو هنر
ممڪن نه هو.
اهي عالم جيڪي ادب کي لٽريچر ٿا سمجهن، سي سڀاويڪ طور تي ٻوليءَ
جي غير تحريري صورتن کي ادب ۾ شامل ڪري ڪونه ٿا
سگهن. اهي چون ٿا ته ادب اهو آهي، جيڪو تحرير هيٺ
اچي چڪو آهي
(Literature is everthing in Print)
(19). هن خيال وارا عالم دليل ڏين ٿا ته جيڪڏهن
اهو سڀ ڪجهه جيڪي چيو ويو آهي ۽ ڳايو ويو آهي يا
ڳالهايو ويو آهي، ادب ۾ شامل ڪبو، ته پوءِ ادب ۽
غيرادب ۾ فرق باقي نه رهندو.
پر جناب گرين
(Greenlaw)
ٿو چوي: ”تهذيب جي تاريخ جي هر ڪا ڳالهه اسان جي
دائري ۾ داخل آهي. اسان (اديب) رڳو بيلس ليٽرس
(Belles letters) تائين محدود نه آهيون، ڇوته هن طريقي سان اسان رڳو ڪنهن به هڪ
تهذيب جو هڪ دور سمجهي ٿا سگهون. اسان کي ته اهو
ڏسڻو آهي ته ادب ڪلچر جي تاريخ ۾ ڪهڙو ممڪن ڪردار
ادا ڪري سگهي ٿو.“ (20)
هن خيال وارن جو نظريو اهو آهي ته اسان کي ادب ۽ غيرادب جي وچ ۾
فرق ڏيکاري ٿو ته اسان جو وڏو فرض اهو آهي ته اسان
ٻڌايون ته ادب آخر آهي ڇا. هن سوال جي موزون جواب
ڏيڻ لاءِ اسان انساني تهذيب جي هڪ عظيم ڪارنامي جي
سڃاڻپ ڪرائي سگهنداسون، ۽ ان کي بنيادي ۽ منفرد
حيثيت ڏيئي سگهنداسون.
هن طرح هڪڙي گروهه جو نظريو آهي ته ادب جي تاريخ اصل ۾ ڪتاب جي
تاريخ آهي. پر ٻئي گروهه جو نظريو ان جي ابتڙ اهو
آهي ته ادب جي تاريخ ٻوليءَ جي يا صاحب ڪتاب جي
تاريخ آهي. هي صاحب مڃين ٿا ته ٻولي ئي آهي، جنهن
۾ انسان جي دور، سماج، تهذيب، انساني امنگ،
ويساهه، خوشيءَ، غم، سورهيائيءَ ۽ قربانيءَ ۽
نظريات جو مواد ملي ٿو، ۽ اهو ئي مواد
(Subject Matter) آهي، جنهن کي لکيو ويو آهي، ڳايو ويو آهي، يا جنهن لاءِ چيو يا
ڳالهايو ويو آهي.
دليل ته ٻنهي گروهن وٽ آهي، پر پهرينءَ ڌر وارا پنهنجو دليل
ادبي اختلاف جي تصور تي قائم ڪري رهيا آهن، ۽ ٻيءَ
ڌر وارا ادب جو رڳو سماجي، ڪلچري، ثقافتي ۽ تهذيبي
مفهوم سمجهائين ٿا. اصل ڳالهه هيءَ آهي ته ادب ۽
ادب جو وسيلو به جدا شيون ڪونه آهن. ٻنهي جو مقصد
ساڳيو آهي ۽ مفهوم به ساڳيو. جيڪڏهن ادب پنهنجي
ڪنهن به مفهوم ۾ انسان کي سرور بخشي ٿو ته نغمو،
آواز ۽ صدا به انسان کي سرور ڏيڻ لاءِ ڪم اچن ٿا.
ادب هن طرح اها شيءِ آهي، جيڪا ٻوليءَ جو سڄو سارو
دائرو والاري ٿي.
