جئن ئي ٻيڙيءَ هلڻ شروع ڪيو، ته زناني گهاٽ اُڌيپور جي ناچڻين جو ناچ ۽ گانو سازن سان شروع ٿي ويو. مهاراجا لاءِ خاص ناچڻيون هونديون هيون، جن کي ’داوِڙيُون‘ ڪري چئبو آهي. انهن جو انداز هزار کن ته چيائون ٿي. اهو سنهو، مٺو ۽ دلڪش آواز، جڏهين سامهون آسمان اڃا سانجهن جي شفق جي لالائيءَ مان رنڱيو پيو هو، پهاڙين سان گهيريل پچولا جي شانت ۽ گنڀير پاڻيءَ جي سطح تان گونجندو، ڪنن ۾ ٻُرڻ لڳو. اهي ڳيت – جن کي اسين هوند سَهرا يالاڏا چئون – ٺيٺ ميواري ٻوليءَ ۾هئا، مگر تلفظ بلڪل صاف ۽ چٽو پئي ٻڌڻ ۾ آيو. آڳاٽي ميواري ٻولي، هنديءَ کان به سنڌيءَ کي وڌيڪ ويجهي آهي. هندي ٻُليءَ ۾ ”جهاڙُو“ چوندا، مگر ميواريءَ چوندا آهن ”بُهاري“- جنهن کي اسين ”ٻهاري“ ٿا چئون. هنديءَ ۾ چون ”منزل“، ميواريءَ ۾ ”ميڙي“- جنهن لاءِ سنڌيءَ ۾ ”ماڙي“ لفظ آهي. اِن سبب، اهي ڳيت ڪي قدر سمجهه ۾ به پئي آيا.

ٻيڙي جڏهين ترندي ترندي سامهون آئي، تڏهين ڏٺم ته اُن سان گويا سلاڙيل ۽ ذري گهٽ ساڳئي ئي ٺاٺِ ۽ تجمّل سان سينگاريل هڪ ٻيءَ ٻيڙيءَ ۾ گهڻي طومان سان هڪ تاجدار ويٺل هو. منهنجي پڇڻ تي ٺيڪيدار ٻڌايو ته ’اها سواري ”سترما اُمراءُ“ جي آهي. قاعدو آهي ته ٻنهي ٻيڙين جي آڳيل بلڪل برابر ٿي هلندي، ۽ مهاراڻي جي ٻيڙي هن کان هڪ اِنچ به اڳي وڃي نٿي سگهي. ٻه سؤ کن سال اڳي هڪ سِندي سردار (ميواري ٻوليءَ ۾ ’سنڌيءَ‘ کي ‘سِندي‘ چوندا آهن)، پنهنجي سِندي سپاهين جي مدد سان، اُڌيپور جي مهاراڻي کي مرهٽن جي حملي کان بچايو هو، جنهن جي اُجوري ۾ اُن جي پوين جي مسند مهاراڻي سان لڳ پوندي آهي: اڄوڪي ڏينهن هن جي سواري مهاراڻي جي سواريءَ سان بلڪل گڏوگڏ هلندي آهي‘.

سنڌ جو نالو اڄ تائين به اسان کي ڏاڍو مٺو لڳندو آهي- مصريءَ کان به مٺو! ان وقت گويا نئين جان اچي ويندي آهي، ۽ اهي اڳيان راحت ڏيندڙ نظارا منقش ٿي اَچي اڳيان ترندا آهن. مون کي ياد آهي ته سنڌ جي ٻهراڙين ۾ ڪچهري ڪندي پڇندا:

”سُونهن ڇا ۾؟“- ’سانوڻ ۾، جو ان وقت ساريءَ قدرت تي سبز ويس پهري‘.

”زور وارو ڪير؟“- ’گهوڙو، جو ڌڙا ڌڙ ڊوڙندو ته زمين به پيئي ڪنبندي‘.

”ڏاڍو ڪير؟“- اَلله، جو چڙهندڙن کي لاهي، ۽ لهندن کي چاڙهي ٿو سگهي‘.

”سُر ڪنهن جو مٺو؟“- ’جنڊ جو، ڇو ته اُن مان پيٽ جي بک لهڻ جو آسرو ٿو پڙپي‘.

ليڪن، اَدا، اسان کان اڄ ڪو پڇي ته ”نالو ڪهڙو مٺو؟“ ته هوند ٺهه ڦهه اهوجواب ايندو- ”سنڌ جو، جنهن سان پيٽ جِي نه، پر روُح جي بک ٿي ميٽجي! ٿوروئي وقت ٿيو هو ته مون اُتي جي هڪ هندي اخبار ۾ اهو ثابت ڪيو هو ته سن 1679ع ڌاري مهاجن ڀاما شاهه، جنهن پنهنجو زر زيور، اَگر تگر، مهاراڻا پرتاب جي حوالي ڪيو هو، سو هڪ سنڌي هو. اُن شاهي ملڪيت ملڻ بعد ئي، مايوس ۽ نراس مهاراڻو، حوصلو ڌاري، واپس وريو، ۽ جلدئي اجمير، چتور ۽ مانڊل ڳڙهه کان سواءِ ٻيو سارو ملڪ واپس هٿ ڪيائين. تاريخ شاهد آهي ته سنڌ هميشه بي اَجهن جو اجهو، نرآڌارن جو آڌار ۽ بيوسيلن جو وسيلو پئي رهي آهي. ڀائرن جي ڪهڪايل همايونءَ ٻي واهه نه ڏسي سنڌ ڏي رخ رکيو، جتي هن کي ايترو ته قرب ۽ آجيان ملي جو ويندي پاٽ مان پرڻجي نڪتو! ساڳيءَ طرح دارا، جنهن جا اورنگزيب جڏهين سڀ گهَٽ بند ڪري ڇڏيا، تڏهين اپريل 1659ع ۾ فقط هڪ گهوڙي، هڪ بيل گاڏيءَ، پنجن اُٺن ۽ ڪن بارگير وهٽن سان اچي بدين ڀيڙو ٿيو هو. اُن وقت سنڌين – خصوصاً منگسين- جيڪا هن جي جان جي داَو تائين مدد ڪئي، سا هو ڪيترو وقت ڳائيندو رهيو.

