غ. م. گرامي

سنڌي ليٿو گراف

سنڌي رسم الخط ۽ اسلوب بيان جي ارتقا تي هڪ نظر

(پهرين سنڌي اخبار، ”مطلع خورشيد“، 1860ع، جو هڪ ورق)

سنڌي ٻوليءَ جو موجوده رسم الخط انگريزن جي دور ۾ پيدا ٿيو. ان کان اڳ ديونا گري خط ۾ لکپڙهه ڪئي ويندي هئي، ۽ دفتري زبان فارسي هئي، جا ڪلهوڙن ۽ ميرن جي زماني کان وٺي مروج هئي.

موجوده عربي _ سنڌي لپيءَ ۾ سڀ کان قديم ”ابوالحسن جي سنڌي“ آهي، جنهن ۾ عربي الف_بي جي طرز تي سنڌي الف_ بي بنائي ويئي. ان سلسلي ۾ ”ابوالحسن جي سنڌي“، ”مفتاح الصلوات“، ”عهد نامو“ ۽ ”نورنامو“، ”ڪنزالعبرت“ ۽ ”قصص الانبياءِ“ پارا پراڻا ڪتاب شمار ڪري سگهجن ٿا، جن ۾ اها پراڻي لپي استعمال ڪئي ويئي آهي. اها لپي ان دور ۾ گويا سنڌي ٻوليءَ جي نمائنده ۽ ڪارائتي لپي سمجهي پئي ويئي آهي ان دور جي پراڻن ڇاپخانن ۾ جي به ليٿو جا ڪتاب ڇپيا آهن، سي ان ئي لپيءَ ۾ ڇپيا آهن. اها لپي ئي آهي، جا بتدريج ترقي ڪري موجوده ”ٽائپ“ تي پهتي آهي. سنڌي ٻوليءَ جي لپيءَ سان گڏ، انداز بيان ۽ ان جي صرفي ۽ نحوي حيثيت ۾ به ڪافي ترقي ۽ اضافو ٿيو آهي، ورنه اڄ کان صدي کن اڳ نه ٻوليءَ ۾ صحت هئي ۽ نه وري صرفي ۽ نحوي حيثيت سان ايتري پختي ۽ برجستي ٻولي لکڻ ۾ ايندي هئي. سنڌي زبان جا ڪيئي پراڻا قصا ۽ ڪهاڻيون، مذهبي ۽ فقهي رسالا، سڀ ان قسم جي پراڻي سنڌيءَ ۽ پراڻيءَ لپيءَ ۾ لکيا ويا آهن.

ٻي اهم چيز هيءَ آهي ته اوائل زماني جا سڀ ڪتاب نظم ۾ لکيا آهن. اهو ”نظم معرى“ ئي چئي سگهجي ٿو. ان ۾ قافيي جي ڪابه پابندي ڪانه رکي ويئي آهي، ۽ فقط ”آ“ جي اضافي سان ئي شعري ضرورتن کي پورو ڪيو ويو آهي. ان طرح، بحر ۽ وزن جي به پابندي گهٽ رکي ويئي آهي. نثر، ظاهر آهي ته نظم کان گهڻو پوءِ لکيو ويو آهي. ان سلسلي ۾ ”سڌاتوري ۽ ڪنڌاتوري جي ڳالهه“ واريءَ لپيءَ، انداز بيان، توڙي صرفي ۽ نحوي حيثيت کي نموني طور پيش ڪري سگهجي ٿو. اها ڳالهه رسالي ”مهراڻ“ جي نمبر 1_1959ع ۾ پرچي ۾ شايع ڪيل آهي، ۽ ان جي قديم طرز کي موجوده جديد انداز بيان سان پڻ ڀيٽ ڪري ڏيکاريو ويو آهي ته اسان جي ٻوليءَ بتدريج ڪيئن ترقي ڪئي آهي.

ان سلسلي ۾، ڪتابي دنيا کان الڳ، صحافت ۾ به اسان کي سنڌي نثر جي رسم الخط ۽ طرز بيان جا ڪيترا جهونا ۽ پراڻا مثال ملي سگهن ٿا، جن جي لغوي ۽ بياني، صرفي ۽ نحوي توڙي علمي ۽ ادبي حيثيت تاريخي به آهي ۽ ڪلاسيڪي به آهي.

رسم الخط ۽ انداز بيان جا اهي پراڻا ۽ جهونا  نمونا اسان جي موجوده رسم الخط ۽ انداز بيان جا اوائلي ۽ بنيادي رسم الخط ۽ انداز بيان سمجهڻ گهرجن. اهي ئي اسان جي زبان لاءِ ”پيڙهه جو پٿر“ ثابت ٿيا آهن؛ موجوده ٻوليءَ جي رنگين ۽ آراسته محلات انهن تي قائم آهي.

سنڌي زبان جي صحافتن جي تاريخ به انگريزن جي دور ۾ شروع ٿي آهي. ان کان اڳ، عربن جي دور ۾، مناديءَ ۽ اعلان، خطبي ۽ تقرير، ۽ عربي زبان ۾ خط و ڪتابت سان ئي پنهنجا خيال ٻين تائين پهچايا ويندا هئا. ان کان پوءِ مسلم راڄ ۾ وقائع نگاريءَ جو فن پيدا ٿيو، جنهن کي صحافت جو بنياد چئي سگهجي ٿو، مغلن جي دور ۾ اهو فن ذري گهٽ اخبارن جي حيثيت وٺي چڪو هو. حڪومت جا اهم اعلان ۽ مراسلا توڙي خبرون چارون، قلمبند ڪرائي، دور دراز منزلن تي آفيسرن ۽ فوج ۾ ورهايا ويندا هئا.

سنڌ ۾ وقائع نگاريءَ جو دور مغل خاندان آندو. سندن گورنر سنڌ جي حالات ۽ واقعات کي روزانه ڊائريءَ وانگر لکائي، بروقت بادشاهه ڏانهن موڪليندا هئا. ان سلسلي ۾ بکر، سيوستان ۽ ٺٽو وقائع نگاريءَ جا مرڪز هئا، جتي مغل سرڪار جا گورنر رهندا هئا.

 ڪلهوڙن جي دور ۾ ٻه وڏا عالم ۽ فاضل، شاعر ۽ ڪاتب نظر اچن ٿا، جي آهن سيد محمد بن عبدالجليل بلگرامي ۽ سيد غلام علي بلگرامي. اهي وقت جي سرڪار پاران وقائع نگار هئا ۽ سيوهڻ سرڪار جا ملازم هئا.