هن طرح ڪنهن ادب جو تصور اسان وٽ اهو هئڻ گهرجي ته اهو معنيٰ
ڏئي ٿو، سوچ ڏئي ٿو، مطلب ۽ مفهوم ڏئي ٿو ۽ ادا
ڪري ٿو. ان سان گڏ هو پنهنجي مشن
(Mission)
جي پوري ڪرڻ لاءِ جدا جدا وسيلا ڪم آڻي ٿو. ان طرح
ادب جو مواد، معنيٰ ۽ معنيٰ جو وسيلو سڀ هڪ مقصدي
شيون آهن، ۽ اهي ڪنهن وڏي ۽ ويڪري مقصد لاءِ ڪم
ڪري رهيون آهن، اهو ئي سبب آهي، جو ادا يا ادائگي
کي ادب کان جدا ڪري نه ٿو سگهجي.
انهيءَ ۾ ڪو شڪ ناهي ته ڪنهن به ماڻهوءَ لاءِ حدبنديون قائم ڪرڻ
ڪو چڱو ڪم نه آهي. ان ڪري ادب جو مفهوم اهو وٺي ٿو
سگهجي ته اهو تاريخ ۾ تهذيب جي آبياري ڪري ٿو. ”پر
ان سان گڏ ادب جي سڀني وسيلن کي به ادب ۾ شامل
ڪرڻو پوندو. اهڙيءَ ريت ادب کي تهذيب جي تاريخ ۾
ڏسڻ سان ادب جي مفهوم، ڪارج ۽ مخصوص ادبي طريقن جي
وجود جو پورو اقرار ڪرڻو پوندو.“(21)
ادب جي باري ۾ اسان جو گهڻو هوش ۽ فڪر ڪجهه انهيءَ ڪري به خام
خياليءَ جو شڪار ٿيو آهي، جو اسان ادب کي لٽريچر
سمجهيو آهي، حالانڪه اسان وٽ ڪوبه اهڙو دليل
ڪونهي، جنهن جي آڌار تي اسان زباني ادب کي ادب ۾
شامل نه ڪريون. هن خيال کان جرمن ٻوليءَ ۾ لفظ
(Worfkunst)
۽ روميءَ ٻوليءَ جو لفظ
(Slovesnast)
ادب جو بهترين تصور ڏين ٿا. پر وڏي ڳالهه ته اصل
اسان جو پنهنجو لفظ ”ادب“ اسان کي انهيءَ وسيع
معنيٰ ۾ ڇو اپيل نه ٿو ڪري!
ادب جي انهيءَ محدود ۽ غير واضح تصور کي حاصل ڪرڻ ۽ اختيار ڪرڻ
سان اسان جو نقصان اهو ٿيو آهي، جو اسان خود لوڪ
ادب جي باري ۾ پنهنجي خيال غير واضح ۽ محدود ڪري
ڇڏيا آهن. ڇاڪاڻ ته لوڪ ادب جي ٻولي عام ڪتابي
زبان
(Standard Language)
جهڙي نه هئي ۽ ڇاڪاڻ ته ان ٻوليءَ جو انداز
تصوراتي ناول، ڪهاڻيءَ، ناٽڪ ۽ نظم جهڙو نه هو،
انهيءَ ڪري اسان کڻي ائين سمجهيو ته ادب اصل ۾ ڪا
ٻي ڳالهه آهي؛ ۽ هي صورتون يعني ڳجهارت، ڏٺ،
پرولي، هنر، ڏهس، سينگار، ڳيچ ۽ گيت ادب نه پر رڳو
لوڪ ادب آهن. هن طرح ڄاڻي واڻي يا اڻڄاڻائيءَ کان
اسان اڄ سوڌو ادب ۽ لوڪ ادب جي وچ ۾ فرق محسوس
ڪندا آيا آهيون.
سنڌي ٻوليءَ جي ارتقا جي خيال کان لوڪ ادب نه رڳو ادب آهي، پر
اهو نهايت ئي سڌريل، واضح، مقصدي، يا مڪمل ادب
آهي. اهڙي ريت اسان لاءِ ضروري آهي ته اسان ادب جو
ڪو اهڙو واضح ۽ يقيني تصور قائم ڪريون، جو ان جي
وسيلي اسان پنهنجي سڄي ادب کي سمجهي ۽ سمجهائي
سگهون. ٻي حالت ۾ اسان کي انهيءَ ڳالهه جو جوکو
(Risk)
کڻڻو پوندو ته اسان جا پويان نسل به اسان جي ادبي
حقيقتن کان اسان وانگر ئي بيخبر رهندا.