سو، ’سنڌي‘ لفظ ٻڌندي ئي آءٌ جاڳي اُٿيس: ’هان! تڏهين ٻه صديون اڳي منهنجي ڳوٺاين بيابان لتاڙي به اچي هتي پنهنجي سر جي بازي لڳائي آهي!‘ تاريخ ڪري کوليان ته اُن وقت جي ورقن ۾ سنڌين جو نالو پلٽان پلٽ سونهري اکرن ۾ لکيو پيو آهي! سن 1762ع ۾ جڏهين راڻا اروسي ٽيون،ميوار جي تخت تي ويٺو، تڏهين کان ميوار ۾ سک نه رهيو. جڳت سنگ جي الغرضائيءَ، هن جي پوين پرتاب ۽ راج سنگ جي ناتجربيڪاريءَ، اروسيءَ جي بي لغام طبيعت، ۽ جن حالتن هيٺ هي تخت تي آيو تن، ميوار لاءِ انڌ ڌنڌ پيدا ڪري ڇڏيو. هن مهل تائين هڪ فوٽ زمين جو به ڌاريا نه کڻي سگهيا هئا؛ پر هاڻي جڏهين ملڪ ۾ تفرقا پئجي ويا هئا، ۽ مرهٽا ڇڄي جدا جدا سردارن هيٺ ملڪ ۾ ڦرمار ڪرڻ لاءِ نوس نوس ڪرڻ لڳا، تڏهين پهرين پهرين ته ماڌو سنگ، اَمير جي تخت تي ٺهي ٺڪي ويهڻ بعد ئي، رامپور جي شرطي جاگير هولڪر جي حوالي ڪري ڇڏي. ملهار راءَ ڪيترا ڌمڪائيندڙ خط لکي ميوار تي ڪاهي آيو، ۽ تختگاهه والارڻ جو دڙڪو ڏيئي، 1764ع ۾، ايڪونجاهه لک روپيا کڙڪائي وٺي ويو. انهيءَ ئي سال ڏڪار اهڙو پيو، جو اَٽي ۽ آمريءَ جو پاءُ وڃي هڪ ٿيو – يعني رپئي ٽي پاوَ!

ڪيترا ته ميوار جي تخت تي حق رکڻ وارا به جاڳي اُٿيا.انهن مان آخر هڪڙو ديپرا قوم جو بسنت پال، ’پرڌان‘ جو لقب وٺي، ڪوملمير مان، ميوار جو راڻو بڻجي، حڪم جاري ڪرڻ لڳو. سن 1768ع ۾، جڏهين مهاراجِي سنڌيا اُجين ۾ هو تڏهين، هن فتوريءَ (جئن ڪ سرڪاري دفتر ۾ اڃا تائين هن تخت جي دعويدار کي ڪوٺيندا آهن) وڃي هن جي مدد ورتي، ۽ سِپرا نديءَ جي ڪپ تي ساڻس گڏ ڇانوڻي هڻي ويٺو. سلومبر جي سردار، شاهپور ۽ بُنيرا جي راجائن، ظالم سنگ ۽ مرهٽا مددي لشڪر جڏهين راڻي جي طرف کان هن گڏيل ڇانوڻيءَ تي جُلهه ڪئي، تڏهين هيڪر ته سنڌيا ۽ فتوريءَ کي شڪست ڏيئي ويا، ۽ وڃي اُجين جي دروازن تي پهتا. پر، سنڌيا جي لشڪر ساهي پٽي نئينءَ ڀرتيءَ سان وري چڪري کاڌي، جنهن ۾ سلومبر، شاهپور ۽ بُنيرا جا سردار قتل ٿي ويا،۽ مددي لشڪر جا دؤلامِيا، نَروَر جو اڳوڻو راجڪمار راجا مان،۽ ساڏريءَ جو ولي عهد راجڪليان، سخت زخمي ٿي پيا. ظالم سنگ جو گهوڙو مارجي ويو، ۽ پاڻ گهائل ٿي نامور امباجيءَ جي والد ٽرمبڪ راءُ جي اڳيان قيدي ڪري آندو ويو. راڻي جو لشڪر هار کائي اُڌيپور موٽي آيو، ۽ فتوري سنڌيا کي ڀڙڪائڻ لڳو ته اُڌيپور تي حملو ڪري رتن کي تخت تي ويهاري سو جلدئي وڏو لشڪر وٺي، سڀ لڪ لنگهي، اچي شهر کي گهيرو ڪري ويٺو. اُن وقت راڻي سان مکيه همراهه فقط سلومبر ۽ بدنور جا سردار هئا: ليڪن سنڌين، مرهٽن کي ڏينهن جا تارا ڏيکاري، ٻنهي کي بچائي ورتو.