انگريزن جي دور ۾ نه فقط وقائع نگاريءَ جو پراڻو فن به هلندو آيو، پر ان فن ۾ اخبار نويسيءَ ۽ صحافت جا آثار ۽ اصول به ملايائون. انگريزن جي دور ۾ صحافت فقط واقع نگاريءَ نه، پر ان سان گڏ تنقيدي حيثيت به حاصل ڪئي:  واقعات کي بيان ڪرڻ کان پوءِ ان تي تبصرا به ڪيا ويندا هئا ۽ ان جا نتيجا به بيان ڪيا ويندا هئا.(1)[1]

سنڌ ۾ سڀ کان اول جا اخبار شايع ٿي، سا آهي”سنڌين“، جا انگريزي زبان ۾، 1854ع ۾ نڪتي. ان جو ايڊيٽر مسٽر اي. ڊبليو. اسٽرينج هو.

ان کان پوءِ شمس العلماء مرزا مخلص علي جو نام نامي اسم گرامي اچي ٿو، جنهن سنڌ ۾ نه فقط صحافت کي فروغ ڏنو، پر ان سان گڏ سنڌي رسم الخط ۽ سنڌي انداز بيان کي اخبار ۾ پيش ڪيو. ڪتابن کان پوءِ اهو پهريون تجربو آهي، جنهن ۾ سنڌي ٻوليءَ ۽ ان جي رسم الخط کي اخبارن تائين آندو ويو. شمس العلماء مرزا مخلص علي پنهنجي دور جو وڏو عالم  ۽ فاضل. شاعر ۽ اديب هو. سندس تعليمي، صحافتي ۽ ادبي خدمتن جي اعتراف ۾ کيس شمس العلماء جو خطاب مليو. مرزا صاحب جي فرزند، مرزا محمد جعفر مرحوم، آل انڊيا ايجوڪيشنل ڪانفرنس_1907ع ۾ مولانا حاليءَ ۽ نواب وقار الملڪ پارن سان گڏجي ڪم ڪيو، ۽ سنڌ ۾ تعليم جي فروغ لاءِ بهتر مشورا ڏنائين. سندس عاقلاڻيون تجويزون، ڪانفرنس  جي ڪارگذاريءَ ۾ شايع ٿيل، موجود آهن.

مرزا مخلص علي صاحب اول ڪراچيءَ ۾ ”مفرح القلوب“ نالي مطبع قائم ڪئي، ۽ ان ئي نالي سان فارسيءَ ۾ هفتيوار اخبار، ”مفرح القلوب“، 1855ع ۾ جاري ڪيائين. اها اخبار بلاناغي پورا پنجاهه سال، يعني 1904ع تائين هلي، محمد صديق ”مسافر“ کان غلطي ٿي آهي، جنهن لکيو آهي ته اخبار ٽيهن سالن، 1888ع تائين دهلي (ديوان فاضل).

”مطلع خورشيد“ جو اجراءِ (1860ع).

”مفرح القلوب“ جي هلندي 1860ع ۾، شمس العلماء مرزا مخلص عليءَ “مطلع خورشيد“ سکر مان جاري ڪئي. “مطلع خورشيد“، 21_رمضان 1177هه، جلد اول، ۾ لکي ٿو:

”در سکهر نو صرف به همت و تفقدات کثير، چها پخانه لتها کرافک موسومه ”مطلع خورشيد“ جاري گشته، والانه اين مرد مان از نام چها پخانه واقف نه بوند.“

ان دور ۾ ليٿو پريس جي پٿرن جي تلاش ڪندي، مرزا صاحب مرحوم کي بهتر پٿر هٿ آيو، جو ولايت جي پٿر کان به وڌيڪ مضبوط ۽ ڪارآمد هو. ان پٿر جي دستيابيءَ متعلق لکي ٿو:

”کان سنگ چهاپ در کوهستان سکهر نو به سعي مهتمم ”مطلع خورشيد“ سکهر نو برآمد گرديد، کہ ازان منافع قوم وافاده مردم بيوپاري و مطابع تمام هندوستان وغيره بلاد متصور و نيک نامي، علاوه بران کہ  اين سنگ از اول از کوهستان جرمن برآمده کہ سوداگران ولايت لندن آن ران در تمام اقليم هند وغيره آورده ،اکنون بفضل الاهي کان، سنگ چهاپ در سکهر نو موجوده.“

29_رمضان، 1177هه، ص 208)

”مطلع خورشيد“ جو ايڊيٽر مرزا محمد شفيع، تخلص به ”مشتري“[2]، مقرر ٿيو. ان اخبار جو مواد ٻن ڪالمن ۾ ورهايل هو. هڪ ڪالم ۾ فارسي عبارت ڏنل آهي، ۽ ان جي سامهون ٻئي ڪالم ۾ سنڌي ترجمو آهي. شمس العلماء مرزا مخلص علي جي علمي ۽ ادبي شخصيت ۽ وجاهت کي  سمجهڻ لاءِ اهو ڪافي آهي ته سندس اخبارن جا خريدار دهلي، ڪلڪتي، حيدرآباد دکن، بلوچستان، ڪابل، قنڌار، تاشقند، بلخ، بخارا، اصفهان، شيراز، طهران، بغداد، بصري، مڪي، مديني، ڪوئيٽا ۽  قلات تائين هڪ طرف موجود هئا، ته ٻئي طرف انگلينڊ، جرمني ۽ فرانس جي مستشرقين تائين ”مفرح القلوب“ ۽ ”مطلع خورشيد“ جي رسائي هئي.

مرزا صاحب جي اخبارن ۾ مبتدي ۽ منتهي مشاهير شعراء کان سواءِ، وڏا وڏا عالم ۽ فاضل، مجتهد، امير، نواب، سفير ۽ واليان رياست تائين، پنهنجا شعر موڪليندا هئا. انهن شاعرن ۾ نواب ڪلب علي، واليءَ رامپور؛ نواب اعظم خان، والي، حيدرآباد دکن؛ لالا جو هر سنگ، ديوان رياست بلرام پور؛ مير حسن خان، سفير ايران؛ آغا حاجي مير حسن خان ”شوڪت“ طهراني؛ مرزا محمد محسن ” شباب“ بغدادي؛ هزهائنس مير حسن علي خان ٽالپر، سنڌ؛ شمس العلماء مرزا قليچ بيگ؛ رئيس شمس الدين ”بلبل“؛ سيد محمد تقي شاهه ”تائب“ قنڌاري، سفير رياست لسٻيلو؛ خواجه ناصرالدين ”جانان“ ڪابل؛ آخوند قاسم هالائي مير علي نواز علوي شڪارپوري؛ فاضل شاهه “فاضل“ حيدرآبادي؛ غلام محمد شاهه ”گدا“ حيدرآبادي؛ ۽ هزهائنس مير عبدالحسن خان ”سانگي“ جا نالا شمار ٿين ٿا.