ظاهر آهي ته هيءَ ڳالهه ڪنهن قوم لاءِ ڏاڍي هاڃيڪار آهي. هن
ڳالهه کي خيال ۾ رکي، ادب جي واضح ۽ يقيني تصور
ڏيڻ واري ڪم ۾ اسان پنهنجي طرفان اهو چونداسون ته
ڪنهن به اظهار جي وسيلي ۾ ادب اهڙيءَ ريت موجود
آهي، جهڙيءَ ريت بتگريءَ جي وسيلي بڻايل ڪنهن عظيم
شاهڪار ۾ ”ادا“. اهڙيءَ ريت ڀروسو آهي ته اصل ۾
اها ”ادا“ ئي آهي، جنهن کي اسان ادب چئون ٿا.
هن طرح اسان وٽ لفظ ادب، اصل ۾ مفهوم ئي ”ادا“ يا ”ادائگي“ جو
ڏئي ٿو. هن حالت ۾ ڏٺو ويندو ته اسان ادب لفظ کي
ان جي سنڌي ٻوليءَ واري مقرر ٿيل مفهوم سان پيش
ڪري رهيا آهيون. اسان چوندا آهيون ته ”وڏن جو ادب
ڪجي“. هن طرح لفظ ادب مان اسان جو مطلب ” سيلقي
وارو“ آهي ۽ هر سليقو اصل ۾ انهيءَ ادائگي جو نالو
آهي، جنهن ۾ ادا جو تصور بنيادي طور تي موجود آهي.
هن طرح اسان جي لفظ ادب ۾ ادا ۽ سليقي کانسواءِ
حسن جو تصور به موجود آهي، ڇو ته قبيح جي مفهوم ۾
ادا ۽ سليقي جو تصور موجود ڪونه آهي. اسان چوندا
آهيون ته ”ڪچهري ۾ ادب سان اٿجي، ويهجي.“ هن حالت
۾ ادب مان اسان جو مفهوم حسن ادائگي، سليقيمندي ۽
بهترين ڪارڪردگي جهڙو آهي. ڪو ٻار گار ڏئي ته هڪل
ڪري چئون ته ”خبردار، ادب“! هن طرح اسان ادب جو
مفهوم تادي وارو وٺون ٿا ۽ تاديب اصل ۾ حسن
ڪارڪردگيءَ جو ٻيو نالو آهي. اهڙيءَ ريت سنڌي
ٻوليءَ ۾ ڏنگائپ، کهرائپ، غيرموزون چلت ۽ ناروا ڪم
کي بي ادبي چئبو آهي. ادبي لحاظ کان بي ادبي، جو
مطلب آهي اها ڪارڪردگي، جنهن ۾ نه حسن هجي، نه
سليقو ۽ نه ادا ۽ جنهن جو مقصد به سڌارو هجي نه
اصلاح.