اڳين حڪمرانن جي ڏينهن ۾ واپاري طبقي جو هڪ امرچند بروو درٻار ۾ وڏي عهدي تي هوندو هو؛ جيئن سندس اثر گهٽيو، تئن هن طاقت هٿ ڪرڻ جي ڪا وري ڪوشش ڪانه ڪئي. ڏهه سال جيڪي هو عهدي تان هٽيل رهيو، تنهن ۾ هن، سنڌ جا سپاهي پگهار تي رکي، کين ضبط ڪيل زمين تي وَسايو هو. اُڌيپور کي بچاءَ لائق نه ته ڪا ديوار هئي، ۽ نه ڪا کاهي. راڻا اُروسي، پنهنجي سنڀال واري شهر جي ڏاکڻي اوچيءَ ٽڪريءَ ’ايڪلنگ ڳڙهه‘ کي مضبوط ڪرائي، اُن تي هڪ ڳري توب ’دشمن – ڀنجڪ‘ نالي چاڙهائڻ لڳو، ته ڪيترن به حيلن سان اها چڙهي نه سگهي. جڏهن سندس ماڻهو انلاءِ گهڻيئي عذر ڏيڻ لڳا، تڏهن راڻي اڳوڻي وزير امرچند کان پڇيو ته ڪيتري وقت ۾ ۽ خرچ سان هو اهو ڪم سرانجام ڪري سگهندو. اَمرچند وراڻيو ته ’ڪي ٿورائي ڏينهن، ۽ ڪي ٿورا اَن جا راشن‘- پر شرط اِهو ته هن جو حڪم برقرار رهندو.

امرچند پوءِ پنهنجا ماڻهو ڪٺا ڪري، رستو گهڙي، ٿورن ڏينهن ۾ ايڪلنگ ڳڙهه تان وڃي راڻي کي سلامي ڏني. هاڻي وزيريءَ جي ڪمن ۾ راڻي جي ڌرم جي ڀاءُ، جهالا جي سردار رگهوديو کان واڳون ورتيون هيون. اُلهندي کان ته اراوليءَ جا جابلو ماڻهو سرويچ ٿي بيٺا هئا، باقي ٻين ٽن پاسن کان دشمن جو خطرو هو. سڄي بچاوَ جو مدار هينئر پگهاردار سنڌين جي سچائيءَ تي هو؛ پر سنڌين کي هيتري جفاڪشيءَ ڪندي به پنهنجو پگهار نه مليو هو. تنهن کان سواءِ، روز بروز جون حالتون بدلجندڙ ڏسي هو بي صبر ٿي پيا،۽ جئن ئي تندمزاج راڻو محلن ۾ ٿي گهڙيو، تئن سندس چوغي جو پلاند پڪڙي پنهنجي بقايا جي گهر ڪرڻ لڳا. ڌرم جي ڀاءُ صلاح ڏنيس ته تلاءُ پار ڪري وڃي مانڊلڳڙهه هٿ ڪري، مگر سلومبر جي سردار وري به امرچند جي مدد وٺڻ لاءِ چيس. راڻي امرچند کي گهرائي چيو، پر هن شرط وڌس ته ’ڏس، پيسو آهي ڪونه؛ لشڪر باغي، ۽ خوراڪ به کپي ويل: انهن حالتن هيٺ جيڪڏهين تون مون کان فتح ٿو گهرين، ته جئن مون پنهنجي ايامڪاريءَ ۾ گوڙ ۽ رشوت کي صفا تڙي ڪڍيو هو، تئن هينئر به ڪندس - بشرطيڪ قسمکڻ ته تون منهنجي حڪم ۾دست اندازي نه ڪندين‘. راڻي قسم کنيو. پهريائين ته امرچند، ڌابلي (ڌرم جو ڀاءُ) کي تڙي چاڙهي ته ’تو جو راڻي کي مانڊ لڳڙهه ڀڄي وڃڻ جي صلاح ڏني هئي، سو اُتي هن لاءِ ڪهڙو لشڪر يا لڪل خزانو هو، جنهن سان هو پنهنجو بچاءُ ڪري ٿي سگهيو؟‘ راڻو ۽ سندس سردار، امرچند جي جريت کي ساراهڻ لڳا. هُو اتي لهي کَڏ تي آيو، جتي سنڌي سردار پنهنجن ماڻهن سان بيٺا هئا. هن کين هڪل ڪئي: ’توهين پنهنجي بقايا هاڻي مون کان وٺجو، ۽ نوڪريءَ ۾ جيڪڏهين توهين ناڪامياب به ٿيا ته اُهو منهنجو قصور سمجهجو.‘ بنا ڪنهن چُون چرا جي، هو سڀ ٽپ ڏيئي اٿي کڙا ٿيا، ۽ امرچند جي پوئتان محلن ڏانهن ويا. اتي هن سڀني جي بقايا پائيءَ سوڌي ليکو ڪري ٻَڌي، ۽ ٻئي ڏينهن تي چڪتو ڪرڻ جو انجام ڪيو. تيستائين حڪم ڪيائين ته ’راج – ڀنڊار کوليا وڃن‘. اُنهن جي رکوالن کان جڏهين چاٻين جي طلب ڪئي ويئي، ته هُو ڀڄي ويا. جيڪو به سون چاندي لُسرين يا برتنن جي صُورت ۾ هو، سو ڏيئي پئساڪيا ويا؛ جواهرات ڳَههُ رکي، لشڪر کي پگهار ڏيئي راضي ڪيو ويو،۽ باروت ۽ خوراڪ ميسر ڪئي ويئي. ان نئين جذبي دشمن کي ايڏو ته ڌڌڪاءُ رسايو، جو اهو گهيرو ڇهه مهينا هلندو رهيو. فتوريءَ جي اگرچ گهڻي پهچ هئي ۽ اُڌيپور تائين هن جي هلندي هئي، ته به سنڌيا سان هُو انجام جو ڪُوڙو ٿي پيو. سنڌيا لاءِ وقت به خزانو هو، تنهن مجبور ٿي امرچند سان ٺاهه جون ڳالهيون شروع ڪيون. ستر لک روپين جو فيصلو ٿيو. پر اڃا عهدنامي تي صحيح مس پيئي ته سنڌيا، لالچ جي وَس ٿي، وڌيڪ ويهن لکن جي گهر ڪرڻ لڳو. اِنهيءَ تي اَمرچند غصي ۾ اچي، عهدنامو ڦاڙي ٽُڪر ٽُڪر ڪري، سنڌيا ڏانهن واپس موڪليو.

