|
نظرين جي ضرورت.
جدا جدا ميڙن مان مون صرف علم نفسيات جي ميڙن ۾
شرڪت ڪئي. انهن ميڙن ۾ تحقيق کان زياده نظرين تي
مضمون پڙهيا ويا. اقبال اڪيڊمي، ڪراچي، جي نمائندي
ڊاڪٽر رفيع الدين نظرين جي ضرورت تي هڪ مضمون
پڙهيو. ائين پئي ڏسڻ ۾ آيو ڄڻ ته رفيع الدين صاحب
کي اها به ڄاڻ نه هئي ته ’علمِ نفسيات‘ چئجي ڇا کي
ٿو. بهرحال هن جيڪي ڪجهه چيو، سو حاضر آهي:
”فرائيڊ
(Freud)
چوي ٿو، ”جنسيّت سڀ ڪجهه آهي“- مگر جنسيت سڀ ڪجهه
ناهي؛ آلڊر
(Alder)
چوي ٿو، ”قوت سڀ ڪجهه آهي“- مگر قوت سڀڪجهه ناهي؛
مارڪس
(Marx)
چوي ٿو، ”کاڌي جي تلاش سڀڪجهه آهي“- مگر کاڌي جي
تلاش سڀڪجهه ناهي. (آءٌ حيران آهيان ته هُن ڪهڙي
مارڪس جو ذڪر پئي ڪيو. مون کي يقين آهي ته گروشو
مارڪس
(Groucho Marx)
به اهڙي دعوا نه ڪئي هوندي.) ان کان پوءِ هن ميڪڊو
گل
(McDougall)
جو ذڪر ڪيو، ۽ چيائين ته اسان کي جبلّت
(Instinct)
جي علاوه نظرين جي به ضرورت آهي. مون کي قوي اميد
آهي ته فلاسافيڪل ڪانگريس جا منتظم آئنده، گهٽ ۾
گهٽ علم نفسيات جي ميڙ ۾، انهيءَ قسم جي مضمونن
پڙهڻ جي اجازت نه ڏيندا.
علمِ نفسيات جي ميڙ ۾ ڊاڪٽر غلام جيلانيءَ جو
”استاد ۽ شاگرد جا تعلقات“ تي مضمون بهترين هو.
(ڊاڪٽر غلام جيلاني ڍاڪا يونيورسٽي ۾ فلسفي ۾ علم
نفسيات جو پروفيسر آهي. موصوف کي آئنده لاهور ۾
ٿيندڙ ڇهين ڪانگريس جو صدر نامزد ڪيو ويو آهي).
ڊاڪٽر جيلانيءَ، انهيءَ تحقيق جي اغراض و مقاصد کي
واضح ڪندي، ٻڌايو ته سندس تجويز جو خاص مقصد آهي-
هيءُ معلوم ڪرڻ ته استاد ۽ شاگرد هڪٻئي جي باري ۾
ڇا سوچين ٿا، ۽ ڇا محسوس ڪن ٿا. انهيءَ کان سواءِ،
استاد ۽ شاگرد جي تعلقات کي بهتر بنائڻ لاءِ اپاءُ
ڳولي لهڻ به سندس تحقيق جو مقصد آهي.
17 تاريخ شام جو نمائندن کي، هڪ آرام ده بس ۾،
شاهه عبداللطيف جي مقبري جي زيارت تي وٺي ويا.
مقبري جي ٻاهرئين دالان ۾ اسان کي هن عظيم صوفي
شاعر ۽ موسيقار جا ڪارناما ٻڌايا ويا، جن کي ٻڌي
اسان تي هڪ عجيب خاموشي طاري ٿي ويئي. آخر ۾ صوفي
مخدوم (نوح رحه) هالائيءَ جي ملاقات لاءِ هالا
ڏانهن روانا ٿياسون.
”لطيف اڪيڊمي“، سکر، جي ’ثقافتي ڪانفرنس‘
(11-12 جنوري، 1958ع)
گذريل جنوريءَ ۾، سکر ۾، اتي جي ”لطيف اڪيڊميءَ“
طرفان، هڪ ’ثقافتي ڪانفرنس‘ ڪوٺائي ويئي هئي.
ڪانفرنس جو مقصد هو ’لطيف اڪيڊميءَ‘ کي متعارف
ڪرائڻ.
25 آڪٽوبر 1957ع تي، سکر جي ڪن ثقافت سان دلچسپي
رکندڙ جوانن جي اتفاق سان، ”لطيف اڪيڊميءَ“ جو
پايو پيو. ’لطيف اڪيڊميءَ‘ جو مک مقصد آهي ”شاهه
عبداللطيف ڀٽائيءَ جي ڪلام ۽ ان جي زندگيءَ جي
نظريي تي روشني وجهڻ“. اڪيڊمي، انهيءَ سلسلي ۾،
’شاهه لطيف لِٽرري هال‘ تعمير ڪرائيندي، ’لطيف
آرٽس ڪاليج‘ قائم ڪندي، ۽ شاهه جي ڪلام ۽ پيغام کي
ٻين ملڪن ۾ مشهور ڪرڻ لاءِ، مختلف ٻولين ۾، تحقيقي
۽ معياري ڪتاب ڇپائيندي، جنهن لاءِ هڪ وڏو ڇاپخانو
پڻ قائم ڪيو ويندو. ازان سواءِ، پاڪستاني ثقافت جي
ترقي ۽ توسيع به هن اڪيڊميءَ جي مقصدن ۾ شامل آهي.
ثقافتي ڪانفرنس جي پهرين نشست، 11 جنوري 1958ع تي،
شام جي ستين بجي، مقامي ريلوي انسٽيٽيوٽ هال ۾
منعقد ٿي. سڀ کان پهرين اڪيڊميءَ جي سيڪريٽري،
آفاق صديقي، پنهنجي رپورٽ پيش ڪئي. ان بعد سنڌ جي
مشهور شاعر ۽ اديب، شيخ ”اياز“، ۽ صدر استقباليه
ڪميٽي، پنهنجو مرحبائي خطبو پڙهيو، جنهن ۾ هن
پنهنجي خاص انداز ۾ اڪيڊميءَ جي مقصدن ۽ پروگرام
جي اپٽار ڪئي، ۽ شاهه ڀٽائيءَ جي ثقافتي حيثيت تي
تبصرو ڪيو. ان بعد، اردوءَ جي مشهور اديب ۽ نقاد
شاهد احمد دهلويءَ جي صدارت هيٺ موسيقيءَ جو دور
هليو، جنهن ۾ استاد رمضان خان، استاد منظور علي
خان ۽ ٻين ماهر فنڪارن پنهنجي فن جو مظاهرو ڪيو، ۽
صدر صاحب، پنهنجي صدارتي خطبي ۾، پاڪستاني
موسيقيءَ جي تاريخ ۽ ان جي آئينده ترقيءَ جي
امڪانن تي مفيد ۽ معلوماتي انداز ۾ پنهنجا ويچار
پيش ڪيا، ۽ شاهه ڀٽائيءَ جي موسيقانه ايجادن کي
اجاڳر ڪرڻ تي زور ڏنو.
ساڳئي ڏينهن، ڏهين بجي رات جو، ڪانفرنس جي اردو –
سنڌي مشاعري جي ٻي نشست، اردوءَ جي مشهور شاعر
حفيظ هوشيار پوريءَ جي صدارت هيٺ، شروع ٿي. سنڌيءَ
۽ اردوءَ جا برک شاعر ان ۾ شريڪ ٿيا. سنڌي شاعرن
مان شيخ اياز، تنوير عباسي، عبدالڪريم گدائي ۽ شيخ
راز جا نالا ذڪر جوڳا آهن. حفيظ صاحب، پنهنجي
صدارتي خطبي ۾، سنڌ جي سرزمين جون علمي ۽ ادبي
فضيلتون بيان ڪيون، ۽ مشورو ڏنو ته اسان کي لساني
تعصب کان بلند بنجي، مختلف علاقائي ٻولين سان
ويجهڙائيءَ وارا ناتا قائم ڪرڻ گهرجن.
ٻئي ڏينهن، 12 جنوري 1958ع تي، شام جي پنجين بجي،
جنرل لئبرري هال ۾، ڪانفرنس جي ٽي نشست، سمپوزيم
(مباحثو)، اردو جي مشهور شاعر شان الحق حقيءَ جي
صدارت هيٺ شروع ٿيو. حفيظ هوشيارپوري، جميل الدين
عالي، شيخ اياز، فتح الله عثماني، آفاق صديقيءَ، ۽
مرزا ممتاز مباحثي ۾ حصو ورتو. مباحثي جو موضوع
هو- ”پاڪستاني ثقافت“. ٽن ڪلاڪن جي دلچسپ ۽
معلومات افزا بحث مباحثي بعد، سڀ هن خيال تي متفق
ٿيا ته ’پاڪستاني ثقافت جي تشڪيل اڃا پنهنجي
ابتدئي مرحلن ۾ آهي، ۽ هن وقت ان جو ڪوبه واضح
معيار متعين ڪري نٿو سگهجي‘.
اهڙيءَ طرح، ”لطيف اڪيڊميءَ“ جي هيءَ ٻن ڏينهن جي
ثقافتي ڪانفرنس خيرخوبيءَ سان ختم ٿي.