هيءَ تمام وڏي ڳالهه آهي، جا اسان ڪري رهيا آهيون، تنهن تي
ويچار ڪرڻ سان معلوم ٿيندو ته اسان ادب کي انساني
ڪارڪردگيءَ جي روپ ۾ ڏسون ٿا. هاڻي ڇاڪاڻ ته
تاريخ، ڪلچر، تمدن، معاشرت ۽ تهذيب سڀ انساني
ڪارڪردگيءَ جو ئي رڪارڊ آهن، ادب وارو هيءُ نظريو
سماجن ۽ معاشرن جي ڳالهه ٿو ڪري. هن طرح ٻولي
پنهنجي پاڻ ئي ادب جي مفهوم ۾ شامل ٿي ٿي وڃي. ڇو
ته تهذيبون ۽ تمدن، ڪلچر ۽ ثقافتون سڀ ٻوليءَ کي
ئي پنهنجي اظهار ۽ نشو و نما جي لاءِ پاڻ سان گڏ
وٺي هلن ٿيون. سنڌي ٻولي جي ادب واري ان مفهوم مان
ڏٺو ويندو ته اسان وٽ ايامن کان ادب جو هڪ تصور
موجود آهي ۽ اهو تصور اسان پنهنجي ٻوليءُ جي مدد
سان سمجهندا ۽ سمجهائيندا به رهيا آهيون. هن طرح
هي تصور ادب جو هڪ سماجي تصور
(Social Concept) آهي ۽ اهو اسان جي سماجي ڪارڪردگيءَ جو هڪ رڪارڊ آهي. هن طرح
اسان جي اڻ ڳالهايل ٻولي به اسان جي ادب جو هڪ
موضوع آهي، ڇو ته اها به اسان جي سماجي ڪارڪردگيءَ
سان تعلق رکي ٿي. اسان ٻار کي چپ ڪرائڻ لاءِ چپن
تي ڏسڻي آڱر رکندا آهيون، پر اهڙيءَ ريت جو هيٺان
کان مٿي تي بيهي. هن طرح اصل ۾ هڪ ادا پيدا ٿئي
ٿي. ۽ ان ادا جي وسيلي اسان سماج جي اصلاح ڪريون
ٿا، يعني اسان ادب سيکاريون ٿا. اهڙيءَ ريت اسان
کيڪار جي جواب ڏيڻ لاءِ هٿ جوڙيندا آهيون يا
ٻانهون ٻڌائيندا آهيون ۽ ”گهرجي به خير“ چوڻ وقت
سيني تي هٿ رکندا آهيون. ان طرح پنهنجي سماج ۾
اسان آداب جو هڪ طريقو اختيار ڪندا آهيون. هي آداب
لکت ۾ آڻي ڪونه ٿا سگهجن پر هنن سڀني جو واسطو
اسان جي ڪلچري ۽ تمدني زندگيءَ سان آهي ۽ اهي سڀ
اهڙا آهن جو انهن سان هر هڪ کي ”ادا“ يا هڪ سيلقو
ڪوٺي ٿو سگهجي. ان ڪري هي سڀ اسان وٽ ادب جي ويڪري
مفهوم ۾ شامل آهن.
اهي ڳالهيون ڏيکاريون ٿيون ته ادب جو تصور اسان وٽ ايامن کان
موجود آهي.
اهو ادب جو تصور اسان وٽ سڄي سماجي ڪارڪردگيءَ ۾ موجود آهي.
اهو ئي تصور آهي، جيڪو اسان سمجهي ۽ سمجهائي سگهون ٿا.
ياد رکڻ گهرجي ته اسان جو عمل به هڪ اظهار جو وسيلو آهي ۽
انهيءَ بنياد تي اسان پنهنجي اشارن واري طريقي ۾
آيل اظهار به کي ٻولي مڃون ٿا (22). پر هن حالت ۾
اظهار فقط اهو آهي، جيڪو ادا سان ڪيو ويو هجي.
هنن بنيادن ۽ ويچارن جي بنياد تي اسان چئي ٿا سگهون ته ”ادب
نالو آهي ادا جو، جيڪا اسان جي سڀني اظهار جي
وسيلن ۽ طريقن ۾ اهڙيءَ ريت موجود آهي جهڙيءَ ريت
هڪ ادا هڪ ٻار ۾ يا بتگريءَ
(Sculpture)
جي ڪنهن شاهڪار ۾ يا آرٽ جي باقي صورتن ۾ موجود
هوندي آهي.
ادب جو اهو ئي هڪ يقيني، علمي ۽ واضح تصورآهي، جيڪو اسان جي ادب
جي سڀني صنفن کي سمجهي ۽ سمجهائي سگهي ٿو. هن
حقيقي تصور کي جيڪڏهن اسان قبول ڪيو ته پوءِ سان
جي ادب جي هر اها شئي يا اها صنف جيڪا ڪنهن نه
ڪنهن خاص ادا جي مدد سان پيش ٿئي ٿي، اها ادب ۾
شامل ڪري سگهبي. شاهه جو راڳ رڳو راڳ جي اصولن تي
ٻڌل نه آهي، پر ان ۾ اسان جي هڪ ادا به شامل آهي.