جيئن امرچند لاءِ تڪليفون وڌڻ لڳيون، تيئن سندس حوصلو وڌڻ لڳو. هن راڻي سان وفادار سنڌين ۽ پنهنجي گهرو جاتين کي سڏائي هيءَ روبڪار بيان ڪري ٻڌائي، ۽ منجهن دلبر ۽ لائق شخصن کي، خزاني ۾ جي فضول زيور پيل هئا، سي وراهي ڏنا. شهر يا ڀرپاسي ۾- خانگي خواهه سرڪاري – جيڪو به اَن جو ذخيرو هو، سو گڏ ڪري مَنڊيءَ ۾ موڪليوويو. اناج جو روپئي اڌ سير وڃي لڳو هو، تنهنڪري چوڌاريءَ خوشيءَ جي لهر ڇانئجي ويئي، ۽ گهيري ڪنڊڙن جا ڍڍر ڍرا ٿيڻ لڳا. سنڌين کي هينئر ڪو به رنجيدگيءَ جو سبب نه رهيو هو. هو امرچند سان ٻٽَ ٿي بيٺا، جنهن تي هن جو حوصلو تهان ئي وڌڻ لڳو. سڀ شامل ٿي محلن ڏي ويا، ۽ عام خلق ۾ سنهن کنيائون ته هُو راڻي جو طرف نه ڇڏيندا. سندن سردار عادل بيگ اظهار ڪيو: ”اسان توهان جو گهڻي وقت کان نمڪ کاڌو آهي؛ توهان جي خاندان جون اسان تي ڪئين مهربانيون آهن: اسين هاڻي قسم کڻڻ آيا آهيون ته ’اسين توهان جو پاسو نه ڇڏينداسون!‘ اُڌيپور اسان جو وطن آهي، جنهن تان اسان جي جند جان قربان آهي. اسان جي ٻي ڪابه طلب ڪانهي. جي اسان جو اَن خلاص ٿي ويو، ته اسين جانورن تي گذر ڪنداسين؛ ۽ جي اُهي به خلاص ٿي ويا ته تلوار هٿ ۾ پڪڙي، انهن دکنين جو انت پڄائي ساهه ڇڏينداسين!“

امرچند جي ترتيب ڏنل سنڌين ۽ راجپوتن جي اها گجڪار ٻڌي، راڻي کي خوشيءَ وچان اکين ۾ پاڻي تري آيو.هن يڪمشتيءَ جو سنيهو، توبن جي ڌڌڪار سان سنڌيا کي پهچايو ويو؛ جنهن ڪو نئون حملو سمجهي، عهدنامي جي نئين سر ڳالهه ڇيڙي. هاڻي امرچند جو وارو هو، تنهن شرط وڌو ته متصدي خرچ وضع ڪري، باقي پيسا ڏنا ويندا. سنڌيا لاچار ٿي فقط سٺ لک قبول ڪيا، جنهن مان به ساڍا ٽي لک روپيا خرچ ڪاٽيو ويو.(1) بابُو جوالا سهاءِ پنهنجي ڪتاب ”وقائع راجپوتانا“ (ڇاپو پهريون: 1878ع) جي صفحي 304 تي لکي ٿو ته ’ديوان امرچند جي همت ڏسي، سنڌيا آخر ٽيهٺ لک روپيا وٺڻ قبول ڪيا، جنهن ۾ کيس ٽيٽيهه لک روپيا نقد، ۽ باقيءَ جي لاءِ جاوَد، جيرن، نِيمچ ۽ موروَن جا ضلعا گروي ڏنا ويا، جي اڄ تائين ميوار کي واپس نه مليا آهن‘.