شمس العلماءَ مرزا مخلص عليءَ جي اخبارن جي خريدارن ۾ جي مشاهير عالم اچي وڃن ٿا. تن مان ڪجهه هيٺيان آهن: مٿين والين ۽ نوابن ۽ سفيرن کان سواءِ مسقط جو سلطان، قلات جو والي، لسٻيلي جو ڄام، آئوڌ جو نواب واجد علي شاهه، ايران جو شهزادو، اصفهان ۽ شيراز، بصري ۽ بغداد جا گورنر، خيرپور جو  والي مير علي مراد خان جو والد آغا علي شاهه اول، قاضي امام علي صاحب (علامه آءِ. آءِ قاضي مدظلہ العالي، جن جو والد ماجد)، مرزا عباس ”خورشيد “ مخدوم محمد ابراهيم نقشبندي، آخوند اميد علي ”سها“ آخوند احمد متعلوي، خواجه ناصر الدين نقشبندي (ڪابل) وغيره.

ملڪ جي ان وقت جي وڏي عالم، شمس العلماء مولانا محمد حسين ”آزاد“ ۽ فرينچ مستشرق عالم، گارسان دتاسي پارن عالمن پڻ ”مفرح القلوب“ ۽ ”مطلع خورشيد“ جو ذڪر ڪيو آهي، مولانا ”آزاد“ ”سخندان فارس“ ۽ ”سفر نامه ايران“ ۾، ۽ گارسان دتاسي ”خطبات“ جي شمس العلماء مرزا مخلص علي ۽ سندس فرزند مرزا شفيع محمد جي تعريف ڪئي  آهي. “مطلع خورشيد“ جي ترتيب ۽ مواد جي انتخاب ۾ فاضل ايڊيٽر به ڪالم رکيا آهن: هڪ فارسي ۽ ٻيو سنڌي. اهي ٻيئي ڪالم هڪٻئي جي سامهون رکيا ويا. ”مطلع خورشيد“ جو اجراءُ 1860ع ۾ ٿيو، تقريباً 50 سالن تائين اها اخبار جاري رهي.

سنڌي رسم الخط. ”مطلع خورشيد“ جي ملڪن ۽ ايڊيٽرن کي سنڌي رسم الخط جي باري ۾ تڪليف پهتي آهي، اها هنن پنهنجي ايڊيٽوريل ۾ بيان ڪئي آهي، جڏهن ته ان وقت ڪوبه مقرر رسم الخط ڪونه هو. ڪاتب سڀ فارسيدان هئا، تنهنڪري لامحالا کين به فارسيدان ڪاتبن ڏانهن رجوع ڪرڻو پيو. ان سلسلي ۾ هڪ فيض محمد نالي ڪاتب هٿ ڪيو ويو، جو مير علي مراد ٽالپر، واليء رياست خيرپور جو منشي ۽ ڪاتب رهي چڪو هو.

ڪاتب. فيض محمد ڪاتب شايد پهريون شخص چئجي، جنهن سنڌي ٻوليءَ کي ليٿو ڇپائيءَ لاءِ پنهنجي فن ۽ قلم تائين پهچايو. جڏهن ته هي ڪاتب فارسيدان هو، تنهنڪري سنڌي ٻوليءَ جي اچارن ۽ آوازن کي  فارسي رسم الخط تي لکيائين. ويتر جو ”مطلع خورشيد“ جو هڪ پورو ڪالم فارسي ٻوليءَ ۾ هو، تنهن ته هيڪاري وڌيڪ سندس خط ۾ فاسيت پيدا ڪري ڇڏي.

”مطلع خورشيد“ جي اصل عبارت پيش ڪرڻ کان اڳ، جيستائين سنڌي ٻوليءَ جي جهوني رسم الخط جي تشڪيل ۽ ارتقا صحيح معلومات نه ٿي آهي، تيستائين ”مطلع خورشيد“ جي لساني خدمت جو صحيح اندازو نه لڳي سگهندو. ان سلسلي ۾، مختصر طور، سنڌي رسم الخط جي وضاحت هن طرح ڪجي ٿي.

سنڌي ٻوليءَ جو اوائلي رسم الخط، تشڪيل ۽ ارتقا.

سنڌي  ٻوليءَ جو اوائلي رسم الخط فني حيثيت سان ناقص هو. ٻيو ته هر ڪو شاعر  يا نثر نويس پنهنجيءَ پسند موجب حرفن جي ملاوت ڪندو هو. ساڳيا لفظ مختلف قسم جا مصنف جدا جدا رسم الخط ۾ لکندا هئا، ۽ آوازن جون صورتون به جدا جدا قائم ڪندا هئا. ان طرح، سنڌي صرف ۽ نحو جي نه هجڻ ڪري، عبارتن ۽ جملن جون بناوتون ۽ بندشون به غلط، مبهم، پيچيده ۽ طويل ٿي وينديون هيون. نه ڪو صفت ۽ موصوف، جار ۽ مجرور، ۽ مضاف،  اضافت ۽ مضاف اليہ جو ڪو مقرر اصول هو، ۽ نڪي فعل، فاعل ۽ مفعول لاءِ ئي ڪي قاعدا هئا متشابهه آواز وارن لفظن جي صورتخطي به هڪجهڙي نه هئي. ’ق‘ ۽ ’ڪ‘  ’ص‘ ۽ ’ث‘ ۽ ’س‘، ’ح‘ ۽ ’هه‘ ۽ ’ض‘، ’ظ‘، ’ز‘ ۽ ’ذ‘ وغيره ۾ گهٽ فرق رکيو ويندو هو. حرف صحيح ۽ حرف علت جي فرق ۽ استعمال ڏانهن به ڌيان نه ڏيندا هئا. آوازن جي ناقص استعمال سان، ڪٿي حرف حذف ڪيا ويندا هئا ته ڪٿي وڌايا ويندا هئا. اڪثر طور، اضافي جي جاءِ تي حذف، ۽ حذف جي جاءِ تي اضافو ڪيو ويندو هو. مثال طور، مخدوم ضياءُ الدين جي سنڌيءَ ۾ آهي:

