|
ٻئين ايڊيشن لاءِ
پن ڇڻ پڄاڻان
(مصنف جو مهاڳ)
برصغير ۾ خصوصاً ۽ دنيا ۾ عموماً شاعر جا هم عصر
گهڻو ڪري هن جا حاسد ۽ بدخواهه رهيا آهن. غالب کي
ايترو تنگ ڪيو ويو هو جو هن مجبوراً لکيو هو:
”تو اي کہ
محو سخن گسترانِ پشين
مباش منکر غالبَ کہ
در زمانِ تُسَت“
(ترجمو: تون جو اڳين شاعرن ۾ محو آهين، غالب کان
اِن ڪري منڪر نه ٿيءُ جو تنهنجي دؤر جو شاعر آهي.)
مون به هڪ هنڌ لکيو آهي: ”هم عصر جيستائين هم اثر
نه آهي تيستائين تُنهنجو دشمن آهي“ منهنجو هڪ
نوجوان دوست، جو منهنجو همدرد ۽ خيرخواهه آهي،
ڪجهه وقت اڳ مون سان مليو هو ۽ مون کي چيو هئائين،
”تنهنجا ڪي هائڪو به ترجمو آهن. مون هُن کي چيو هو
ته ائين ٿي سگهي ٿو. تون مهرباني ڪري مون کي اهي
لکي موڪل ته مان وضاحت ڪري ڇڏيان“ هو به ڪافي
مصروف ماڻهو آهي ۽ مون سان ان موضوع تي اڃا خط و
ڪتابت نه ڪئي اَٿائين. دراصل گهڻو مطالعو تحت
الشعور ۾ ڇُپي وڃي ٿو ۽ جڏهن شاعري ۾ اظهارجي ٿو
ته پتو نه ٿو پوي ته اهو مصنف جو آهي يا ٻي ڪنهن
جو شعر هن جي تحت الشعور ۾ تَرِي آيو آهي يا هُن
اهو خيال نظمايو آهي جو هن ڪٿي پڙهيو آهي. مون کي
اهڙا ڪيئي مثال آهن. گوئٽي جو مثال ته مون اڳي ئي
ڪٿي ڏنو آهي. هيٺ غالب، ڀٽائي ۽ ٻين جا مثال ٿو
ڏيان. غالب جو هڪ نهايت خوبصورت شعر آهي:
بوئي گل، نالهء
دل، دودِ چراغِ محفل
جو تري بزم سي نکلا سو پريشان نکلا
بيدل دهلوي جو هن کان ڪيترو وقت اڳي مري ويو هو،
اُن جو فارسي شعر آهي:
بوئي گل، نالہء
دل، دودِ چراغِ محفل
هرکه
از بزمِ تو برخاست پريشان برخاست
بنهه لفظي ترجمو آهي. پر غالب بيدل کان وڏو شاعر
هو ۽ مان اهو نٿو مڃان ته هن بيدل تان شعوري ترجمو
ڪيو هو. فيض جي هڪ سٽ آهي:
يه
داغ داغ اُجالا، يه
شب گزيده سحر
اردو جي ٿور-پڙهيل نقادن کي اها هيڊ ڳڙي هٿ اچي
وئي ته پساري ٿي پيا ۽ بار بار لکيائون ته ’شب
گزيده سحر‘ ٽي.ايس.اليٽ جي استعاري ’night-bitten
morn‘
جو لفظي ترجمو آهي.
خواجه مريد جي هيٺين ٻه دوهن تان ڀٽائيءَ ٻه بيت
کنيا آهن:
سَروَر پنڇي هيڪڙو، ڦاهي وال پچاس،
ايهه تن لهرين گڏ ٿيا، سَچي تيري آس
ڪاگا نين نڪاس دُون، اور پيا ڪي جا
پهلي درس دِڪائيو، پيچهي ليجو ڪا
’سراج اورنگ آباديءَ، جو شعر آهيِ:
دامن تلڪ بهي هائي مجهي دسترس نهين
”ڪيا خاڪ ۾ ملي هين مري جان فشانيان“
سراج جي پوئين سٽ مير جي هيٺين شعر ۾ اچي ويئي
آهيِ:
مارا بهي اُن ني سان مين غيرون ڪي مجهه ڪو مير
ڪيا خاک ۾ ملي هين ميري جان فشانيان“
مير جو هڪ شعر آهي:
تيز يون هي نه ٿي شب آتشِ شوق
”تهي خبر گرم اُن کي آني ڪي“
غالب مٿين شعر تان پوئين سِٽ هيئن ورتي آهي:
هي خبر گرم اُن ڪي آني
”آج هي گهر ۾ بوريا نه هوا“
دراصل غالب جو مٿيون شعر ’مير‘ جي مٿين شعر کان
گهڻو چڱو آهي.