بونديءَ جي راج – ڪنور، دوکي سان، اهيري جي شڪار تي جڏهين راڻي اُروسيءَ کي ڪوٺ ڏيئي هن جي دل ۾ ڀالو چُڀائي ڪڍيو، تڏهين سنڌي به مڇرجي بيٺا،۽ اُڌيپور تي قبصو ڪري (”ٽاڊ“ ، صفحو 180) ، سلومبر جي سردار کي- جنهن کي اُن وقت اُڌيپور حوالي ۾ هئي – گرفتار ڪري، پنهنجي پگهار چُڪائڻ لاءِ تتل تئي تي ويهارڻ تي هئا، ته اوچتو بونديءَ مان امرچند اچي سهڙيو. هن وفادار وزير، ٻالڪ راجڪمار جي حق قائم ڪرڻ لاءِ، جيڪي به وَٽس هو سو – ويندي پنهنجي پوشاڪ تائين به – مهاراڻيءَ کي ڏياري موڪليو. هن اهي سڀ موٽائي موڪليا، ۽ واپس وٺڻ لاءِ گهڻو زور ڪيائين؛ مگر امرچند پنهنجيءَ پوشاڪ کان سواءِ ٻيو ڪجهه به واپس نه ورتو.(1) ليڪن مهاراڻيءَ، پنهنجي بدصلاحڪار خوبصورت رام – پياريءَ جي چئي تي لڳي، چُونڊاوَتن جي زور تي، امرچند جي مخالفت شروع ڪئي؛ ۽ هڪڙي ڏينهن اُن امرچند، جنهن سنڌين جي مدد سان ملڪ ۾  ڌاڪو وڄايو هو، تنهن کي چون ٿا ته زهر ڏيئي مارائي ڇڏيو. اُن وفادار وزير جي هڙ مان موت وقت اُهو پيسو نه مليو، جو سندس ڪريا ڪرم ڪيو وڃي – شهر مان ڦوڙي ڪري، هن جو اَنت – سنسڪار ڪيو ويو! هندستان جي تاريخ ۾ هن جو نالو برابر امر رهندو. اڄ تائين به جيڪڏهين ڪو دليريءَ ۽ همٿ جو ڪم ڪندو آهي، ته پهاڪي طور چوندا آهن ته ”هيءُ امرچند آهي“.

سن 1778ع ۾، پنهنجي ڀاءُ پڄاڻا، راڻو ڀيم سنگ تخت تي ويٺو. چونڊاوت ذات هينئر زور هئي. هو پنهنجي مخالف سڪتاوت ڪُل سان ورهين جو وير پاڙڻ لڳا. ڪُرابار جو ارجن سنگ ۽ آميٽ جو پرتاب سنگ، چندن ۽ صادق جي مهنداريءَ هيٺ، سنڌين جي مدد سان (”ٽاڊ“، صفحو 183) راڄ ڪرڻ لڳا. ڀيم سنگ پنهنجي شاهي رياست مان چتور کان اڌيپور تائين عمدا علائقا سنڌي ٽولين کي وراهي ڏنا (”ٽاڊ“، صفحو 184؛ ۽ ”ڪارنامه راجپوتانا“، صفحو 158)؛ ۽ پنهنجي ڌيءُ جي شاديءَ تي، قرض کڻي، پندرهن لک روپيا دُڦ ڪري ڇڏيا. مهاراڻيءَ کي ان تان خار لڳا، جنهنڪري هن چونڊاوتن جو پاسو ڇڏي، سڪتاوت ڪُل جي ڀينڊر ۽ لاوا جي سردارن کي سڏايو. هو اڪيلا ته بيهي نٿي سگهيا، جنهنڪري ڪوٽاهه جي سردار ظالم سنگ کي به شامل ڪيائون، جو پنهنجي مرهٽي دوست لالاجِي بلال سميت ڏهه هزار لشڪر سان اچي همراهه ٿين. هنن جي مرضي هئي ته اڳوڻي راڄڌانيءَ چتور ۾ جوسلومبر جو سردار حاڪم هو، تنهن کي صفا ميٽائي ڇڏجي؛ مگر ان وقت چتور جي قلعي ۾ هن جي طرف گهڻو تڻو سنڌي جوڌا ٻانهن- ٻيلي هئا (”ٽاڊ“، صفحو 184). ڪجهه وقت بعد ظالم سنگ جهالا، مرهٽن جي مدد سان، اهي علائقا سنڌين کي موٽائي ورتا“ (”ڪارنامه راجپوتانا، صفحو 185؛ ۽ ”تحفه راجسٿان“، صفحو 87).

امباجيءَ جو ڀاءُ بالا راءُ موٽي اچي سڪتاوتن ۽ وزير ستيداس سان شامل هيو؛ ۽ چونڊاوتن جي هٿ ۾ جو راجڪمار اچي ويو هو، سو کين نيڪالي ڏيئي ڇڏيائين. ظالم سنگ، چونڊاوتن کان پاڙي جهاڙي وٺڻ لاءِ، هن ٽوليءَ سان وڃي مليو، ۽ چونڊاوتن هٿان ٿاڦيل راڻي جي وزير ديوي چند کي قيد ڪري ورتائون. بالارام نهايت بيرحميءَ سان ملڪ کي تلف تاراج ڪرڻ لڳو. هيڏانهن چونڊاوت سردار چؤگان ۾ اچي بچاءَ جي صلاح مصلحت لاءِ گڏ ٿيا. انهن کان اڳي شوخ مرهٽا سردار محلاتن ۾ پهچي ويا هئا، ۽ وزير جي نائب موجيرام جي ٻانهن گهرڻ لڳا. تاوَ ۾ اچي راڻي انڪار ڪيو، جنهن تي مرهٽا ڀَنڊي ٻاري بيهي رهيا؛ ۽ دڙڪي داٻ سان به ڏٺائون ته جڏهين ڪم نه ٿيو، ته سپاهه کي محلن ۾ گهڙڻ جو حڪم ڏنائون. بيڊ پي وزير وڏي نانا گنيس، جمالڪر ۽ ٻين سندن پوئلڳن کي نيزيءَ جي حوالي ڪيو. نامي گرامي بدمعاش اُودا ڪور کي هاٿيءَ جي زنجير ڪري ڳچيءَ ۾ لٽڪايائون، ۽ بالا راءُ کي غسلخاني ۾ بند ڪيو ويو.