”منجيا صدق دل جي س مَلَڪ مڙيئي.“

اصل ۾ آهي ”مڃيا“ (۽ نه ”منجيا“). ان طرح ”سين“ کي مخفف ڪري ”س“ ڪيو ويو ۽ هيٺان تنوين (--) ڏني ويئي ان طرح، نه فقط ”ڃ“ جي اچارن لاءِ ”ن“ ۽ ”ج“ مرڪب ڪندا هئا، پر ”ڙ“ جي جاءِ تي ”ر“، ”ڱ“ جي بدران ”گ“، ”يون“ جي بدران ”يوي“ (ي هيٺيان تنوين)، ”ڻ“ جي بدران ”ن“، ”ٽ“ جي بدران ”ڻ“، ”ڌ“ جي بجاءِ ”د“ لکندا هئا. ان طرح، ڪٿي خواهه مخواهه ”ن“ وڌائيندا هئا، ته ڪٿي ”هه“ وڌائيندا هئا، جن جو آواز حرف جي اصلي اچار ۽ تلفظ ۾ نه هوندو هو، انهن سڀني مثالن لاءِ هي ٻه__ٽي جهونا شعر پيش ڪرڻ ڪافي ٿيندا:

کوري آنگريون جيني پير جون قبلي مہ ڪجاه.

(اصل ۾ ٿيندو: کوڙي آڱريون جيئڻي پير جون قبلي منهن ڪجا.)

مورن واڻ لديؤن، پسي کهي پريان.

(اصل ۾ ٿيندو: موڙهن واٽون لڌيون، پسي کي پرياڻ.)

مارو، مرو، پکڻ ، پري، ملڪ مت سڃان.

(ماڻهو، مرون، پکڻ، پري، ملڪ مت سڃاڻ.)

مٿين مثالن ۾ نظر ايندو ته ڪيترا حرف غلط استعمال ڪيا ويا آهن، ڪيترا حذف ڪيا ويا آهن، ته ڪيترا مورڳو وڌايا ويا آهن. اهو سارو نقص رسم الخط جي ناقص هجڻ ڪري پيدا ٿيو هو___ جيئن هتي کوڙي کي کوري، آڱريون کي آنگريون، جيئڻي کي جيني، منهن کي مہ، موڙهن کي مورن، واٽون کي واڻ (اردو واري ”ٽ“) لڌيون کي لدي (ي تي تنوين_) ”کي“ کي کهي، پرياڻ کي پريان، ماڻهوءَ کي مارو، مرونءَ کي مررو، پکڻ کي پکن، سڃاڻ کي سڃان، ڪجا کي ڪجاه ڪيو ويو آهي.

ان طرح سنڌ جي ميرن ۽ پيرن، ۽ خاص طرح سان طبيبن ۽ شاعرن جا بياض فارسيدان ڪاتبن لکندا هئا. اهي ڪاتب ٺيٺ سنڌي لفظن کي به فارسي رسم الخط ۾ لکندا هئا، ۽ فارسيءَ وانگر، نقطا به ڪٿي ڏيندا هئا ته ڪٿي ختم ڪري ڇڏيندا هئا. مثلاً، ثابت علي شاهه جي مرثيي جو هڪ شعر پراڻي بياض موجب هن طرح آهي:

ساتهه رسي سردار قيدي، ڪربلا مظلوم جا

سر کهليا، ماتم کندا، جڏه شام دي رئندا پليا

تهي پچهيو جہ ڪہ که بيوارث آمهن هي ڪه سزا

ان تهي جو، آمهون مديني جا مسافر مبتلا

ان شعر ۾ ”ساٿ“ کي ”ساتهي“، ”کليا“ کي ”کهليا“ ”ڪندا“ کي ”کندا“، ”جڏهن“ کي ”جڏه“، ”ڏ“ کي ”دي“، ”هليا“ کي  ”ٿي“ کي ”تهي“، ”پڇيو“ کي ”پچهيو“، ”جنهن ڪنهن“ کي ”جہ ڪہ“، ”آهن“ کي ”آهن“ ”هي“ کي ”هي“، ڪنهن کي ”ڪہ“، ”آهيون“ کي ”آهيون“ لکيو ويو آهي.

رسم الخط جو اهو تصرف سنڌ جي اوائلي رسم الخط ۾ جام نظر ايندو. ابوالحسن جي سنڌي کان وٺي ”مفتاح الصلوات“، ”عهدنامي“، ”نورنامي“، ”جنگ نامي“، ”قصص الانبياء“ ”بناءَ الا سلام“ ”قوت العاشقين“، ”ذبح الشڪار“ تائين، رسم الخط جو ساڳيو حال نظر ايندو. اهو حال 1854ع کان وٺي سنڌي نثر توڙي نظم جي ڪتابن ۾ به هلندو رهيو. درسي ڪتابن ۾ ”ڪيڏانهن“ کي ڪيڏه“، ”جنهن“ کي ”جہ“، ”اسين“ کي ”اس“ ۽ ”چڱيون“ کي ”چڱي“ درج ڪندا آيا آهن، ان طرح نثر جو رسم الخط به قريب قريب ساڳيو رهندو آيو آهي. خاص طرح سان ليٿو ۾ ڇپيل قصن ڪهاڻين جا ڪتاب ۽ ديني مسئلن جا ڪتاب، شاهه ڪريم ۽ شاهه لطيف جا رسالا، سڀ ان رسم الخط ۾ ڇپيا آهن. بمبئيءَ جي ڪريمي مطبع جا ڪاتب، جي ڪڇي هئا، سي پنهنجي تلفظ موجب سنڌي لکندا هئا. ان طرح لاهور جي ليٿو پريسن، خاص طور ”رفاه عام“ جا ڪاتب پنجابي هئا، جي به سنڌي اچارن کي بگيڙيندا هئا. انهن پريسن جا پراڻا ڇپايل قصا ۽ ديني ڪتاب اهڙين عبارتن سان ڀريا پيا آهن، جن ۾ لفظ به غلط آهن ۽ گرامر جي رعايت به ڪانه آهي. هڪ مذهبي ڪتابن جي عبارت نموني طور پيش ڪجي ٿي:

”سڀني مومنن جي خدمت ۾ روشن هجي ته هن ڪتاب ۾، طريق پيروي پيغمبر ڪريم صلي الله عيله وسلم ۽ اصحابن سڳورن جي حاصل ٿيڻ جو بيان ...، جهجي (جنهن جي) مطالع ڪنا ڪہ پڻ مخالف جي چئڻ (چوڻ) موجب محروم نر هجو، خوبي انجي ڏسڻ پڙڻ (پڙهڻ) مٿي موقوف ناهه، باقي ماڙن (ماڻهن) جي زبان کان ته ڪہ پڻ ڇوٽڪو نه لدو ناهه هن عاجز جي ڪهڙي مجال آهه، مگر هي مضمون محض لوجہ الله لکيو او، جه۾ هر گز ڪو پڻ دنوي غرض نه آهه، پوءِ جيڪو تعمق نظر ساڻ ڏسندو انشاء الله مصداق ٿيندو هن آيہ شريف جو“