اهڙيءَ ريت ڳجهارت ۽ ڏور به ادا سان ڏجن ٿا، پرولي
به ادا وارو ادبي طريقو آهي. نڙ جي بيت ڏيڻ وارو
به هڪ ادا جو پابند آهي. پر اهو، جيڪو ڳجهارت ادا
سان ڪونهٿو ڏئي، ڏور ادا سان ڪونه ٿو ڳولي،
خيرعافيت ادا سان ڪونه ٿو ڪري سو اسان وٽ بي ادب
آهي. اسان جي ادائن (آداب) جو طريقو اسان لاءِ
ٽوٽميت
(Totemism)
جهڙو آهي. ان جي خلاف عمل ڪرڻ گلا، خواريءَ ۽
ملامت جو سبب بڻجي ٿو؛ پر ان جي حسن ادائگي سماج ۾
عزت جو مقام ڏياري ٿي.
ادب جي هن تصور کي قبول ڪرڻ سان جيڪي فائدا ٿيندا، سي اسان هيٺ
ڏيون ٿا:
اسان ادب ۾ پنهنجو اهو ڪردار شامل ڪري سگهنداسون، جيڪو اسان
پنهنجي ڪلچري وٿن جي آڌار تي اختيار ڪيو آهي.
اسان انسان ذات جي برابريءَ ۾ ”ادب“ سان اٿي ويهي سگهنداسون.
اسان جي ادب ۾ اسان جي انفرادي
صلاحيت سان گڏ اسان جي مجموعي زندگيءَ جو سچو
ترجمان بڻجي ويندو.
اسان پنهنجي ٻوليءَ جي مڪمل ڪردار
کي به سمجهي سگهنداسون.
اسان پنهنجي ادب جو هڪ حقيقي ۽ واضح
تصور ۽ ادب جي هڪ افاديت مقرر ڪري سگهنداسون.
واحد جمع جو مسئلو
هن جاءِ تي، اسان جي اڳيان سڀاويڪ طور تي، اهو اعتراض اچڻ گهرجي
ته اسان جي ادب جي تصور ۾ هڪ لغوي ڪمزوري موجود
آهي. اهو هن طرح، جو اهو ادب، جنهن جو جمع ”آداب“
ٿئي ٿو، ۽ اهو ادب، جنهن جو اسان وٽ ادب جمع ٿئي
ٿو، سي ٻيئي لفظ اسان هڪ ئي معنيٰ ۾ ڪم آڻيون ٿا.
مٿي ڄاڻايو ويو آهي ته اسان جي هر هڪ سٺي عمل ۾ هڪ ادا موجود
آهي. هيءَ ڳالهه ڪجهه وڌيڪ سمجهاڻي گهري ٿي. لکڻ
به اسان جو هڪ عمل آهي. پر ادبي تحرير اها آهي،
جنهن ۾ ادا موجود هجي يا جيڪا ادب سان لکي ويئي
هجي. هن طرح ادب سان لکيل شعر ته ادب آهي، پر ڪاڳر
ڪارا ڪرڻ بي ادبي آهي. ادب سان لکيل ناٽڪ ته ادب
آهي، پر اصولن جي پرواهه ڪرڻ کانسواءِ لکيل ناتڪ
بي ادبي آهي. اصولن پٽاندر لکيل ڪهاڻي ته ادب آهي،
پر هروڀرو ڪهاڻي لکڻ بي ادبي آهي. اهڙيءَ ريت
ڳجهارت، پرولي، سينگار، ناٽڪ، افسانو، فئنٽسي،
ترئيل، هائيڪو، چوسٽو (رباعي)، ٽه- سٽو (ثلاثي) ۽
آزاد نظم سڀ جدا جدا ادب آهن، پر ادب جي وسيع ۽
ويڪري يا ڪلي مفهوم جي خيال کان هنن مان هر هڪ ادب
آهي، ۽ ادب جي ڪلي حيثيت جو هڪ جز آهي. هن طرح ادب
جي هر هڪ صنف
(Genere)
جو تعلق ادب سان اهڙو آهي، جهڙو جز
(Partieular)
جو ڪل
(General or Universal) سان. انهيءَ جو مطلب ته جڏهن اسان چئون ٿا ته اسان جو ادب اسان
جي ”سماجي تشخيص جو آئينو آهي“، تڏهن اسان مڃون ٿا
ته ادب جي هر هڪ صنف اسان جي سماجي تشخيص جي آئنيه
دار آهي. ۽ جڏهن اسان چئون ٿا ته ”ڳجهارت اسان جو
ادب“ آهي، تڏهن اسان مڃون ٿا ته ڳجهارت جو ڪارج به
اهو آهي، جيڪو اسان جي ادب جو.