”لطيف اڪيڊميءَ“ جا مقصد نيڪ آهن، ۽ ان جا تقريباً
سمورا ڪارڪن لائق. سنڌ جي سدا حيات شاعر ۽ فيلسوف،
شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ جي ڪلام ۽ فلسفي کي، جديد
معيارن مطابق، زماني سان متعارف ڪرائڻ، توڙي
ثقافتي قدرن کي اجاڳر ڪرڻ جي سلسلي ۾، لطيف
اڪيڊميءَ جون رٿائون ۽ ڪوششون، اُمنگ ۽ ارادا،
اڄوڪي وقت جي عين تقاضا آهن. ساڳئي وقت، هن قسم جي
اهم۽ وسيع مطلب کي حاصل ڪرڻ ۾ جيتريقدر گونا گون
دشواريون ۽ رڪاوٽون اڳيان اچي سگهن ٿيون، تن تي
نظر رکندي، اسين هيءُ محسوس ڪري سگهون ٿا ته ”لطيف
اڪيڊميءَ“ جو ڪم بيحد محنت طلب ۽ صبر آزما آهي،
جنهن کي مضبوط ارادن، سرگرم ڪوششن، مسلسل جدوجهد ۽
اڻورچائيءَ سان ئي ادا ڪري سگهجي ٿو. هيڏي وڏي ۽
بنيادي پروگرام جي سرانجاميءَ تي سوچيندي، - ”ڀؤ
ٿئي ٿو ته متان آڳ اُجهامي نه وڃي“! شال، ”لطيف
اڪيڊميءَ“ جا ڪارڪن انهيءَ انديشي کان اڳتي اُڪري
وڃن، ۽ سنڌ جي عظيم الشان ثقافتي ورثي کي مستقبل
وارن لاءِ محفوظ بنائي ڇڏين!
استقبالي خطبو
از: شيخ ”اياز“
استقباليه ڪميٽيءَ جي طرفان پنهنجن قدر لائق
مهمانن جي تشريف آوريءَ جي شڪريي بجا آڻڻ کان اڳ،
آءٌ ’لطيف اڪيڊميءَ‘ جي مقصدن ۽ هن ثقافتي ڪانفرنس
منعقد ڪرڻ جي باري ۾ ڪجهه چوڻ چاهيان ٿو. جيئن
اڪيڊميءَ جي نالي مان ظاهر آهي، ”لطيف اڪيڊميءَ“
جو قيام رڳو ان ڪري عمل ۾آندو ويو آهي ته شاهه
لطيف جي ڪلام ۽ حياتيءَ جي نظريه کي نه صرف
پاڪستان جي عوام تائين پهچايو وڃي، بلڪ، مختلف
زبانن ذريعي، ٻاهرين ملڪن ۾ به انهن حياتيءَ جي
قيمتي قدرن کي پهچائڻ جي ڪوشش ڪجي، جيڪي شاهه جي
فن سان لاڳاپو رکن ٿيون.
شاهه لطيف ڀٽائيءَ جو ڪلام نه رڳو سنڌ لاءِ هڪ
قيمتي ثقافتي ورثي جي حيثيت ٿو رکي، بلڪ اهو هڪ
اهڙي منظوم ثقافتي تاريخ آهي، جنهن مان هر ملڪ، هر
مذهب، ۽ هر زبان جا ماڻهو فائدو حاصل ڪري سگهن ٿا.
هيءَ ڳالهه آءٌ ان ڪري نٿو چوان جو شاهه جي ڪلام
سان اسان کي والهانه محبت آهي، ۽ ان ڪري اسين
پنهنجي محبوب شاعر کي هر لحاظ سان مٿانهون درجو
ڏيڻ ٿا چاهيون، بلڪ هيستائين، شاهه جي ڪلام کي
ڦهلائڻ جي سلسلي ۾، سنڌيءَ کان سواءِ اردو،
انگريزي ۽ فارسي وغيره ۾ جيڪي ڪجهه ٿورو گهڻو ڪم
ٿي سگهيو آهي، ان کي جيڪڏهن سامهون رکيو وڃي ته
ضرور ان نتيجي تي پهچبو ته شاهه هڪ اهڙي آفاقي
نظام حيات جو قائل آهي، جيڪو نه ماديت جو انڪار ٿو
ڪري، ۽ نه روحانيت جو؛ پر انهن ٻنهي جي وچ ۾ هڪ
اهڙو وڻندڙ لاڳاپو قائم رکڻ ٿو گهري، جيڪو انسان
ذات کي ڪنهن اعليٰ نصب العين ڏانهن رجوع ڪري، ۽
سموريءَ انساني ڀائپيءَ کي هڪ ئي لڙهه ۾ پوئي ڇڏي.
شاهه جو بنيادي نظرگاهه هيءُ آهي ته هو صرف مادي
زندگيءَ کي ’ڪُل مقصد‘ نٿو ڄاڻي، بلڪ ان کي ڪنهن
اعليٰ نصب العين کي حاصل ڪرڻ جو ذريعو ڪري ٿو
ڀانئي. هو اهڙي ’جهد للبقاء‘ جو قائل آهي، جيڪو،
زندگيءَ جي عملي ڏاکڙن کان دل لوڙهي، گوشي نشينيءَ
کي ترجيح نه ڏئي؛ بلڪ ائين سمجهي ته ڏک ۽ سک به
عارضي ۽ اضافي وجود آهن، ڇاڪاڻ ته حقيقي ۽ دائمي
سک اهو آهي، جو جذب ۽ شوق جي والهانه ڪيف مان حاصل
ٿئي ٿو. هن جي نظر ۾ موت ۽ حيات ٻه اهڙا مرحلا
آهن، جيڪي جذب ۽ شوق کي محدود نٿا ڪري سگهن؛
زندگي، انهن مرحلن جي وچ واريءَ وڇوٽيءَ کان سواءِ
به گهڻو ڪجهه آهي.
گذريل اٺن ڏهن سالن ۾ شاهه جي ڪلام ۽ حياتيءَ جي
نظريه تي اردو اديبن ۽ شاعرن به گهڻو ڪي ڌيان ڏنو
آهي.ان سلسلي ۾ پروفيسر وقار عظيم، جميل نقوي،
رفيق ”خاور“، شان الحق حقي، ابن انشاء، حفيظ
هوشيارپوري، مظهر رضوي، روش صديقي، حمايت علي
”شاعر“، اختر انصاري، اشتياق حسين ”اظهر“، ۽ ٻين
ڪجهه دوستن جون خدمتون نمايان حيثيت رکن ٿيون.
سنڌي اديبن ۽ شاعرن ۾ به ڪجهه اهڙا آهن، جن شاهه
جي شعر جا منظوم اردو ترجما ڪيا آهن، يا اهڙا
مضمون لکيا آهن، جن کان شاهه کي اردو دان طبقي سان
روشناس ڪرائڻ جو ڪم وٺي سگهجي ٿو. انهن مان شمس
العلماء ڊاڪٽر دائودپوٽو، پير حسام الدين راشدي،
ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، شيخ عبدالرزاق ”راز“،
رشيد لاشاري، ۽ مس شمس صديقيءَ جا نالا خاص طرح
قابل ذڪر آهن.
سنڌ يونيورسٽيءَ، اٽڪل اڍائي سال کان اڳ، شاهه جي
سموري ڪلام کي اردو نظم ۾ پلٽائڻ جو فيصلو ڪيو.
وڏي خوشيءَ جي ڳالهه آهي جو يونيورسٽيءَ جي انهيءَ
دانشمنديءَ واري فيصلي کي خيرخوبيءَ سان تڪميل تي
پهچايو ويو، ۽ هاڻي اها اميد ڪري سگهجي ٿي ته
ايندڙ چند مهينن اندر شاهه صاحب جو پورو ڪلام،
منظوم اردو ترجمي جي صورت ۾، اردو دان طبقي تائين
پهچي ويندو.
’اداره مطبوعات پاڪستان‘، ڪجهه ڏينهن اڳ، ”خيابان
پاڪ“ نالي هڪ ضخيم ۽ خوبصورت ڪتاب پيش ڪيو آهي. هن
ڪتاب ۾ پاڪستان جي مختلف علاقائي ٻولين جي شاهڪارن
جا منظوم ترجما سهيڙيا ويا آهن. ڪتاب ۾ سڀ کان
پهرين شاهه لطيف جي ڪلام جا منظوم ترجما پيش ڪيا
ويا آهن، جا ڳالهه کليءَ طرح ثابت ٿي ڪري ته
پاڪستان جي اهل ادب لاءِ شاهه جو ڪلام ڪافي حد
تائين دلچسپيءَ جو باعث آهي.
سابق سنڌ حڪومت جي اطلاعاتي کاتي طرفان، ”نذر
لطيف“ جي نالي سان، هڪ ضخيم رسالو شايع ڪيوويو
هو.هن رسالي جو ذڪر مان خاص طرح ان لاءِ ڪري رهيو
آهيان جو ان ۾ شاهه جي ڪلام ۽ نظريه حيات سان تعلق
رکندڙ اهڙا ادبي شاهڪار شامل ڪيا ويا هئا، جن مان
اردو دان طبقو ڪافي فائدو حاصل ڪري سگهي ٿو.