اهڙيءَ طرح چونڊاوت، دشمن جي سردارن کي ٻڌي ٻاهر ميدان ۾ آيا، ۽ مرهٽن جي ڇانوڻيءَ تي حملو ڪيائون.  مرهٽن هار مڃي، مگر هرسيءَ جي اڳواڻيءَ هيٺ لشڪر ڀڄي وڃي  گد رمالا ۾ ساهه پٽيو. ظالم سنگ، بالا راءُ کي آزاد ڪرائڻ جو پڪوپهه ڪري آيو، سو ڀينڊو ۽ لاوا جي سڪتاوت سردارن کي وٺي راڄڌانيءَ واري رستي ۾ چئجا لڪ وٽ پهتو. در حقيقت، راڻو جيڪڏهين انهن سردارن کي مارائي ڇڏي ها ته وس وارو هو؛ پر مرهٽا قوم جو ضد سو سر تي کڻي ها. ان جي بدران هن ڇهه هزار ڇڙو ڇڙ ٿيل سنڌين، عربن ۽ گوساين جو لشڪر منتظم ڪري تيار ڪيو، ۽ سوروير کِچي قوم، جا مرهٽن جي هر وقت جاني دشمن هئي، تنهن کي ۽ سورهيه جئسنگ کي به ساڻ ڪيو. زبردست توبخاني جي سامهون، پنجن ڏينهن تائين برابر اُن لڪ جو مقابلو ڪندا آيا. آخر راڻي کي بالا راءَ آزاد ڪيو، ۽ تنهن سان گڏ ظالم سنگ کي جِهاجپور جو ضلعو به ڏنائين (”ٽاڊ“، صفحو 195_194)

اهڙيءَ طرح، سنڌي برابر اڌيپور جي مهاراڻي سان اوکيءَ سوکيءَ ۾ ڏورڻو ڏيندا آيا، ۽ راڻي جو به سڀني کان هنن ۾وڌيڪ وشواس هوندو هو. 16 جنوري 1818ع تي، انگريزن سان عهدنامي ڪرڻ بعد، جڏهين انگريزن جو وڪيل خود ليفٽيننٽ ڪرنل جيمس ٽاڊ فبروريءَ ۾ سورج پول کان شهر ۾ گهڙي ترپوليا مان لنگهي چؤگان ۾ آيو، تڏهين ڏٺائين ته محلات جي پهرئين لنگهه وٽ سنڌين جو پهرو هو (”ٽاڊ“، صفحو 208)- يعني ايتريقدر هو سنڌين ۾ راڻي جو اعتبار! جڏهين ڪابه واهه ڪانه وڃي بچي هئي، ۽ ملڪ مرهٽن ۽ فتوريءَ جي هٿن ۾ وڃي رهيو هو، تڏهين سنڌين جي مدد سان امرچند ڪامدار، هڪ مشڪل پهاڙيءَ تي ڳوري توب چاڙهائي، راجپوت جاگيردارن جي بغاوت کي منهن ڏنو هو. سنڌين جي بهادريءَ ۽ همت ڪري ئي سنڌيا جا ڇهه ڇڄي پيا هئا جو صلح تي راضي ٿي ويو، ۽ شهر جي هزارين ماڻهن جي آبرو بچي ويئي. ان خير خواهيءَ سبب سنڌين کي جاگيرون عطا ڪيون ويون، ۽ هنن جي سردار عادل بيگ کي انهن سردارن جي برابر درجو ڏنو ويو، جي مهاراڻي جي سامهون ويهندا هئا.

اڄ ڏينهن تائين چار ڳوٺ جاگير طور هڪ سنڌي خاندان ۾ پشت بپشت هلندا اچن. ”تحفه راجسٿان“ جي صفحي 106، ۽ ”ڪارنامه راجپوتانا“ جي صفحي 208 تي، سردارن جي ڪيفيت ۾، مسند جي سامهون ويهڻ وارن جي ياد داشت ۾ جمعدار سلطان محمد ’سنڌي‘ ڏيکاريل آهي، جنهن جي جاگير جي پيدائش اُن وقت ڇهه هزار روپيا هئي. ڪويراج شياملداس جي ”وِير وِنود“ (ڇاپو پهريون، صفحو 1561) مان معلوم ٿو ٿئي ته سنڌيا جي گهيري وقت، راڻي، شهر جي فقط مورچيبنديءَ ۾ ايڪهتر سو سنڌي سپاهي، ۽ سترهن سو عرب لڳايا هئا. ’ايترا سنڌي ڪٽنب جو ان وقت موجود هئا، تن جا پويان هن وقت به ضرور هوندا‘: اهو سوچي، مون ميوار ۾ پڇا ڳاڇا شروع ڪئي. ساڳئي”وير ونود“ ۾ هيٺيان سنڌي ۽ عرب سردارن جا نالا ڏنل آهن: جمعدار فيروز، جمعدار لڙائو، جمعدار کگوٽ، جمعدار ملنگ، جمعدار گل هالا، جمعدار چندر، جمعدار جادو، جمعدار بَديو، جمعدار شير بيگ، جمعدار کگوٽ ٻيون،جمعدار احمد ۽ جمعدار مراد. ممڪن آهي ته جئن هاڻي هتي اچڻ بعد ڪيترن پنهنجن نالن ۾ڦير گهير آندي آهي، تئن مٿي ’لڙائو‘ ۽ ’کگوٽ‘ نالا، حالتن سارو، بدليا ويا هجن.