ادب جو ههرو اسان جو واضح ۽ يقيني تصور اسان جي ادبي صلاحيتن جي
لاءِ نيون نيون راهون کولي ٿو. ادب جي هن تصور کي
وٺي، سنڌ جو هر فرد پنهنجي انفرادي صلاحيت آهر ادب
جي خدمت ڪري ٿو سگهي، پر مجموعي طور تي هن تصور جو
ڪارج سڄي سماج جي ڪارڪردگيءَ کي ”سڌارڻ“ يا ان جي
”تاديب ڪرڻ“ آهي. هن طرح ادب اسان جي سماج جي هڪ
حقيقي ۽ عملي صورت بڻجي ٿو پوي.
ادب جو نئون نظريو ۽ اسان جون ادبي صنفون
هن جاءِ تي اسان جا تنقيدنگار ۽ اسان جا عالم (هن
مضمون کي پڙهڻ وارا سڀ) اهو سوچيندا ته ادب جي
”تاديب“ واري تصور ۾ ڀلا نغمي، گيت، جمالي، ڳيچ،
وائي، ڪهاڻي، ناٽڪ، آزاد نظم، فئنٽسي، غزل ۽
ڪيڏاري جو تصور ڪيئن ٿو اچي؟
بيشڪ هيءُ سوال پنهنجي جاءِ تي هڪ اهم سوال آهي، پر هيءُ سوال
اسان جي ادب جي نئين نظريي کي ٿڏي نه ٿو سگهي.
اسان مٿي جيڪي ادب جي لاءِ چيو آهي، ان کي غور سان پڙهبو ته
معلوم ٿيندو ته ادب لاءِ اسان معيار ڳو ”ادا“ کي
بڻايوآهي. ”ادا“ هڪڙو آرٽ آهي يا ”ادا“ ۽ آرٽ هم
معنيٰ لفظ آهن. پر ته به وڌيڪ طاقتور اهو تصور آهي
ته ”ادا“ جو لفظ آرٽ کان وڌيڪ ڪشادو آهي، ڇو ته ان
۾ سادگيءَ ۽ بيساختگي
(Artlessness)
جو تصور موجود آهي، جيڪو عام طور تي آرٽ
(Art)
جي بنياد تي هيءُ ادب جو نئون نظريو آرٽ جي هڪ
بهترين صورت آهي، ان ڪري هيءُ نظريو تمام گهڻو زور
(Emphasis)
ٽڪينڪ تي ڏئي ٿو، پر هو ”ٽيڪنڪ جي آزاديءَ واري
خيال“ کي رد به نه ٿو ڪري.