(”توضيح التقليد معہ السبيل الرشيد“، 1354هه)

ان طرح ڪتاب ”ترتيب الصلوات“ جو بلڪل آخري ايڊيشن، جو مطبع ڪريمي بمبئيءَ مان 1312هجريءَ ۾ شايع ٿيو آهي، ان جي رسم الخط جو به ساڳيو حال آهي، ان جا چند مثال پيش ڪجن ٿا:

ڪتاب جي خاتمي تي هن طرح نثر ۾ لکيو ويو آهي:0

اَلحمدالله ته هيءُ ڪتاب تَرتيب الصلوات پورو ٿيئو منجه تاريخ 25 شعبان المعظم 1312 هجري ۾ مجه ڇاپاخاني ڪريمي بمبئي جي ڇانپئو.

رسم الخط جي اصلاح.

رسم الخط جي انهن فني مشڪلاتن کي حل ڪرڻ جي سلسلي ۾ اول اول انگريزن توجهه ڏنو. هرڪوعلم وارو ڄاڻي ٿو ته مسلمانن جي اچڻ کان اڳ سنڌ جو رسم الخط ديوناگري هو. عربن جي دور ۾ به اهو خط لکپڙهه ۾ استعمال ٿيندو هو. ڪلهوڙن ۽ ميرن جي دور ۾ فارسي زبان کي سرڪاري زبان قرار ڏنو ويو، تنهنڪري، ”الناس عليٰ دين ملوڪهم جي مصداق، هندو به فارسيءَ ۾ لکندا پڙهندا هئا. البت برهمڻ ۽ ٻيا مذهبي هندو ماڻهو ديوناگري ۽ گرمکي رسم الخط استعمال ڪندا هئا. خود ”ساميءَ جا سلوڪ“ به گرمکي رسم الخط ۾ هٿ آيا.

1845ع ۾ ڪئپٽن راٿبورن انگريزي اسڪول کولڻ جي ڪوشش ڪئي، پر ڪامياب نه ٿيو. ان جي مقابلي ۾، ڪراچيءَ جو ڪليڪٽر ڪئپٽن پريڊي ڪامياب ٿيو. 1846ع کان 1852ع ۾ ڪئپٽن گولڊ سمڊ شڪارپور ۾ انگريزي اسڪول کوليو. هي اهو صاحب آهي، جنهن  سسئي_پنهونءَ جا بيت گڏ ڪري ڪتاب ڇپايو، جنهن ۾ هڪ پاسي سنڌي بيت ۽ ٻئي پاسي انگريزي نظم ۾ ترجمو ڏنائين. انگريز آفيسر اڃا ان تجربي ۾ مشغول هئا ته سنڌ ۾ تعليمي زبان ڪهڙي ڪجي، ته اوچتو بمبئي سرڪار جي تعليمي بورڊ لکي موڪليو ته سنڌ ۾ سڀ لکپڙهه علائقي جي زبان سنڌيءَ ۾ هئڻ گهرجي، ۽ ان سان گڏ نصاب به سنڌي ٻوليءَ ۾ هئڻ گهرجي.

1850ع ۾ سربارٽل فريئر سنڌ جو چيف ڪمشنر ٿي آيو. ان صاحب، 1851ع ۾، سرڪاري پڌرنامو جاري ڪري، آفيسرن کي خبردار ڪيو ته سڀ ڏيهي ۽ پرڏيهي سنڌي سکن ۽ سنڌيءَ ۾ لکپڙهه ڪن. ان حڪم جي پڌرائيءَ ۾ ته ڪابه دير ڪانه ٿي، پر مسئلو اهو پيدا ٿيو ته سنڌي ٻوليءَ جو رسم الخط ڪهڙو ڪجي؟ سر رچرڊ برٽن، جو سنسڪرت جو وڏو عالم هو، تنهن راءِ ڏني ته عربي حرفن تان سنڌي الف_بي ٺاهڻ گهرجي. پر ڪئپٽن جارج اسٽئڪ اعتراض ڪيو ته عربي_سنڌي اکرن ٺاهڻ بدران هندو_سنڌي اکرن ۾ لاڪنائون وجهي، انهن کي سڌارجي، يا ماڳهين ديوناگري خط استعمال ڪرڻ گهرجي. ٻنهي عالمن جي اختلاف تي، سربارٽل فريئر منجهي پيو. آخر 1853ع ۾، ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ جي ڊئريڪٽرن جي ڪورٽ فيصلو ڏنو ته عربي_سنڌي آئيويٽا ٺاهڻ گهرجي. ان فيصلي پٽاندر سربئروايلس، عربيءَ جا 28 حرف وڌائي، سنڌي جا 51 حرف ٺاهيا. اها نئين آئيويٽا 1854ع ۾ پهريون ڀيرو ڇپجي پڌري ٿي، ۽ 1854ع  ۾ ڏهاڪو کن ڪتاب ڇاپيا ويا، 1854ع کان 1865ع تائين چار هاءِ اسڪول، ٽي مڊل اسڪول ۽ ڇاونجاهه پرائمري اسڪول کليا، جن ۾ اهي ڪتاب پڙهايا ويندا هئا.

عربي_سنڌي رسم الخط ۾، نصاب جي ضرورت آهر، هيل تائين تاريخ، جاگرافيءَ ۽ حسابن تي ڪتاب تيار ٿيا هئا،پر اڃا ڪو گرامر ڪونه لکيو ويو هو: سڀ کان پهريون گرامر جارج اسٽئڪ 1847ع ۾ لکيو، 1849ع ۾ ڇپجي ظاهر ٿيو.

ان کان پوءِ 1866ع ۾، ان ساڳئي عربي_سنڌي رسم الخط جو ٻيو شاهڪار پيدا ٿيو ”شاهه جو رسالو“، جو ڊاريڪٽر ارنيسٽ پڌرو ڪيو. هن صاحب سنڌي ويا ڪرڻ به تاليف ڪيو. ٽرمپ صاحب رسم الخط جي سلسلي ۾ عربي_سنڌي رسم الخط جي فائدي ۾ نه هو، لکيو اٿس ته ”ديوناگري آئيويٽا ڪم آڻجي ها ته بهتر؛ خير، جو ٿيڻو هو سو ٿي چڪو.“

ڊاڪٽر ٽرمپ جي تاليف ڪيل ”شاهه جي رسالي“ جي ٻوليءَ ۽ رسم الخط پڻ ناقص آهن. هن دور ۾ ان جو مطالعو ڪرڻ سولو نه آهي. ٽرمپ صاحب جو رسم الخط هن طرح آهي:

ٻاٺهين سڄاٺي پاٺ، پاٺ کر پاٺ لهي.