مير جو هڪ شعر آهي:
ناخن هي بوالهوس ڪا، گلا يون هي چهل گيا
”لوهو لگا ڪي يہ
بهي شهيدون مين مِل گيا“
’ذوق‘ پوئين سٽ ’مير‘ تان وٺي لکيو آهي:
”گل اُس نگہ
ڪي زخم رسيدون مين مل گيا
يہ
بهي لهو لگا ڪي شهيدون مين مل گيا“
غالب جو هڪ شعر آهي:
هم هين مشتاق اور وه بيزار
”يا الاهي يه
ماجرا ڪيا هي“.
ياس يگانه جي شعر ۾ پوئين ساري سٽ اچي وئي آهي:
درد دل ڪي ڪوئي دوا نه دُعا!
”يا الاهي يه
ماجرا ڪيا هي“
جيتوڻيڪ ياس يگانه غالب جو وڏو نقاد هو ۽ ”غالب
شڪن،“ نالي هڪ ڪتاب لکيو هيائين جو سندس
ستياناسيءَ جو سبب بڻيو هيو.
”فڪر معاش و عشق: بتان، ياد: رفتگان“
واري اُردو سٽ ٽن مشهور شاعرن هيٺينءَ ريت ڪم آندي
آهي:
”فڪر معاش و عشقِ بتان، ياد رفتگان“
اس زندگي مين اب کوئي ڪيا ڪيا ڪيا ڪري
(سودا)
”فڪرِ معاش، عشقِ بُتا، ياد رفتگان“
اس مختصر سي عمر مين ڪيا ڪيا ڪري کوئي
(اقبال)
”فڪر معاش و عشقِ بتان، ياد رفتگان“
ان مشڪلون سي عهده برائي نه هو سڪي
(تلوڪ چند مرحوم)
اصغر گونڊويءَ جو هڪ شعر آهي:
”ماورائي سخن بهي هي اڪ بات“
بات يه
هي ڪه
گفتگو نه
ڪري
جگر، جو اصغر جو همعصر به هو ۽ دوست به هو، اُن
پهرين سِٽ هيئن ورجائي آهي:
اي ڪمالِ سخن ڪي ديواني،
”ماورائي سخن بهي هي اڪ بات
اقبال جو هڪ شعر آهي:
تري عشق ڪي انتها چاهتا هون
”مري سادگي ديکهه ڪيا چاهتا هون“
ان تان ”حسرت موهانيءَ“ جي شعر ۾ پوئين سِٽ اچي
وئي آهي:
وفا تجهه سي اي بي وفا چاهتا هون
”مري سادگي ديکهه ڪيا چاهتا هون“
اهڙا ٻيا سوين مثال آهن جي اُردوءَ جي چوٽيءَ جي
شاعرن ۾ ملن ٿا، ڇا اِن ڪري غالب، مير ۽ اقبال جي
ساري شاعري مسترد ڪري ڇڏبي؟
مون بيدل دهلويءَ، غالب ۽ اقبال جو تقابلي مطالعو
ڪيو هو، ته هنن جي ڪيترن شعرن ۾ خيال ساڳيا ها. هن
ڪتاب ۾ آندل هائڪو به مون تڏهن لکيا ها، جڏهن مان
وائيس چانسلر هوس ۽ انتظامي امور جي بي انتها
مصروفيت سبب، مون ۾ آمد جي ساڳي ڪيفيت نه رهي هئي
جا اڳ هئي.
مان هڪ ٻي ڳالهه به چوڻ چاهيان ٿو. جيئن منهنجي
غزل جو فارم فقط اردو ۽ فارسيءَ تان ورتو ويو آهي
باقي ان ۾ معاڪات، استعارا، تشبيهون، قافيا،
رديفون وغيره ٺيٺ سنڌي آهن ۽ ڪجهه ابتدائي غزل
ڇڏي، هر غزل تي منهنجي مهر لڳل آهي، ائين هر هائڪؤ
تي منهنجي مُهر لڳل آهي ۽ انهن جي ڪيفيت جپاني
هائڪوءَ سان ورلي ملي ٿي. ٻين جا سنڌي هائڪو جپاني
هائڪو جو پڙاڏو آهن. مون هر صنف ۾ اجنبيت جي عنصر
کي رد ڪري، اُن کي ٺيٺ سنڌي بڻايو آهي. اها منهنجي
خامي آهي يا خوبي آهي، ان جو فيصلو پڙهندڙن تي
ڇڏيان ٿو.
حاصلِ مطلب اهو آهي ته جيڪڏهن اوهان کي هائڪو جي
خيال يا ٻوليءَ ۾ توارد نظر اچي، ته اُها ڪوشش
شعوري نه آهي، لاشعوري آهي. باقي حسد کي ته پيلون
اکيون آهن، اُهي ’اڪ جي نيرڙين ڦلڙين جي سونهن‘ ڇا
سمجهي سگهنديون؟
شيخ اياز
10-12-93ع |