’لطيف اڪيڊمي‘ جن متن ۽ مقصدن کي اڳيان رکي قائم
ڪئي ويئي آهي، تن ۾ به هن مقصد کي بنيادي حيثيت
حاصل آهي ته شاهه جي ڪلام ۽ ان جي فلسفه حيات کي
ڦهلايو وڃي، ۽ ان سان گڏوگڏ، اهڙين تخليقي، تحقيقي
۽ تنقيدي ڪوششن کي ساراهيو وڃي، جيڪي انهيءَ سلسلي
۾ ڪيون پيئون وڃن.
سکر ۾ هن ثقافتي ڪانفرنس جا اڳ به ڪيترا اهم ميڙ
ٿي چڪا آهن. اهي ميڙ، ادبي ڪانفرنسن ۽ عظيم الشان
مشاعرن جي صورت ۾ ٿيا، ۽ گهڻيءَ حد تائين ڪامياب
رهيا. هاڻوڪي ثقافتي ڪانفرنس جي نوعيت انهن ميڙن
کان ڪجهه مختلف آهي. ثقافت يا ڪلچر جو لفظ ڪجهه
اهڙي معنويت ٿو رکي،جيڪا نه صرف لطيف فنن جي
پُرڪيفيءَ سان لاڳو ٿي ٿئي، بلڪ زندگيءَ جا ٻيا به
ڪجهه گرانقدر عمل ان ۾ شامل ٿي وڃن ٿا. اوهين لطيف
فنن کي ثقافت جو روح چئي سگهو ٿا- ۽ ڪنهن حد تائين
اها ڳالهه ٺيڪ به آهي-؛ ليڪن جڏهن ثقافت جي جسم جو
سوال ٿواچي، ته اسان کي اهو به مڃڻو پوي ٿو ته
اجتماعي ۽ انفرادي زندگيءَ جا ننڍا وڏا گهڻا ئي
اهڙا ڪم آهن، جيڪي ملڪي ثقافت جي نمايندگي ڪن ٿا.
منهنجي لحاظ کان، ثقافت جي آغاز جو نقطو جمالياتي
حِس جو پرورش ڪيل آهي. جمال ڇا آهي؛ ان کي ڪهڙيءَ
طرح سڃاڻي سگهجي ٿو؛ ۽ زمان ۽ مڪان سان انجو تعلق
ڪهڙن ڪهڙن خارجي عملن ماتحت ٿئي ٿو: انهن سڀني
سوالن جو مختصر پر جامع جواب اوهان کي ڊاڪٽر
”تاثير“ مرحوم جي هن شعر ۾ ملي سگهي ٿو:
جمالِ تابشِ رو گرميءَ خرام نهين، هزار ايسي
ادائين هين جن کا نام نهين.
شايد اهي ’بينام ادائون‘ ئي آهن، جيڪي انساني فڪر
۽ عمل ۾ ذوق جمال، يا – ”غالب“ جي لفظن ۾- ”نشاطِ
ڪار“ جو سبب بڻجن ٿيون. ٿي سگهي ٿو ته انهن بينام
ادائن جي ئي مليل جليل ڪيفيت، ثقافتي ترقيءَ ۽
توسيع جو باعث بني هجي. بهر صورت، هن ڳالهه جو
اعتراف ته اسين سڀيئي ڪنداسين ته قديم ترين انسانن
کان جديد انسانن تائين، زندگيءَ کي بهتر کان بهتر
بنائڻ لاءِ جيتريون به ڪوششون ڪيون ويئون آهن، تن
سڀني ۾ ’حسن ۽ جمال جي تلاش‘ کي بنيادي محرڪ جي
حيثيت حاصل رهي آهي.
’حسن‘ مان منهنجي مراد صرف مجسم حسن نه آهي، بلڪ
آءٌ هر ان ڪشش کي حسن جو نالو ڏيان ٿو، جو توڙي
حواس خمسه مان ڪنهن حِس کي متاثر ڪري، يا باطني
حِس لاءِ فرحت ڏيندڙ هجي. تاثر پيدا ٿيڻ يا فرحت
ملڻ جي جائز ۽ ناجائز هجڻ جو معيار ڇا هجڻ گهرجي:
اهوسوال، ۽ اهڙا ئي ٻيا گهڻا سوال صدين کان وٺي
اڳي به پيدا ٿيندا پئي رهيا آهن، ۽ اڄ به پيدا ٿي
سگهن ٿا، انهن سوالن جا جواب مذهبي الهامي صحيفن ۾
به موجود آهن، ۽ علم۽ فن کي اُپائڻ نپائڻ وارن
املهه شاهڪارن ۾ به. ڪير ڪهڙي جواب کان مطمئن ٿئي
ٿو، - اهو فيصلو پنهنجي پنهنجي فڪر ۽ يقين جي طاقت
سان تعلق رکي ٿو؛ ۽ انهيءَ تعلق جي نوعيت ايتريقدر
ته پيچيدي آهي، جو اڪثر عقل سليم به همت هاري ٿو
ويهي. آءٌ مڃان ٿو ته هن هستيءَ جي هنگامي ۾ هڪ
انسان جي حيثيت، ڪا خاص حيثيت نه آهي؛ ليڪن هيءَ
به هڪ جيئري جاڳندي حقيقت آهي ته ڪڏهن ڪڏهن انسان
ئي سڄيءَ تاريخ کي بدلائي ڇڏيو آهي.
في الحال هن ڳالهه سان منهنجو ڪوبه واسطو نه آهي
ته هيستائين ڪيترا اهڙا انسان پيدا ٿيا اهن، جن
تاريخ کي بدلايو؛ ليڪن ايترو ضرور آهي ته اڄ اسين
جنهن ثقافت کي پنهنجي ثقافت ڪري ٿا ڪوٺيون، تنهن
تي ڪنهن به هڪڙي زماني جي ڇاپ نه آهي، بلڪ مختلف
زمانن جي ڦيرن گهيرن مان ان جو خمير تيار ٿيو آهي.
۽ انهيءَ خمير ۾ قديم ۽ جديد جو اهڙو سهائيندڙ
ميلاپ مليل آهي، جو اسين ان کي پنهنجي اجتماعي ۽
انفرادي زندگيءَ ۾ رچائي چڪا آهيون. مثال طور،
شاهه عبداللطيف جي ڪلام کي ئي وٺو، جو سنڌ وارن
لاءِ هڪ سدا حيات ثقافتي ورثو آهي. سنڌ جا ماڻهو
شاهه جي ڪلام کي صرف ان ڪري پسند نٿا ڪن جو ان ۾
روحاني رمزن جي چاشني موجود آهي، بلڪ هنن جي
والهانه پسنديدگيءَ جو سبب اهو ثقافتي پس منظر
آهي، جو شاهه جي ڪلام کي ٻڌڻ ۽ پڙهڻ سان، خيال ۽
نظر جي دنيا ۾، پنهنجين سڀني دلڪشين ۽ دل آويزين
سان، اجاڳر ٿيڻ لڳي ٿو. شاهه جي فني باريڪبينيءَ
جو هيءُ وڏوڪمال هو جو هن پنهنجي آسپاس جي زندگيءَ
کي نظر انداز نه ڪيو، بلڪ ان کي نهايت ئي خوش
اسلوبيءَ سان پنهنجي شاعراڻي انداز ۾ سمايو - ۽
اهڙيءَ طرح سمايائين جو هڪ طرف ته ان دور جي
ساديءَ ۽ رنگين زندگيءَ جي عڪاسي اسان جي اڳيان
اچي ٿي، ته ٻئي طرف اسين، فڪر ۽ نظر جي انداز آهر،
ان کي زندگيءَ جي هڪ اهڙي فلسفي سان لاڳو ڪري
سگهون ٿا، جيڪو مختلف تعصبن کان پاڪ، ۽ حياتيءَ جي
متوازن نظريي جو حامي هجي.
جيئن آءٌ اڳي چئي چڪو آهيان، ’لطيف اڪيڊميءَ‘ جي
هن ثقافتي ڪانفرنس مان اسان جو مقصد ۽ مدعا هي آهي
ته اسين مختلف علائقن جي ادبي ۽ ثقافتي نمايندن کي
اها دعوت ڏيون ته هوشاهه لطيف جي ڪلام نظريهء
حيات کي ڦهلائڻ ۾ اسان جو هٿ وٺن، ۽ پنهنجي سر به
هن قيمتي ثقافتي ورثي کي پنهنجو بنائڻ ۾ ڪوشش ڪن
......
صدارتي خطبو
(محفل موسيقي)
از: شاهد احمد دهلوي
آءٌ ”لطيف اڪيڊمي“ جي ڪارڪنن جو شڪر گذار آهيان،
جو انهن مون کي هن جلسي جي صدارت ڪرڻ جو اعزاز
بخشيو آهي؛ ۽ اوهان سڀني جو پڻ شڪريو ادا ڪريان
ٿو، جو اوهان جي شرڪت حوصلي افزائيءَ جو باعث آهي.