پهرين پهرين ته ايڪلنگ ڳڙهه پهاڙيءَ تي وڃي اُهو هنڌ ڏٺم، جتي منهنجي وطني سنڌين توب چاڙهي هئي. اُها خود توب ڏٺم، ۽ وڃي ڏٺم اُهي برج ۽ ديواريون، دوار ۽ لنگهه، مَحلا (ڇو ته هندي يا ميواري ٻوليءَ ۾ ’مَحلا‘ جي معنيٰ ’عورت‘ آهي) ۽ جڳهون، جي سنڌيا جي محاصري وقت سنڌي سردارن ۽ سپاهين جي سپرد ڪيون ويون هيون. اُتي بيهندي جئن يادگيريون اچڻ لڳيون ته هنن ڀيڻيُن تي منهنجن ابن اُڌيپور خاطر پنهنجو خون ڏنو هو، تڏهين ازغيبي سيسراٽ اڀرڻ لڳا. تنهن کان پوءِ، هاڻوڪيءَ سنڌي سرڪار سان گڏجڻ لنگهي ويس. منهنجي مسلمان ٺيڪيدار، وڏي دروازي وٽ بيٺل خاصخيليءَ هٿ، اندر نياپو موڪليو. موٽندي هو ٽي مُوڙا کنيو آيو، ۽ ٻڌايائين ته ”توهين هتي ويهو ته سردار صاحب اچي ٿو“.

ٿوري ئي وقت ۾ هڪ قداور، سڊول، پَڪيءَ عمر جو مگر پهلوان، اسان وٽ لنگهي آيو ۽ ڏاڍي قرب سان گڏيو. جڏهين مون ٻڌايومانس ته آءٌ سنڌ کان آيو آهيان، تڏهين وڌيڪ رغبت سان سرائڪيءَ ۾ ڳالهائڻ لڳو. هن ٻڌايو ته اڄ تائين به سندن اهلڪاريءَ ۾ ميواري نه، پر سنڌي ٻولي مروج آهي. سندس سڌو نسل سردار عادل بيگ سان وڃي ٿو لڳي، ۽ اصل ڪوٽڙيءَ جا ويٺل هئا. جئن ته سنڌ ۾ ڪي ننڍا ڳوٺ به ”ڪوٽڙي“ جي نالي سان سڏبا آهن، تنهنڪري وڌيڪ ڏس وٺي معلوم ڪيم ته هن جو مطلب ڪوٽڙي حيدرآباد جي ڀر واري آهي. پڇيومانس ته ”ٽاڊ راجسٿان“ ۽ ٻين تاريخن ۾ ’چندن‘، ’چندر‘ ۽ ٻيا هندڪا نالا به ڏيکاريل آهن، تڏهين پاڻ ٻڌايائين ته ’برابر، مسلمانن سان گڏ سندن سنڌ جا پاڙيسري هندو به آيا هئا؛ جن مان گهڻا ته کيتيءَ ۽ واپار کي لڳي ويا، مگر ڪي ٿورا جانباز سپاهه ۾ داخل ٿيا: ’چندن‘ ۽ ’چندر‘ ٻه جدا شخص آهن، ۽ هڪئي شخص جا نالا نه آهن‘.

هو ڪڏهين آيا، ڪيئن آيا، ڪهڙو رستو ڏيئي آيا، پهرين ڪٿي سهڙيا، سنڌ ڇو ڇڏيائون، ۽ انهن جي اولاد جو هاڻي پتو ڪيئن پوندو- انهن مڙني ڳالهين بنسبت کانئس تحقيقات ڪيم. منو ڪلاڪ بات – چيت ڪئيسين، جنهن ۾ هو نهايت هر دلعزيز، ۽ اُهوئي سنڌي مهمانوازيءَ جو مجسمو نظر آيو، جيڪا کيس ٿوري گهڻي خبر هئي، سا گهڻي چاهه سان ڏنائين. مون کيس سنڌ جو احوال ڏنو، ۽ هن مون کان ڪي سوال ڪيا. خاص ڪري هن ڪوٽڙيءَ جو احوال پڇيو. مان جو ڪوٽڙي براج ۽ اُن جي واهن جي خط ڪشيءَ وغيره تي اُتي انجنيري کاتي ۾ عملدار ٿي رهيو هوس، سو ڪوٽڙي شهر خواهه اُن جي آسپاس جي ذري ذري جو بيان ڏنومانس. وطن جون ڳالهيون ٻڌي، مون چٽيءَ ريت ڏٺو، هن کي اڄ به ڏاڍي سرهائي پئي ٿي، ۽ گهڻي خوض سان ٻڌندو رهيو. پڇاڙيءَ جو موڪلائڻ وقت ڪيميرا کيسي مان ڪڍي،جڏهين فوٽي ڪڍڻ لاءِ اُٿي اجازت گهريم، ته هڪدم هٿ اُڀو ڪري منع ڪيائين- ”هُون، .... اهو اسان جي شريعت جي برخلاف آهي. ڇا، سنڌ ۾ ائين نه آهي؟“ مان چپ رهيس.