سر ڏهونڏيان، دهڙ نه لهان، دهڙ ڏهو ڏنڏيان، سر ناهه.

مون ابيٿهي هليا، بندر جي تڙن.

هنن ٽن سٽن کي ڪو به صحيح طور اچاري نٿو سگهي. اهي بيت هن طرح آهن:

پاڻهي سڃاٺي پاڻ، پاڻ ڪر پاڻ لهي.

سر ڍونڍيان، ڌڙ نه لهان، ڌڙ ڍونڍيان، سر ناهه.

مون ابيٺي هليا، بندر جي تڙن.

ٽرمپ صاحب، رسم الخط جي ناقص هجڻ ڪري، ڪيترن آوازن ۾ خود ساخته اضافا ڪري، نوان نوان اچار وضع ڪيا آهن، جن سان سندس رسالو ڀريو پيو آهي. ٽرمپ صاحب حرفن جا آواز به صحيح طور نه رکيا آهن. مثلاً ”ٽ“ کي ”تهه“، ۽ ”ٿ“ کي به ”تهه“ لکيو اٿس. ان طرح ”ڌ“ جي بدران ”دهه“، ۽ ”ڻ“ جي بدران ٻن نقطن وارو ”ن“ تي ”ٽ“ وارا نقطا ”ڏ“ جي ٽن لفظن کي ابتو ڪيو ويو، جئن ”ث“ ۾ ٿين ٿا.

ان سلسلي ۾، الف_بي جي ڪم لاءِ بمبئيءَ مان لسانيات جو هڪ ماهر گهرايو ويو، جنهن ڪيترا ٻٽا حرف ٺاهيا. مثلاً: پ+هه=ڦ، ج+هه= جهه، گ+هه= گهه؛ ان طرح ”ڃ“ ۽ ”ڱ“ وغيره.

سنڌي نثر__1366ع کان اڳ:

هن مختصر تبصري ۾ رسم الخط جي ارتقا ۽ سٽا تي مختصر بحث ڪيو ويو آهي. ان مسئلي جي آخري ڳالهه اها آهي ته انهيءَ رسم الخط جا اوائلي تجربا هي آهن:

جارج اسٽئڪ جو ويا ڪرڻ، جو 1847ع ۾ لکيو ويو ۽ 1849ع ۾ شايع ٿيو؛

ٽرمپ جو ڇپايل ”شاهه جو رسالو“، جو 1866ع جي پيداوار آهي؛

ان طرح ٽرمپ هڪ وياڪرڻ به لکيو، جنهن ۾ ديوناگري رسم الخط کي ترجيح ڏني اٿس.

اسان کي 1847ع کان وٺي 1866ع تائين سنڌي لِپيءَ ۾ هڪ شاهه جو رسالو ۽ ٻه گرامر ملي سگهيا آهن. اسان کي ڏسڻو آهي ته 1866ع کان اڳ سنڌي ٻوليءَ ۾ ڇا ڇا آيو؟

پهرين سنڌي تحرير:

منڍ ۾ عرض ڪيل آهي ته ”مطلع خورشيد“ (1860ع) پهرين ڇاپي اخباري تحرير آهي. سنڌي ٻوليءَ جي تاريخ ۽ ارتقا جي سلسلي ۾، توڙي سنڌي رسم الخط جي تاريخ ۽ ارتقا جي باري ۾، ”مطلع خورشيد“ کي تاريخي حيثيت حاصل آهي. ”مطلع خورشيد“ ئي پهرين اخبار آهي، جنهن کي سنڌي اخبار چيو وڃي ٿو، جنهن جو اجراءُ 1860ع ڌاري ٿيو آهي. مسٽر لالچند امرڏنومل جڳتياڻي ”سنڌي اخبار نويسيءَ جي تاريخ“ ۾ ڄاڻائي ٿو ته ”ڀانئجي ٿو ته سنڌي ۾ اخبار نويسيءَ جو فور ڪو ستر_پنجهتر (1870ع _1875ع) ۾ شروع ٿيو.“__ حالانڪ 1860ع ۾ ”مطلع خورشيد“ موجود آهي.

تاريخي نقطهء نگاهه کان سنڌي رسم الخط ۾ اسان کي ”مطلع خورشيد“ کان پوءِ فقط ٻه ڪتاب ملن ٿا: انهن مان هڪ ٽرمپ جو گرامر آهي، ۽ ٻيو ٽرمپ جي تاليف ڪيل شاهه جو رسالو. انهن جي اشاعت جو سن هن طرح آهي:

_جارج اسٽئڪ جو گرامر               1849ع

_ٽرمپ جو رسالو                       1866ع

_ٽرمپ جو گرامر                       1866ع

_”مطلع خورشيد“                      1860ع

”مطلع خورشيد“ جڏهن ته نثر ۾ اخبار هئي، تنهنڪري ان جي لساني حيثيت ٽرمپ جي اڌ اکريءَ کان وڌيڪ رعايت جي مستحق سمجهڻ گهرجي، جنهن ۾ اها ٻولي، ابوالحسن جي سنڌيءَ ۾ ”ترتيب الصلوات“ جي زبان مان ترقي ڪري، اخبار تائين پهتي آهي؛ ان اخبار کي داد ڏيڻ گهرجي. نه فقط تاريخي اوليت جي حساب مان اها پهرين اخبار آهي، پر لساني حثيت مان به اها پهرين اخبار آهي، جا ان دور ۾ شايع ٿي، جڏهن سنڌي زبان ۾ معياري ڪتاب گهٽ لکيا ويا _ اهي به ٻه گرامر ۽ هڪ شاهه جو رسالو، ۽ ڪجهه هندي ـ انگريزيءَ تان درسي ڪتابن ۽ قصن ڪهاڻين جا ترجما، سي به پنجاهه _ سٺ سال پوءِ.