جنهن بزرگ جي نالي ڏانهن هيءَ اڪيڊمي منسوب آهي،
ان جي فيض جي هيءَ تقاضا آهي ته ادب ۽ شعر سان
گڏوگڏ موسيقيءَ کي به فروغ ڏنو وڃي. هن جو ڪلام
معرفت جو آئينو آهي، جنهن تي هن موسيقيءَ جو پرتوو
وڌو آهي؛ يا ائين سمجهو ته هن سهڻيءَ ڪنوار کي
قيمتي ڪمخواب جي پوشاڪ سان سينگاريو آهي.
شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ جي ڪارنامن کي ڳولڻ ۽
محفوظ ڪرڻ لاءِ هيءَ اڪيڊمي قائم ڪئي ويئي آهي؛ ان
ڪري آءٌ اوهان کي درخواست ڪندس ته هن جيڪي
موسيقيءَ جون نيون نيون راهون پيدا ڪيون آهن،
اوهين انهن جي ڇنڊڇاڻ ڪريو، ۽ هڪ عظيم تهذيبي ورثي
کي ضايع ٿيڻ کان بچائي وٺو.
گذريل ڏهن سالن ۾ پاڪستان تمام وڏا وڏا ڪم ڪيا
آهن، مگر لطيف فنن ڏانهن پوري ڌيان ڏيڻ جو اسان کي
اڃا تائين موقعو نه مليو آهي؛ ليڪن اسين ائين به
نٿا چئي سگهون ته اسان پنهنجن فنن کان مجرمانه
غفلت اختيار ڪئي آهي.
اهو ٻڌائڻ کان اڳ ته پاڪستان پنهنجي مختصر دور ۾
موسيقيءَ ۾ ڪهڙي ترقي ڪئي، ضروري آهي ته اسين
پنهنجي موسيقيءَ تي هڪ سرسري نظر وجهون. ’پنهنجي
موسيقي‘ مان منهنجي مراد اها موسيقي آهي، جيڪا
هندوستان ۾ مسلمانن جي اچڻ سان، ۽ انهن جي اثر هيٺ
پيدا ۽ رائج ٿي.
هندستان جي موسيقيءَ جا ٻه مختلف انداز اڄ تائين
وڌي ويجهي رهيا آهن. هڪڙو اوتريون،۽ ٻيون ڏاکڻيون.
عرب تاجرن جو تعلق، هندستان جي ڏاکڻي ڀاڱي سان
هزارين سال رهيو. اهي تاجر هن علائقي ۾ رچي مچي
ويا. هو پاڻ سان گڏ جيڪا عربي موسيقي کڻي آيا، ان
جي اثر هيٺ هتي هڪ نئين موسيقيءَ جنم ورتو. انهيءَ
موسيقيءَ جي لب لهجي مان اڃا تائين عربي موسيقيءَ
جا آثار معلوم ٿين ٿا. اُتر طرف کان جيڪي مسلمان
تاجر آيا، تن پاڻ سان گڏ هڪ ترقي يافته تهذيب به
آندي؛ ۽ جڏهن انهن هندستان جي اُتر واري علائقي ۾
پنهنجون حڪومتون قائم ڪري ورتيون، ته هتي به ٻن
تهذيبن جي ميلاپ مان هڪ نئين تهذيب پيدا ٿي ويئي.
علم ۽ فن ۾ تبديليون ۽ ترقيون ٿينديون رهيون؛
تهذيبي ناحيتن به نوان نوان رخ اختيار ڪيا. مسلمان
حڪمرانن جي درٻارن ۾ هنڌ هنڌ جا ڪامل فنڪار اچي گڏ
ٿيند اهئا. انهن جي وڏن لشڪرن ۾ ڀانت ڀانت جا
ماڻهو هئا. ايران، توران، ترڪي، عرب ۽ افغانستان
جا اهي ماڻهو، سڀ پنهنجون پنهنجون ٻوليون
ڳالهائيندا هئا. انهن سڀني جون ٻوليون، مقامي
ٻولين سان گڏ وچڙ ٿيڻ لڳيون، - ۽ رفتي رفتي هڪ
نئين گاڏڙ ٻولي بنجڻ لڳي. شروع شروع ۾، پنهنجين
اوڻائين سبب، اها گاڏڙ ٻولي ”ريخته“ يعني معيار
کان ڪريل ٻولي سڏجڻ لڳي؛ ۽ پوءِ، ترقي ڪري هر
دلعزيز ٿي وڃن بعد، ’هندوي‘ ۽ ’اردو‘ جي نالي سان
مشهور ٿي. اهڙيءَ طرح، عربي، ايراني، توراني، ترڪي
۽ افغانستاني موسيقي جڏهن مقامي موسيقيءَ تي اثر
انداز ٿي، تڏهن هڪ نئين موسيقي رونما ٿي، جيڪا
پنهنجي دلڪشيءَ سببان عوام ۾ مقبول ٿيڻ لڳي،۽
سرڪاري درٻارين ۾ پهچي، تڪميل جا درجا طي ڪرڻ لڳي:
اهائي موسيقي، جيڪا مسلمان فنڪارن جي ڪوششن ۽
مسلمان فرمانروائن جي سرپرستيءَ ۾ پلي نپني، اسان
جي موسيقيءَ جو بنياد آهي.
مسلمانن جي اچڻ کان اڳ، هن عظيم برّ جي موسيقي
ڇند، پرٻند، گيت، دوهي، سلوڪ، دهري ۽ پد کان اڳتي
نه وڌي هئي.اهي سڀئي طريقا پوڄا جا هئا، ۽ انهن ڪا
فني شڪل اختيار نه ڪئي هئي. روايت آهي ته دهري ۽
پد کي ملائي، ”ڌر پد“ وضع ڪيوويو هو، جيڪو ميڙن
مجلسن ۾ ڳائجڻ لڳو هو. انهيءَ ’ڌر پد‘ جي اصل شڪل
بابت اڄ تائين ڪو پتو پئجي نه سگهيو آهي. چار پنج
سو سالن جو ’ڌر پد‘ ناياب آهي، حالانڪه امير خسرو
جون ساڍيون ڇهه سو سالن جون پراڻيون ايجادون –
قول، قلباڻو، نقش، گل، هوا، بسيط، سوهلو، ترانو،
تروٽ، منڍو، وغيره – اڄ به ڳائڻ وارن کي ياد آهن.
ڌرپد کي به مياڻ تانسين، لعل خان، ادارنگ خان،
بلاس خان ۽ ڪيترن ٻين مسلمان فنڪارن ئي فروغ ڏنو -
۽ اڄ به سيني گهراڻو، ’ڌر پد‘ جو رازدان ۽
امانتدار آهي.
پنج سو سال ٿيا، جونپور جي حاڪم سلطان حسين شرقيءَ
’ڌر پد‘ جي مقابلي ۾ ”خيال“ وضع ڪيو. ’خيال‘ جي
اڳيان ’ڌر پد‘ پنهنجو اڳيون وقار قائم رکي نه
سگهيو. محمد شاهه بادشاهه جي درٻاري راڳيندڙن،
شاهه ادارنگ ۽ شاهه سدارنگ، پنهنجين نين نين
ترڪيبن سان،’خيال‘ کي چار چنڊ لڳائي ڇڏيا. اوڌ جي
نوابن جي درٻارن ۾وري ٺمريءَ ۽ دادري ڏاڍي ترقي
ڪئي. ”پٽو“ راڳڻيءَ به، ميان شوري جي ذريعي، اوڌ
جي درٻار ۾ئي ڪلاسيڪي مرتبو حاصل ڪيو. غزلڳائڻ جو
انداز ته خالص مسلمانن جي ئي ايجاد آهي. ان جو
هڪڙو پهلو قوالي آهي، جنهن کي اسان جي صوفين سڳورن
نفس جي تربيت ۽ قلب جي صفائيءَ جو ذريعو بنايو.
گيت هونئن ته قديم زماني کان ڳائبا پيا اچن، ۽ هر
موقعي محل جا گيت ڳايا ويندا آهن،ليڪن انهن کي فني
شڪل ڏيڻ ۾ به مسلمان فنڪار ئي اڳرا رهيا. اسٽيج،
فلم، ۽ گذريل پنجويهن سالن ۾ ريڊيو، گيت کي
موسيقيءَ جي سڀ کان محبوب صنف بنائي ڇڏيو.