(ان بعد مون پنهنجي سر، حتي المقدور ڪوشش ڪري، جا اڄوڪي حالت انهن خاندانن جي هٿ ڪئي آهي، سا اِن شاء الله ته ڪنهن ٻئي وقت ناظرين اڳيان پيش ڪندس.)

حضور احمد سليم

سنڌيڪار: خورشيد ميمڻ

ابوالنجم ”اياز“

گر تو مردِ طالبي و حق شناس،

بندگي کردن بياموز از ’اياس.‘

”عطار“

نام و نسب. – تاريخي اعتبار کان هن جو نالو ”ابوالنجم اياز بن آيماق“ آهي. اياز هڪ ترڪ غلام هو؛ ليڪن ابو الحسن، متخلص به ”زلالي“ خوالنساري (متوفي سن 1024هه)، جيڪو عهد صفويه جو هڪ باڪمال شاعر ٿي گذريوآهي، پنهنجي ستن مثنوين – ”سبع سياره“ – مان هڪ مثنويءَ ۾ ’اياز‘ جي حسب و نسب جو ذڪر هيٺينءَ طرح ٿو ڪري:

انهيءَ مثنويءَ جي اختتام ۾ هيءُ شعر به نظر اچي ٿو:

عجب ٿو لڳي ته زلاليءَ، اياز کي ڪشميري ڪيئن تصور ڪيو. اسان جي خيال ۾ ته اهو هڪ شاعراڻو انداز آهي، جنهن کي زلاليءَ محض داستان ۾ رنگ آميزيءَ، ۽ اياز جي نسبت ’گلِ ڪشمير‘، ’غزالِ ڪشمير‘ ۽ ’سرڪردهء سبزانِ ڪشمير‘ جهڙا استعارا حاصل ڪرڻ لاءِ اختيار ڪيو اهي. بهرحال، تاريخ مطابق اِهو سراسر غلط ۽ لغو آهي. ڊاڪٽر محمد ناظم به پنهنجي تحقيقي مقالي، ”سلطان محمود آف غزنه“، ۾ ابوالنجم اياز کي ترڪي نسل جو لکيو آهي، ۽ انهيءَ کي ئي آخري شاهدي سمجهڻ گهرجي.

ولادت جوهنڌ. – هن جي اصلي سڪونت، پيدائش ۽ ابتدائي زندگيءَ جا حالات پردي ۾ آهن. ڪاش، انهن ڳالهين تي ڪٿان ڪجهه روشني حاصل ٿئي!

سن و سال. – سيد هاشمي فريد آباديءَ، پنهنجي هڪ مختصر مقالي ۾، اياز جي همشيره جي متعلق هڪ دلچسپ روايت لکي آهي. هو ’عوفيءَ‘ جي حوالي سان لکي ٿو ته محمود اعظم انهيءَ ڇوڪريءَ سان شادي ڪرڻ جو خواهشمند هو. عبارت جي سياق مان معلوم ٿئي ٿو ته هن کي پنهنجي عمر يا رتبي جي ڪري هڪ ڪنيز کي نڪاح ۾ آڻڻ مناسب نه لڳو. پنهنجي محرم راز ۽ خاص دبير ابو نصر مشڪال کان خلوت ۾ مشورو ورتائين، ۽ هن سابق بادشاهن ۽ خلفاي عباسيه جا نظير تائيد ۾ پيش ڪيا. راويءَ اهو ڪونه لکيو آهي ته پوءِ بادشاهه شادي ڪئي يا نه؛ پر اسان هن قصي مان اياز جي سَن و سال ۽ حسن و جمال جوڪي قدر اندازو لڳائي سگهون ٿا. پروفيسر براؤن، ابن الاثير جي حوالي سان، اياز جي وفات جي تاريخ ”449 هجري“ تحرير ڪئي آهي، ۽ سلطان محمود جي رحلت (421 هجري) جي وقت اياز ڦوهه جوانيءَ ۾ هو.

اياز جي مدح ۾ سلطان محمود جي درٻاري شاعر فرّخي سيستانيءَ جو 136 اشعار جو قصيدو وڏي آب و تاب ۽ شهرت جو حامل آهي. هيٺ اسين ان جا چند شعر نقل ڪريون ٿا، جن مان اسان کي اهو اندازو ٿي سگهندو ته اياز ان وقت ڪهڙين خوبين جو مالڪ هو، ۽ زندگيءَ جي ڪهڙين بهارن مان گذري رهيو هو. قصيدي جو مطلع آهي:

محمود جي درٻار ۾ اگرچه ٻيا به هزارن جي تعداد ۾ حسين و جميل غلام هئا، پر سلطان جو اياز کي پنهنجو منظور نظر ۽ محبوب ڪرڻ به سواءِ ڪنهن سبب جي نه هو.

پروفيسر محمود شيراني، ”تنقيد شعر العجم“ ۾، فرخيءَ جي انهيءَ قصيدي جو ذڪر ڪندي، چوي ٿو ته اهو قصيدو سن 421هه ۾ لکيو ويو آهي. فرخي هتي اياز کي بعضي ’سرو‘ ٿو چوي، ۽ بعضي ’گل تازه‘: انهيءَ قسم جا الفا 16-17 سالن جي عمر کان 25-30 سالن عمر لاءِ ئي موزون آهن. انهيءَ مان اهو قياس ڪري سگهجي ٿو ته اياز سن 421هه ۾ پنهنجي عمر جو خوش ترين دور، يعني جوانيءَ جو زمانو،گذاري رهيو هو.

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو

ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