ايتري تمهيد کان پوءِ، ”مطلع خورشيد“ جي اصل عبارت پيش ڪجي ٿي. اهل عڪ، احباب ان تحرير جو نه فقط لغوري معيار جاچين، پر ان سان گڏ رسم الخط جي حيثيت ۽ صرف ۽ نحو جو معيار به جاچين، ۽ پوءِ فيصلو ڪن ته اها ٻولي واقعي سنڌي ٻوليءَ جي بنيادي نثر ۾ معياري نثر آهي يانه؟

”مطلع خورشيد“ جي اصل سنڌي عبارت (1860ع)  مان ڪي مثال:

مخلتف ملڪن ۾ وڻن ۽ ٻوٽن جي پيدائش متعلق هڪ مضمون ڇاپيو ويو آهي، ان ۾ لکيو ويو آهي:

”ملڪ رشيا ۾ درخت بالوتجا گڻا آهِنِ ۽ قسم ميونجا بي چنڱا ٿيندا اٰهن ۽ هن هنڌ درخت سڻي جا جر انکءَ رَسا ۽ ٻيا جوڙيندا اٰهِنِ گڻا پيدا ٿيندا اٰهن ۽ هن هنڌ ڪڻج کاڻيءَ انڱر ۽ لوهه ۽ ٽا۾ جيءٌ بي اٰهن ۽ لوڻ هنجاءِ گڻونَ ٿو پهچي ۽ طرف ڏکڻ هن ملڪ جي پوک جَوَن جي کڻي ٿيندي آهي_ سامان سودا گري هن هنڌ جو چربي ۽ چم ۽ سمور ۽ سڻي ۽ اَنّ جَوَنجو آهي واپاري هن هنڌ جا پاڻ۾ اتفاق ڪري قافلي جي طرح سامانکي واٽ خشڪيءَ کءٌ  چين ۽ وچ رشيا ٿا نين يورپ ڏي مٿي جهازن ڪنا درياء بلاڪسي يعني ڪاري پاڻيءَ ۽ بالٽک ۽ درياء ويٽ سي جي ٿا نِين ۽ بادشاهي هن ملڪ جي نسبتون ٻين ملڪن جي گڻي وڏي آهي ۽ جيڪو بادشاه هن ملڪ جو ٿو ٿئي تهکي قيصر ۽ شهنشاه ٿا چون ۽ ماڻو زياده پنجن ڪروڙن ۽ چاليهن لکن کءٌ هن ملڪ۾ رهندا آهن_وٽا رهندا اڳي هفتي ۾)“ هي عبارت 1277هه جي آهي. ان کان اڳ ”ترتيب الصلوات“ جو، 1312هه جو رسم الخط پيش ڪيو ويو آهي. هن عبارت مان ظاهر آهي ته رسم الخط توڙي آواز ۽ اُچار انهن پراڻن ڪتابن (ابوالحسن جي سنڌيءَ کان ”ترتيب الصلوات“ تائين) کان گهڻو صحيح به آهي ۽ سڌريل به آهي.

ان عبارت ۾ رسم الخط جا قابل توجهه لفظ هي آهن، جي اڄڪلهه جي رسم الخط سان ڀيٽجن ٿا:

بالوتجا... بالوت جا    انڱر... اڱر             کءُ...کون، کان

گڻا...... گهڻا          جيءُ... جون            گڻي... گهڻي

چنڱا... چڱا           بي...... ڀِي، به                ماڻو... ماڻهو

انکءُ... ان کان                گڻو... گهڻو            تهکي...تنهن کي

ڪڻج... ڪجهه                کڻي... گهڻي         ٽا۾... ٽامي

کاڻيءُ... کاڻيون               جَوَنجو... جوَن جو      اٰهن... آهن

ڪروڙن... ڪروڙن

هن عبارت ۾ صرف ۾ صرف نحو جي رعايت به چڱي موجود آهي. اسم ۽ فعل ۽ ان جا لاڳو لفظ، پراڻي رسم الخط جي مقابلي ۾ ڪجهه پنهنجيءَ صحيح جاءِ تي آيل آهن. وقت به ائين ئي لکجي ٿو. مثلاً:

_ ”ملڪ رشيا ۾ درخت بالو تجا آهن“ ، ان کي اڄڪلهه لکجي ٿو: ”رشيا جي ملڪ ۾ بالوت جا درخت آهن.“

_”طرف ڏکڻ هن ملڪ جي پوک جون جي کڻي (گهڻي) ٿيندي آهي“، ان کي ”هن ملڪ جي ڏکڻ طرف جَوَن جي پوک گهڻي ٿيندي آهي“ لکجي ٿو.

_ ”سامان سو داگري هن هنڌ جو“، ان کي ”هن جي هنڌ جي سوداگريءَ جو سامان“ لکجي ٿو.

_ ”واپاري هن هنڌ جا پاڻ ۾ اتفاق ڪري قافلي جي طرح سامان کي واٽ خشڪيءَ

کءُ چين ۽ وچ ايشيا ٿا نين“، لِکجي ٿو.

_ ”بادشاهي هن ملڪ جي“، ان کي ”هن ملڪ جي بادشاهي“ لِکجي ٿو.

_”يورپ ڏي مٿي جهازن ڪنا درياء بلاڪسي يعني ڪاري پاڻيءَ بالٽک ۽ درياء

ويٽ سي جي ٿا نين“ ان کي ”يورپ ڏي (ڏانهن)، جهازن مٿي، بلاڪسي درياءَ يعني ڪاري پاڻيءَ ۽ بالٽڪ ۽ ويٽ سي درياءَ ڪنا. (وٽان) نين ٿا“ لکبو.

_”جيڪو بادشاهه هن ملڪ جو ٿو ٿئي، تنهن کي قيصر يا شهنشاهه

ٿا چون“، هي جملو قريب قريب صحيح لکيل آهي.

_ ”ماڻو زياده پنجن ڪروڙن ۽ چاليهن لکن کءُ هن ملڪ ۾ رهندا آهن“، ان کي ”ه ملڪ ۾ پنجن ڪروڙن ۽ چاليهن لکن کان زياده ماڻهو رهندا آهن“ لکجي ٿو.

هن عبارتن ۾ تمام ٿوري اصلاح ڪئي ويئي آهي. مقابلتاً، پراڻن ڪتابن جي ٻوليءَ ان جي بيهڪ ۽ تشڪيل، ۽ صرفي ۽ نحوي حيثيت گهڻي اصلاح جي قابل آهي. اهوئي سبب آهي جو هن تحرير کي سنڌي ٻوليءَ توڙي رسم الخط جي تاريخ ۾ وڏي اهميت آهي.