ڳائڻ جا اهي سڀ طريقا، اسان جي موسيقيءَ جا ترڪيبي
جزا آهن؛ ۽ اڄ اسين انهن ئي جزن جو جائزو وٺڻ ٿا
چاهيون، ته اسان گذريل چند سالن ۾ ڪهڙيءَ ڪهڙيءَ
طرح جون تبديليون ڪيون، ۽ انهن کي اڳتي وڌائڻ لاءِ
اسان ڇا ڇا ڪيو آهي. ڪلاسيڪي طريقن ۾ اسين ڪا وڌيڪ
تبديلي ڪري نه سگهياسين: دراصل ڪلاسيڪي چيزن ۾
تبديلي ٿي به نٿي سگهي: اول ته اسان جو قدامت
پرستيءَ جو جذبو ان جي اجازت نٿو ڏئي؛ ۽ ٻيو ته
جيڪڏهن ڪلاسيڪي چيزن ۾ ردبدل ڪئي وڃي، ته پوءِ اهي
’ڪلاسيڪي‘ رهنديون به ڪٿي؟ اسان جي ڪلاسيڪي
موسيقيءَ مان ظاهر آهي ته راڳ ۾ ترميم ممڪن نه
آهي: ڌر پد، خيال ۽ ٺمري ڳائڻ جو جيڪو ڍنگ آهي،
تنهن ۾ تبديليءَ جي گنجائش ڪانه آهي؛ البت انهن جي
بندش، پيشڪش ۽ ٻولن ۾ ڦيرڦار ڪري سگهجي ٿي. انهن
ڳالهين تي نظر رکندي، اسان ’خيال‘ جي ڳائڻ ۾ ڪجهه
تجربا ڪيا آهن- مثلاً قطعي يا رباعيءَ کي خيال جي
روپ ۾ ڳائڻ. انهيءَ تبديليءَ جي ضرورت هن ڪري
محسوس ٿئيٿي جو صدين جا پراڻا ٻول گهڻو ڪري غلط،
مسخ ۽ بي معنيٰ ٿي چڪا آهن. مثلاً، ”بلاول“ جي
خيال جا ٻول آهن ”بَنا موري گهر بَنڙ: کي خاطر
بِياهني آيا“؛ يا ”درٻاري“ جي خيال جا ٻول آهن
”مبارڪباديان، شاديان“. ڪنهن استاد شادي وهانءَ جي
موقعي تي اهي ٻول بنايا هوندا. هاڻ انهن جو موقعي
بي موقعي ڳائڻ مضحڪ خيز ثابت ٿئي ٿو؛ تنهنڪري
مناسب آهي ته قطعي يا رباعيءَ جي مضمون کي راڳ جي
تاثر سان هم آهنگ ڪري ڳايو وڃي. مناسب ٻولن سان
راڳ جو اثر وڌائي سگهجي ٿو. راڳ جي روپ ۾رباعيءَ
يا قطعي ڳائڻ جو ڍنگ، هڪ ڪامياب تجربو ثابت ٿي چڪو
آهي.
ٻي صورت ’خيال‘ جي ٻولن ۾ ترميم ڪرڻ جي هيءَ آهي
ته نوان ٻول سٺن شاعرن کان لکرايا وڃن. هن باري ۾
اسلوب پرستيءَ کان هٽڻ جي ڪوشش ساراهه جوڳي ٿيندي.
اهڙيءَ طرح ٺمريءَ جي ٻولن ڏانهن به جيڪڏهن ڌيان
ڏنو وڃي ته هيءَ نرم ۽ نازڪ صنف بهوڌيڪ مقبوليت
حاصل ڪندي. هلڪن ڦلڪن گانن ۾، غزل اسان جي محبوب
صنف رهيو آهي؛ مگر غزل ڳائڻ جو پراڻو انداز، يعني
ٺاٺن جو ڍنگ، فرسوده ٿي چڪو آهي، ڇو ته اهو مُجري
واري زماني جو يادگار آهي؛ هاڻي راڳن جي ميلاپ ۽
آرڪيسٽرا جي مدد سان ان جي صورتحال بالڪل بدلجي
ويئي آهي. غزل سان گڏ گيت به هن وقت ڪيترا چولا
بدلايا آهن. عربي ۽ ايراني ڌُنن ۾ غزل به ڳائجڻ
لڳو آهي، ۽ گيت به. اسان جو ملڪ عوامي ڌُنن جي
دولت سان مالامال آهي: سنڌ جي ڪوهياري، راڻو ۽
سورٺ؛ پنجاب جي هِير،مرزا صاحبان ۽ ماهيا؛ سرحد
ٽپو، لوڀو ۽ ساقي؛ ۽ مشرقي پاڪستان جون ڀَٽائي،
معرفتي ۽ مرشدي وغيره ڌُنون، ايتريقدر دلڪش آهن جو
انهن کي مجلسي راڳ ۾ رائج ڪري سگهجي ٿو، ۽ انهن
سڀني ڌُنن ۾ غزل ڳائڻ جو تجربو به ڪامياب ثابت ٿي
چڪو آهي.
موسيقيءَ ۾ نيون نيون راهون ڳولڻ ۾ ريڊيو پاڪستان
جون خدمتون وسارڻ جهڙيون نه آهن. ريڊيو کان پوءِ
فلم جون جدت طرازيون به قابل داد آهن. پاڪستان
سرڪار جي قائم ڪيل آرٽ ڪائونسل، غير ملڪي وفدن جي
ڪوٺ ڪري، ٻين ملڪن جي موسيقيءَ مان استفادي حاصل
ڪرڻ جا موقعا ميسر ڪيا. هن سال جي مهمانن ۾ امريڪا
۽ برلن جا آرڪيسٽرا ۽ چين جو ثقافتي وفد خاص طور
قابل ذڪر آهن. اسان جا موسيقار ۽ موسيقيءَ جا
شائق، انهن غير ملڪي فنڪارن کان گهڻو ڪجهه سکي،
پنهنجي فن کي فروغ ڏيئي سگهن ٿا. انهن جا رميا،
سمپا، ايڊرول راڳ، ۽ ميڪسيڪن ميوزڪ جون هلندڙ
ڌنون، اسان وٽ چڱي مقبوليت حاصل ڪري چڪيون آهن-
خاص طرح فلمن ۾؛ پر انهن کي قبول ۽ اختيار ڪرڻ ۾
احتياط جي ضرورت آهي: متان ائين نه ٿئي جو انهن جي
هلڪڙائي اسان جي موسيقيءَ جي عظمت، شان شوڪت ۽
بردباريءَ کي مجروح ڪري وجهي.خود اسان جي موسيقيءَ
جا به ڪيترائي گوشا اڃا تلاش جا محتاج آهن، ۽
منتظر آهن ته:
”مَردي از غيب برون آيد و کاري بکند“
اسان جي موسيقيءَ جي هڪ معمولي صنف، گيت، جي
مقبوليت جو اندازو هن مان لڳايو ته تازو جيڪو چيني
وفد هتي آيل هو، تنهن جي راڳيندڙن، پنهنجي ٿورن
ڏينهن جي قيام اندرئي، اسان جا ڪيترا سارا گيت سکي
ورتا. انهن جو چوڻ آهي ته ”هيءُ بهترين تحفو آهي،
جيڪو اسين پنهنجي ملڪ وارن لاءِ پاڪستان مان کڻي
وينداسين“.
اسان به هاڻ پنهنجي موسيقيءَ جي طرف توجهه ڏيڻ
شروع ڪيو آهي، ۽ ان جو هڪڙو ثبوت هيءَ ڪانفرنس
آهي، جنهن ۾ اسين ۽ اوهين هن وقت شريڪ آهيون. سکر
جي انهن همت وارين هستين جو اسان کي شڪر گذار ٿيڻ
کپي، جن اهڙيءَ ڪانفرنس جو اهتمام ڪيو آهي. اميد
ته هوآئيندي به پنهنجون نيڪ ڪوششون، ساڳيءَ
سرگرميءَ سان جاري رکندا ايندا.
صدارتي خطبو
(اردو – سنڌي مشاعرو)
از: ”حفيظ“ هوشيارپوري
”لطيف اڪيڊمي“ جي مشاعري جي صدارت مون کي ڏيئي،
جيڪو اعزاز اوهان مون کي بخشيو آهي، تنهن لاءِ آءٌ
تهه دل سان اوهان جو شڪر گذار آهيان. هن سنڌي-
اردو گڏيل مشاعري جي صدارت مهنجي لاءِ گهڻن ئي
سببن ڪري فخر جو باعث آهي. سکر ۽ ان جي پسگردائيءَ
واري سر زمين، صدين کان وٺي علم ۽ فن جو مرڪز پئي
رهي آهي؛ ۽ هتان جي ئي نامور مؤرخ، مير معصوم، سڀ
کان پهرين مون کي سنڌ جي مردم خيز خطي جي تاريخ
سان روشناس ڪيو. هن خطي جي تاريخ، ثقافت، علمي
روايتن، ۽ هتي جي علاقائي ادب جي طالبعلم جي حيثيت
سان، آءٌ ”لطيف اڪيڊمي“ جي پايي پوڻ جو خير مقدم
ڪريان ٿو. مون کي هيءُ معلوم ڪري بيحد خوشي ٿي ته
’لطيف اڪيڊمي‘جو بنيادي مقصد علم ۽ فن جي ترقي ۽
ترويج آهي، ۽ انهي مقصد جي پورائي لاءِ ”شاه لطيف
لِٽرري هال“ جي تعمير، ۽ اردو – سنڌي پبلشنگ هائوس
قائم ڪرڻ جي رٿ غور هيٺ آهي: سکر جو شهر، اهڙي
لٽرري هال ۽ پبلشنگ هائوس جي لاءِ نهايت موزون
آهي.
تاريخي ۽ جاگرافيائي حيثيت سان سکر، بکر ۽ روهڙيءَ
کي سدائين وڏي اهميت حاصل پئي رهي آهي. سڀ کان
پهرين بکر جي ٻيٽ تي يونانين جي نظر پيئي؛ پوءِ
عربن هتي لنگر لاٿا. سکر ۽ روهڙي به انهيءَ قدرتي
ڪوٽ جي سايي ۾ نمودار ٿيا. هن سر زمين ارغونن،
ترخانن، مغلن، افغانن، ڪلهوڙن ۽ ٽالپرن جا هنگاما
ڏٺا. انهن تاريخي هنگامن جي لهه چڙ ۾ علمي ۽
ثقافتي روايتون قائم ٿينديون ويئون.