ان ڪري اسان جون سڀ ادبي صنفون ويندي تقرير تائين، جيڪڏهن ڪنهن
نه ڪنهن مقرر ٿيل ”ادا“ يا آرٽ يا ٽيڪنيڪ جو لحاظ
رکي پيش ڪيون ٿيون وڃن، ته اهي بيشڪ ”ادبي“ آهن،
توڙي جو اهي لفظ لٽريچر جي معنيٰ جو لحاظ ڪونه
ٿيون رکن يعني لکيل نه آهن. پر ياد رکڻ گهرجي ته
هنن نئين نظريي جي بنياد تي اسان جو ادب نه رڳو
آرٽ جو محتاج آهي پر اهو هاڻي ”ادا“ جي پوريءَ
معنيٰ کي ادا ڪرڻ لاءِ وڌيڪ انفرادي صلاحيتن جو
محتاج به آهي ۽ رهندو، ڇو ته آرٽ اسان جي ادب جي
نئين نظريي ۾ ٽيڪنيڪ
(Technique)
جو تصور به ڏئي ٿو ۽ افاديت جو به. آرٽ جي افاديت
جو تصور سڄو سارو اهڙو آهي، جو ائين ٿو سمجهه ۾
اچي ته ڄڻ اسان نئون نظريو ٺاهيو يا پيش ئي ان
تصور جي بنياد تي ڪيو آهي. سو آرٽ يا اسان جي
”ادب“ لفظ جو تصور سراسر ادب جي قدر يا وٿ
(Value)
وارو آهي.
حقيقت ۾ اسان جو ادب غيرافاديت ۽ بي مقصديت جو شڪار ٿي رهيو هو
ڇوته ان کي انگريزيءَ ٻوليءَ جي لفظ
(Literature)
جي بنياد تي ڏٺو ٿي ويو. ادب جي نظريي سان گڏوگڏ
ڪو افاديت جو تصور به ڏيڻو هو، ان ڪري اسان ادب کي
لفظ تاديب جي مفهوم جي دائري ۾ جاچيو ۽ اهڙيءَ ريت
معلموم ٿيو ته سنڌي ٻوليءَ ۾ ڪم ايندڙ لفظ ”ادب“
اسان جي ادبي ضرورت کي تمام سهڻي نموني سان پورو
ڪري سگهي ٿو.
جهڙي ريت هر ادبي صنف
(Genere)
جي هڪ ٽيڪنيڪ ٿئي ٿي، اهڙيءَ ريت هر ادبي صنف جي
هڪ ادا ٿئي ٿي. وري جهڙيءَ ريت ٽيڪنڪ جي پوريءَ
ادائگي سان ادبي صنف کي مضبوط ۽ موزون بڻائي ٿي
سگهجي، اهڙيءَ ريت ادا جي پوريءَ ادائگي سان به
ادب جي هر صنف کي وڌيڪ مضبوط ۽ موزون بڻائي ٿو
سگهجي.
هن خيال کان ”ادا“ ٽيڪنڪ جو ڪم ڪري ٿي، پر ٽيڪنڪ آرٽ جي مٿانهين
تصور يعني ادب جو مڪمل ڪردار پوءِ به ادا نه ٿي
ڪري، ڇو ته اعليٰ ۽ مٿانهون ادب رڳو ٽيڪنڪ جو
محتاج نه آهي. اهو ئي سبب آهي، جو ادب جي وڏي ۾
ويڪري تصور جي لاءِ سنڌي ٻوليءَ جو لفظ ”ادب“ پيش
ڪري رهيا آهيون، جنهن ۾ سادگي ۽ بيساختي به موجود
آهي ۽ جنهن ۾ ادا جو تصور اهو آهي، جيڪو هڪ معصوم
ٻارڙي جي ادا ۾.
هاڻي هت ادب جي گوناگون صلاحيتن لاءِ، هڪ تمام وڏو ۽ ويڪرو رستو
(Way)
ڳولي چڪا آهيون. هاڻي رڳو آرٽ ۾ ”ادا“ ۽ ٽيڪنڪ جي
پوئواري ڪرڻي آهي. پر ان هوندي به جيڪڏهن ڪنهن هنن
اصولن جي پوئواري نه ڪئي، ته پوءِ به ان کي سنڌي
ٻوليءَ جي لفظ ”ادب“ جي احاطي ۾ اندر رهڻ لاءِ
سادگيءَ ۽ بيساختيءَ جي معيارن تي پرکيو ويندو؛ پر
جيڪڏهن ڪو سادگيءَ جو تصور به اورانگي ويو ته پوءِ
ان کي تنقيد جي ميدان تي للڪاري چئبو ته ”خبردار
ادب!“
هن طرح اسان جي نئين ادب جي نظريي جا ٻه وڏا اصول آهن:
|