(2) قاعدن جو رسم الخط ۽ انداز بيان. ”مطلع خورشيد“ ۾ انگريز سرڪار جا قانون به مشتهر ڪيا ويندا هئا. چند قانونن جي سنڌي هن ريت آهي:

”قاعده 14 لا_ حڪم مڻج (منجهه) باب ماڻن ڳلڻ گمندڙن ۽ ٻيا ماڻو جي ڪار ڪرت ن ڪن جڏهه جو ڪانپ ڪراچي ڪنا لچن گٽيءَ گمندڙن جو لشڪرسان گڏجي منبي (بمبئي) ٿا اچن اوکائي ٿي پهچي هنلاءِ پوليس وارن ۽ بازار مستر کي حڪم ڏنو ٿو ٿئي ته جو اهڙا ماڻو جو ظاهر ڪري ڪو ڪم نه ٿا ڪن سي ورتل ڪجن. انن۾ جيڪي ماڻو مبنيء جا هجن سي موٽي مبنيء ڏي موڪلجن جيڪو رهندڙن منبيء ناهي تنکي مهين تاء سڙڪ مٿي ڪمارائن تهک پو ٽن ڏينهن جي مهلت انکي ڏين جيڪڏه انهي وچ۾ ڪنهه ڪرت لڳو ته چنڱو نات مٿي ڪم تي ورائي موڪليو. جڏهه هن ملڪ سنڌ جي۾ ڪرت گئي ۽ پهريون چنڱو لڳندو آءِ تنهڪري جناب لفٽنٽ جنرل صاحب بهادر نٿو کري جو ماڻو سير ڪندڙ چوري ڪن ۽ پنن ٿا ايذائن ڇڏي ڏي__(۽ هي حڪم لاءِ مڙني شهرن ۽ ڳوٺن ۽ واهڻن واقع ملڪ سنڌ جي آهي_هيڊ ڪواٽرس ڪانپ ڪراچي 19 اپريل 1847ع)“

”قاعده 13 لا_صيغه مال_جڏه جو موجب قاعدن 8 ۽ 9 ۽ 10 ۽ 11 جي ڀاڱواڻ پوکيل زمين ۾ اجاريجو اختيار ۾ گورنمنٽ جي اچي تا جزو پوکيل ساڻ ٽي ڀاڳي زمين لايق پوک جي ۽ اوترو جزو زمين جو نه پوکڻ لايق جو ساڻ گورنمنٽ گڏڻ انجو مناسب ڄاڻجي هيڪاندو ڪري وانگڻ ٽڪرنئي جي مئچ هٿ اجاريدار قائم رکيو اچي ۽ شرط متصربي ٽڪر نئي جا موافق وچور نروار قاعدي 5 جي قائم رکيا اچن ۽ حد بندي ٽڪر نئي جي ٿيندي ۽ اوهو وانگڻ جائز علاحدن جو بندوبست جمع انجي ڪنا تاريخ اجاره اول پنجاهه وره هئي ڪڇي نقشو انجو جوڙجي.“

قاعدن جي سنڌي ٻوليءَ ۽ طرز تحرير 1860ع جي آهي ڪن ڪن هنڌن تي ٻه_ٽي جملا شسته ۽ روان آهن، ورنه باقي سب عبارتون صرفي ۽ نحوي حيثيت سان درست نه آهن. تنهنڪري ائين ضرور چئبو ته اسان جي ٻوليءَ ۽ اسان جي طرز تحرير ان بنيادي پر غلط قسم جي تحرير ۽ رسم الخط مان ئي ترقي ڪئي آهي. انهن قاعدن جي ٻوليءَ ۾ اهڙا لفظ جام آهن، جن جي املا به غلط آهي، پر اچار ۽ خط به غلط آهن. مثلاً قاعدي13 ۾، ”ڊڪڻ“ (ڍڪڻ) ”ماڻو“ (ماڻهو)، ”وجي“ (وجهي)، ”انهن ک“ (انهن کوءن) ”تنهڪري“ (تنهنڪري) جا لفظ، اهڙي! طرح ”گرفتار ڪن“ کي ”ورتل ڪن“، لکيو ويو آهي.

قاعدي 14 ۾ مڻج (منجهه)، ڳلڻ (ڳلين، گهٽين)، گمندڙن (گهمندڙن)، گڻي (گهٽيون) منبي (بمبئي)، ماڻو (ماڻهو)، تهک (تنهن کون) ڪنہ (ڪنهن)، نات (نه ته)، مٿي، (مٿين)، پهريون (پورهيو)، گڻي (گهڻي)، چنڱو، (چڱو)، آءِ (آهي)، گري (گهري)، چوري (چوريون)، ڏي (ڏئي) لفظ آيل آهن.

قاعدي ”صيغه مال“ ۾ لايق (لائق)، وانگڻ (وانگر)، مڻج (منجهه) ۽ متصربي (متصرفي)، لفظ آيل آهن.

انهن جي مقابلي ۾، ڪيتريون صحيح عبارتون ۽ جملا به استعمال ٿيل آهن، جي اڻ به ان طرح ئي استعمال ٿين ٿا. مثلاً:

قاعدي 13 ۾__”جڏه جو ڪي ماڻو (ماڻهو) پٽو ۽ چپراس ڪلهي ۾ وجي (وجهي)“..... ”جيڪي ان جي دل۾ (دل ۾) ٿو اچي“.....”تنهڪري (تنهنڪري) حڪم جاري ٿو ٿئي“.....”ٻيو ماڻو (ماڻهو) پٽو نه ڪري.“

قاعدي 14 ۾__”جيڪي ماڻو (ماڻهو) منبي (بمبئي) جا هجن سي موٽي منبي ڏي موڪلجن“.....”تنکي مهيني تاءِ (تائين) سڙڪ مٿي (تي) ڪمارائن“.....”جيڪڏه انهي وچ۾ ڪنہ (ڪنهن) ڪرت لڳو ته چنڱو (چڱو) نات (نه ته) مٿي (مٿئين) ڪم تي ورائي موڪليو“.

”صيغه مال“ واري ساري عبارت صرف ۽ نحوي جي حيثيت سان نادرست آهي. هن دور ۾ ان طرح نٿو لکيو وڃي.

طرز تحرير توڙي بيان ۽ اسلوب جو پيش ڪيل مٿيون نمونو ليٿو پريسن ۾ 18 صدي کان 19 صديءَ تائين هلندو رهيو. ان دور جا قصا ۽ ڪهاڻيون توڙي ديني ڪتاب، سڀ ان طرح ڇپيل آهن__رسم الخط جي لحاظ کان، توڙي اسلوب ۽ بيان جي لحاظ کان.

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8  9 10 11 12 13
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