هيءَ سر زمين هونءَ ته الائي ڪيترين تهذيبن جي
سنگم آهي، ۽ الائي ڪٿان ڪٿان جا ماڻهو اچي هتي
آباد ٿيندا رهيا؛ ليڪن اڪبر جي زماني کان وٺي
انگريزي راڄ جي ابتدا تائين، ٽن سون ورهين جي مدت
۾، هن علائقي جي ذريعي، ٻن پاڙيسري ملڪن – يعني
ايران ۽ افغانستان- سان اسان جا تعلقات تمام گهرا
ٿيا. انهن ٻنهي ملڪن جا عالم ۽ فاضل، شاعر ۽ صنعت
وحرفت جا ماهر هتي ايندا رهيا، ۽ کين هتي جي مٽي
ايتريقدر ته پسند پيئي جو انهن مان گهڻا هتي ئي
رهجي پيا. انگريزي راڄ هڪ سو اٺن ورهين جي مدت کان
پوءِ ختم ٿي ويو؛ ليڪن ايران سان اسان جي ثقافتي
ناتن جي اهميت اڄ به مڃي وڃي ٿي. جن مک هستين انهن
ناتن کي مضبوط بنايو، انهن جي فهرست ۾ مير معصوم
جو نالو چوٽيءَ تي نظر اچي ٿو.سکر ۾ سندس تعمير
ڪيل منارو اڄ به انهن ناتن جي قدامت ۽ ابديت جي
گواهي ڏيئي رهيو آهي.
ترمذي سادات جو هيءُ چشم و چراغ، چار سو پنجٽيهه
سال اڳ بکر ۾ پيدا ٿيو. هن بهادر سپاهيءَ، حاذق
طبيب، دقيق نظر مورخ، شيوابيان شاعر، اڻٿڪ سياح، ۽
فن تعمير جي ماهر، اڪبر جي درٻار ۾ ايتريقدر رسوخ
پيدا ڪيو جو ايران جي سفارت سندس سپرد ٿي، ۽ شاهه
عباس صفويءَ کيس وڏي قدر ۽ عزت جي نظر سان ڏٺو.
سندس سڀ کان وڏو ڪارنامو اُهي تاريخي ڪتبا آهن،
جيڪي ايران جي سفر واري وقت ۾هن هر هنڌ مشهور
عمارتن تي نصب ڪيا. مير معصوم کان سواءِ، بکر ۽
روهڙيءَ جي ٻين عالم ۽ فاضل هستين – خصوصاً هتي جي
رضوي سيدن – جون علمي ۽ ادبي خدمتون، هن سر زمين
جي گرانقدر ثقافتي ورثو آهي. هتي جي فارسي شاعرن
جي فهرست ايڏي طويل آهي جو آءٌ صرف چند نالن تي
ڪفايت ڪندس: سيد صفائي، مير بزرگ، شاهه جهانگير
هاشمي، آخوند ملا اسحاق، مير محمد هاشم رضوي، مير
صمد شاهه، منشي عبدالرؤف، سيد نجم الدين ”عزلت“.،
شاهه قطب الدين، شيخ احسن الله ”مائل“، محمد صلاح
”متقي“، ۽ شيخ محمد رضا – جنهن جو هيءَ شعر تمام
مشهور آهي:
کارِ ما آخر شد و آخر زما کاري نه شد،
مشتِ خاکِ ما غبارِ کوچهء ياري نه شد.
رضوي سادات مان شاهه عنايت شهيد جو مريد، جان الله
شاهه رضوي، به فارسيءَ جو سٺو شاعر هو. تصوف جي
ذوق کيس ’گداخته دل‘ عطا ڪئي هئي، جنهن جي جهلڪ
هنن شعرن ۾ نظر اچي ٿي:
نورِ خدا به سينهء ما موج مي زند،
اين بحر در سفينهء ما موج مي زند؛
آتش کہ شيشهء دلِ منصور را گداخت،
از ساغرِ شبينهء ما موج مي زند.
’روهڙي‘ جي ظاهري طرح غير شاعراڻي نالي مان ان جي
علمي ۽ ادبي محفلن جو اندازو ڪرڻ مشڪل آهي. هن
علائقي جي ٻين بيشمار خوبين جيان، هتي جي فضا ۾ به
رنگيني ۽ ڪشش هئي. روهڙيءَ جي مشهور شاعر قادر بخش
”بيدل“ انهيءَ رنگيني ۽ ڪشش جو ذڪر هينئن ڪيو آهي:
|
زيارت گاهِ هر روشن ضميري، |
دليلِ راه هر جانِ منيري؛ |
|
ز آبستان شمالش تازه و تر، |
ز کوهستان جنوبش صاف و انور؛ |
|
ز ريگستان بود شرقش مصفّا، |
ز باغستان شده غربش مطرّا؛ |
|
دگر پرسي ز حالِ ساکنانش، |
سراسر جمع خاطر در امانش؛ |
|
شکر گفتار و گل رخسار و خوشخو، |
صفا کردار و کم آزار و مہ رو. |
قادر بخش ”بيدل“ پنهنجي بيان جي وسعت کي ڪنهن هڪ
ٻوليءَ تائين محدود نه ڪري سگهيو: هن عربي، فارسي،
اردو ۽ سنڌيءَ کي پنهنجي خيالن جو وسيلو بنايو. هن
جو تصوف صحتمند، ۽ هن جوعشق سخت ڪوش آهي:
|
اي عشق بيا و صفدري کن، |
شمشير بکش سکندري کن؛ |
|
با روئي که رشک آفتاب است، |
از مشرقِ سينہ خاوري کن؛ |
|
زان روئي نقاب را برفگن، |
پيرايهء بزم دليري کن. |
”بيدل“ جا اردو غزل هن ڳالهه جو ثبوت آهن ته اردو
سان هن علائقي جو تعلق ڪيترو پراڻوآهي. سنڌيءَ جي
هن نامور شاعر، اڄ کان سو ورهيه اڳ اردوءَ ۾ هي
شعر چيا:
وجود ايک هي، بس، لا الہ الا هو،
نه کر دوئي کي هوس، لا الہ الا هو.
وهي هي مرغ، وهي آشيانِ لاهوتي،
وهي هي عينِ قفس، لا الہ الا هو.
وهي هي قافله سالارِ دشت پيمائي،
وهي هي بانگِ جرس، لا الہ الا هو.
وهي هي ”بيدل“ فاني، وهي هي نورِ بقا،
وهي هي آتش و خس، لا الہ الا هو.
واديء سنڌ جي فرمانروائن، فارسيءَ جي جيڪا سرپرستي
ڪئي، ان سان نه صرف پاڙيسري ملڪن سان تعلقات وڌيا،
بلڪ خود هن پرڳڻي جي ثقافت ۽ زبان تي پڻ ان
جوخوشگوار اثر پيو. جيڪڏهن هو فارسي ادب جي واڌاري
طرف ڌيان نه ڏين ها، ته خدا ڄاڻي سنڌي ٻوليءَ جي
صورت اڄ ڪهڙي هجي ها، ۽ اها رفتي رفتي اردو ۽
مغربي پاڪستان جي ٻين علاقائي ٻولين کان ڪيتريقدر
پري ٿي وڃي ها. سنڌجي انهن حاڪمن مان گهڻا خود
شاعر ۽ اديب هئا. انهن جي انعامن اڪرامن جي مشهوري
ٻُڌي، پري پري کان فارسي شاعر هتي ايندا هئا. انهن
مان گهڻن شاعرن ۽ اديبن جون تصنيفون ضايع ٿي چڪيون
آهن؛ جيڪي باقي بچيون آهن،اهي گمناميءَ جي ڍيرن
هيٺ ڏٽيون پيئون آهن. سنڌي ادبي بورڊ، گذريل چند
سالن ۾، انهن مسودن جو قيمتي ذخيرو گڏ ڪيو آهي، ۽
انهن کي شايع ڪرڻ جو بار کنيو آهي؛ ليڪن هيءُ ڪنهن
به هڪ اڪيلي اداري جو ڪم نه آهي. آءٌ لطيف
اڪيڊميءَ جي ڪارڪنن کي مشورو ڏيندس ته اهي به گهٽ
۾ گهٽ سکرجي آسپاس اهڙن مسودن جو سراغ لڳائين، ۽
انهن جي اشاعت جوانتظام ڪن: انهن مسودن جي شايع
ٿيڻ سان اسان جي تاريخ ۽ ثقافت جون ڪيتريون ساريون
گم ٿيل ڪڙيون ملي وينديون.
هتي جي فارسي شاعرن جي هڪ نمايان خصوصيت هيءَ آهي
ته هنن متقدمين جي جواب ۾جيڪي مثنويون لکيون، تن
جا موضوع پنجابي ۽ سنڌيءَ جي عوامي قصن مان
ورتائون. مير عظيم الدين ”عظيم“، مير ضياء الدين
”ضيا“، نواب ولي محمد خان لغاري، ۽ قادر بخش
”بيدل“، ’هير – رانجهو‘ جو داستان منظوم ڪيو؛ شيوڪ
رام ”عطارد“، اهو ئي قصو فارسي نثر ۾ لکيو؛ مير
معصوم ۽ حاجي محمد ”رضائي“، ”ناز و نياز“ ۽ ”زيبا
نگار“ جي عنوانن سان، ”سسئي – پنهون“ جو قصو بيان
ڪيو؛ ادراڪي بيگ لاريءَ ”ليلا – چنيسر“، ۽ مير
نصير خان ”مرزا صاحبان“ بابت مثنويون لکيون: هاڻي
ضرورت هن ڳالهه جي آهي ته انهن قصن کي اردو ۾
منتقل ڪيو وڃي.
اوهان هن اڪيڊميءَ کي ’شاهه عبداللطيف‘ جي نالي
بجا طور منسوب ڪيو آهي. سنڌي ادب ۾ شاهه صاحب جي
شخصيت ۽ ان جي ڪلام کي جيڪو مرتبو حاصل آهي، اهو
ٻين زبانن جي شاعرن کان گهٽ نه آهي. جيتوڻيڪ، زبان
جي بنياد تي، هن جي شخصيت ۽ هنجي ڪلام جي ظاهري
ڪشش سنڌ جي علائقي سان وابسته آهي، ليڪن سندس فڪري
انداز جو بنياد اسان جون اهي گڏيل روايتون آهن، جن
جو سرچشمو اسلامي تصوف ۽ اسلامي ثقافت آهي. شاهه
عبداللطيف کي هڪ ’صوفي شاعر‘ ٺهرائڻ کان اڳ ۾، هن
جي آفاقيت پسنديءَ کي به مڃڻو پوندو؛ ڇو ته ”تصوف“
۽ ”علاقائيت“ ٻه متضاد چيزون آهن: وحدت ۽ سالميت،
تصوف جي جان آهن؛ ڪثرت، انتشار ۽ حد بندي ان جا ضد
آهن.
اسان جي علاقائي ٻولين ۽ اسان جي قومي ٻولين ۾
گهرو لاڳاپو آهي. پاڪستان ٺهڻ کان اڳ اهو لاڳاپو
عام طرح واضح نه هو،۽ فقط اهي ماڻهو ان جي اهميت
کي ڄاڻي سمجهي سگهيا ٿي، جن کي علمي تحقيق سان ڪا
دلچسپي آهي. ان کان ناواقفيت جا سبب ظاهر آهن.
اسان جي غير ملڪي حڪمرانن انهيءَ ڳالهه کي مصلحت
جوڳو نه سمجهيو ته مختلف علائقن جي ماڻهن ۾ ميل
جول وڌي. پاڪستان قائم ٿيڻ کان پوءِ اها صورتحال
باقي نه رهي، ۽ هن وقت اوهين ڏسي رهيا آهيو ته
اردو ترجمن ذريعي اسين علاقائي ٻولين جي ادب کي
سمجهڻ لڳا آهيون، ۽ عوامي ادب جا اهڙا اهڙا شهپارا
اردو ادب ۾ پلٽجڻ لڳا آهن، جن کان هيستائين اردوءَ
جي جهولِي بنهه خالي هئي. هيءَ ته خير ادب جي
ڳالهه هئي، - ڪم از ڪم شهرن ۾ عام ماڻهن جي
ڳالهائڻ ٻولهائڻ ۽ انهن جي لب لهجي ۾ به نمايان
فرق نظر اچي رهيو آهي.
اسان جي موجود نسلن ڪجهه اهڙي ماحول ۾ تعليم حاصل
ڪئي آهي، جو اسان مان گهڻا – خاص طرح شهرن ۾ - الڳ
الڳ ٻولين ۾ ڳالهائين، لکن، پڙهن ۽ سوچين ٿا.
منهنجي پنهنجي اها حالت آهي جو پنجابي ڳالهايان
ٿو، اردو لکان ٿو، ۽ سنڌي پڙهان ٿو؛ ۽ انهيءَ
ڳالهائڻ، لکڻ، ۽ پڙهڻ وقت انگريزيءَ ۾ سوچيان ٿو!
اها صورتحال تمام افسوسناڪ آهي.
گذريل ڏهن يارهن سالن ۾ آبادين جي ردبدل ۽ لڏپلاڻ
سببان جيڪي نوان نوان سماجي، لساني ۽ تعليمي مسئلا
پيدا ٿيا آهن، انهن تي سنجيدگيءَ سان غور ڪرڻ جي
فرصت اسان کي اڃا تائين ڪانه ملي آهي. انهن مان هڪ
اهم مسئلو ’رسم الخط‘ جو آهي. اردو توڙي مغربي
پاڪستان جي مختلف علاقائي ٻولين جي لپي، بنيادي
طرح، هڪ ئي آهي. علاقائي لب لهجي سبب انهن ۾ جيڪي
اختلاف پيدا ٿي ويا آهن، سي اهڙا نه آهن جو انهن ۾
هڪ جهڙائي پيدا ڪري نه سگهجي. آءٌ سمجهان ٿو ته
انهن مڙني زبانن کي آسانيءَ سان سکڻ ۽ سمجهڻ لاءِ
اهڙي قسم جي ڪوشش ضروري آهي.
هيءَ خوشيءَ ۽ اطمينان جي ڳالهه آهي جو اسان جا
اديب، پنهنجين تخليقن ذريعي، مختلف ٻولين کي هڪٻئي
جي وڌيڪ ويجهو آڻي رهيا آهن. گذريل ڏهن يارهن سالن
۾ جيڪو ادب پيدا ڪيو ويو آهي، ان کي ”ادبي جمود“
نٿو ڪوٺي سگهي.
زبان توڙي خيالن جي اعتبار کان، موجوده سنڌي ادب،
پاڪستان کان اڳ واري سنڌي ادب کان گهڻو مختلف آهي.
هن وقت جي تقاضائن جو ساٿ ڏنو آهي - ۽ اها ڳالهه
ان جي آئينده ترقيءَ جو پيش خيمو آهي.
’لطيف اڪيڊميءَ‘ اردو ۽ سنڌيءَ لاءِ پبلشنگ هائوس
قائم ڪرڻ جو فيصلو ڪيوآهي، سو اسان جي ضرورتن جي
عين مطابق آهي. مون کي اميد آهي ته ٻنهي ٻولين سان
دلچسپي رکڻ وارا، اڪيڊميءَ جي ڪارنامن کان فيضياب
ٿيندا. شاهه عبداللطيف جي جسته جسته ڪلام جا اردو
ترجما ڪثرت سان شايع ٿي رهيا آهن. ترجما ڪرڻ وارن
۾ نه صرف سنڌي شاعر شامل آهن، بلڪ اهڙا شاعر پڻ
آهن، جن جي مادري ٻولي سنڌي نه آهي. سنڌي زبان سان
انهن اردو شاعرن جو اهو شغف ٻنهي زبانن جي مستقبل
لاءِ نيڪ فال آهي. سکر وارن کي هن ڳالهه تي فخر
ڪرڻ گهرجي ته شاهه عبداللطيف جي مڪمل منظوم اردو
ترجمي لاءِ سنڌ يونيورسٽيءَ جي نظر سندن ئي هڪ هم
وطن تي پيئي، جنهن جي طبع جي جدت نه صرف سنڌيءَ ۾
فڪر ۽ بيان جون نيون راهون ڪڍيون آهن، بلڪ اردو
۾به هڪ منفرد رنگ اختيار ڪيو آهي؛ لطيف اڪيڊميءَ
لاءِ ان جو وجود مبارڪ آهي.
اڪيڊميءَ جي بنيادي مقصد جي پورائيءَ لاءِ اردوءَ
۽ سنڌي جا گڏيل مشاعرا نهايت ضروري آهن. اردو زبان
جي مقبوليت ۾ مشاعرن کي شروع کان ئي وڏو دخل رهيو
آهي. ڪتاب جي ذريعي زبانون سکڻ جون ڪوششون صرف
انفرادي حد تائين ڪامياب ٿي سگهن ٿيون. اسان جي
موجوده لساني مسئلن جي حيثيت اجتماعي آهي، ۽ انهن
کي اجتماعي طور تي ئي حل ڪري سگهجي ٿو: ۽ مخلوط
مشاعرا هن نهايت اهم اجتماعي مسئلي کي اجتماعي طور
تي حل ڪرڻ جو بهترين ذريعو آهن.
18
- ڪل سنڌ ادبي ڪانفرنس
(حيدر، سنڌ: 31 مئي ۽ 1 جون، 1958ع)
”جمعيت الشعراء سنڌ“، سنڌ جي شاعرن جي هڪ جهوني
جماعت آهي، جنهن جي سهاري هيٺ، هر سال، سنڌ جي
مختلف مرڪزي شهرن ۾، ڪل سنڌ ادبي ڪانفرنسون ڪوٺائڻ
جي هڪ چڱي روايت قائم ٿي چڪي آهي. هن وقت تائين ٻي
ڪابه تنظيم اهڙي وڏي انتظام جي اهتمام ڪرڻ لاءِ
تيار نه ٿي سگهي آهي.انهيءَ اعتبار کان، ’جمعيت
الشعراء سنڌ‘ جو اهو سلسلو بهرحال ساراهه جوڳو بلڪ
غنيمت آهي. هيلتائين اهڙيون جملي ارڙهن ساليانيون
ڪانفرنسون ٿي چڪيون آهن. پوئين، ارڙهين آل سنڌ
ادبي ڪانفرنس، سنڌ جي برک ۽ قديم تاريخي شهر
حيدرآباد ۾، ايڪٽيهين مئي۽ پهرين جون 1958ع تي،
سنڌ يونيورسٽيءَ جي احاطي اندر، وڏي شان ۽ مان سان
ٿي گذري.’جمعيت الشعراء‘ جي سهاري هيٺ سڏايل هن
ڪانفرنس جو اهتمام، مرڪزي ”بزم طالب الموليٰ“
طرفان ڪيو ويو هو.
ڇنڇر 31 مئي 58ع تي، شام جي پنجين بجي، ڪانفرنس جي
پهرين نشست، سنڌ يونيورسٽي جي وائيس چانسلر مسٽر
آءِ. آءِ. قاضي صاحب جي صدارت هيٺ، شروع ٿي. تلاوت
قرآن مجيد جي افتتاحي رسم ادائيءَ بعد، مرحبائي
ڪميٽيءَجي ڪرسي نشين، ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ،
پنهنجو مرحبائي خطبو پڙهيو. ڊاڪٽر صاحب پنهنجي
خطبي ۾، ڪانفرنس جي مقام جي مناسبت سان،
’حيدرآباد‘ شهر جي ابتدائي تاريخ تي نهايت مفيد ۽
پرمغز معلومات پيش ڪئي، ۽ ڪانفرنس ۾ شرڪت ڪرڻ وارن
مهمانن جو شڪريو بجا آندو. ان کان پوءِ صدر صاحب،
جناب آءِ. آءِ. قاضيءَ، پنهنجو صدارتي خطبو پيش
ڪيو. قاضي صاحب، ادب ۽ ثقافت جي موضوعن تي
ڳالهائيندي،هن حقيقت تي گهڻي افسوس جو اظهار ڪيو
ته اهي اجلاس جيڪي اسين ورهين کان وٺي قائم رکند
اپئي آيا آهيون، سي اڃا تائين محض ”نشستند، گفتند
و برخاستند“ واري مقولي جو مثال بنيا رهيا آهن؛
’ادب‘ پيدا ڪرڻ، ان کي پنهنجين زندگين ۾ رائج ڪرڻ،
توڙي پنهنجين ادبي تحريرن کي محفوظ ڪرڻ جي عملي
پهلوئن کان اسين يڪسر قاصر رهيا آهيون.
ٻن ڪلاڪن جي وقفي بعد، رات جي نوين بجي کان، اردو
– سنڌي طرحي مشاعري جي ٻي نشست شروع ٿي. حيدرآباد
جي ڪمشنر سيد هاشم رضا صاحب مشاعري جو افتتاح ڪيو،
۽ صدارت به ڪئي. سنڌي طرح مصرع هئي- ”هي سرمد و
منصور جو آواز نه آهي“؛ ۽ اردو مصرع هئي- ”سڀ ڪچهه
کها، مگر نه کهُلي رازدان سي هم“. رات جي اٽڪل هڪ
بجي تائين مشاعري جي محفل گرم رهي.
ٻئي ڏينهن، صبح جي اٺين بجي، مخدوم محمد زمان صاحب
طالب الموليٰ جي صدارت هيٺ، سبجيڪٽ ڪميٽيءَ جي
ميٽنگ ٿي گذري، جنهن ۾ وقت جي اهم ادبي مسئلن ۽
مطالبن متعلق ڪل ڏهه ٺهراءَ بحال ڪيا ويا، جي آخر
۾ درج آهن.
ساڳئي ڏينهن، شام جي پنجين بجي، ادبي مقالن جي
چوٿين نشست، سيد ميران محمد شاهه صاحب جي صدارت
هيٺ ٿي. مقالن لاءِ چار موضوع مقرر هئا: ماضيءَ
جوادب، موجوده ادب ٻهراڙيءَ جو ادب، ۽ سنڌي ڪافي.
سچ پچ ته اهي ئي چار عنوان آهن، جن ۾ سنڌي ٻوليءَ
توڙي ادب جا مڙيئي بيان بند آهن؛ ۽ اهي ئي اهڙا
اهم عنوان آهن، جن تي اسان کي پنهنجي لکڻ ۽ سکڻ جو
بنياد ٻڌڻ گهرجي: ليڪن جيتريقدر ڪانفرنس ۾ پڙهيل
مقالن جو تعلق آهي، باوجود ان جي جو ليکڪن کي انهن
موضوعن ڏانهن مائل ڪرڻ جي غرض سان معقول انعامن جي
آڇ جو اعلان ڪيو ويو هو، ۽ انهيءَ مقصد سان نه صرف
هڪ چونڊ ڪميٽيءَ جي تشڪيل ڪئي ويئي هئي ۽ جج مقرر
ڪيا ويا هئا، بلڪ هڪ مناسب توقع جي بنياد تي مقالن
جو تعداد (16) پڻ رٿيو ويو،- ان جي برعڪس،توقع جي
خلاف، معلوم ٿيو ته اسان جي اديبن ۽ عالمن هن ڏس ۾
بالڪل بي پرواهيءَ جو ثبوت پيش ڪرڻ جو ارادو ڪري
ڇڏيو هو- ورنه اهڙا ئي موقعا، بعض بنيادي تخليقن
جو بهانو بنبا آهن. تاهم، ڪجهه چيزون واقعي لاجواب
پيش ٿيون.
اٽڪل اڍائي ڪلاڪن جي وقفي کان پوءِ، موسيقيءَ جي
محفل جو آغاز ٿيو. ڪانفرنس جي هيءَ پنجين ۽ آخري
نشست هئي، جنهن جي صدارت لاءِ پاڪستان جي دفاعي
وزير، مسٽر محمد ايوب کهڙي، جو نالو مشتهر ڪيو ويو
هو، پر جيئن ته هو صاحب موقعي تي موجود ٿي نه
سگهيو، ان ڪري ڪچهريءَ جي صدارت اردوءَ جي مشهور
شاعر ۽ ريڊيو پاڪستان حيدرآباد جي سابق ريجنل
ڊائريڪٽر، حفيظ هوشيارپوري صاحب ڪرڻ فرمائي، جو
خود به راڳ – آلاپ جو هڪ سٺو ڄاڻو ۽ پارکو آهي.
راڳ – رهاڻ جي هيءَ نشست بيحد دلچسپ، ۽ بظاهر سڀني
نشستن کان ڪامياب هئي؛ خاص ڪري ڳجهارتن جي چٽاڀيٽي
ته خوب هئي. ٺيٺ سنڌي راڳ جي محافظت ۽ معاونت، وقت
جي اهم ضرورت آهي. ساڳيءَ طرح، ٻهراڙيءَ جي رهيل
کيل سگهڙن جي هنرمندن کي همتائڻ ۽ تعليمي ماحول
سان مانوس بنائڻ، اسان جي بنيادي فرضن ۾ داخل آهي.
اسان جي ادب ۽ ثقافت جو صحيح سرچشمو،بلڪ روح، اهي
ئي ٻهراڙيون آهن، جتي اسان جي ادب جا بهترين قدر،
اسان جي ٻوليءَ جي مڪمل لغت، ۽ اسان جي ثقافت جي
سربستي تاريخ موجود آهي، ۽ جتي جي ’اٻوجهه‘ رهاڪن،
ڪيترن ئي انقلابن جي باوجود، پشت بپشت، سنڌ جي
انهيءَ املهه ذخيري کي محفوظ پئي رکيو آهي. ڪهڙو
نه چڱو ٿئي جو هن ڏس ۾ خاص درڪ وٺي، وڏي پيماني
تي، سنڌي ثقافتي ڪانفرنسن جو سلسلو پڻ سوچيو وڃي!
ٺهراءَ
(1)- سنڌي، سرڪاري زبان.
هيءَ ڪانفرنس حڪومت پاڪستان کان مطالبو ٿي
ڪري ته سنڌي زبان کي پڻ اولهه پاڪستان جي سرڪاري
زبان قرار ڏنووڃي.
(2)- گرانٽون.
هيءَ ڪانفرنس حڪومت کان پرزور مطالبو ٿي
ڪري ته سنڌ جي ادبي ۽ ثقافتي ادارن- جهڙوڪ سنڌ
يونيورسٽي، سنڌي ادبي بورڊ ۽ شاهه لطيف ثقافتي
مرڪز – لاءِ منظور ڪيل موجوده مالي گرانٽون جلد
ادا ڪيون وڃن، ۽ پڻ اڃا وڌيڪ منظور ڪيون وڃن، جيئن
انهن علمي ۽ ادبي ادارن کي وڌيڪ مؤثر ۽ مفيد بڻائي
سگهجي.
(3)- چونڊن جون لسٽون.
هيءَ
ڪانفرنس حڪومت کان مطالبو ٿي ڪري ته ووٽرن جون
لسٽون، لازمي طور، سنڌي زبان ۾ شايع ڪيون وڃن؛
ڇاڪاڻ جو اردو رسم الخط ۾ سنڌي نالن جي صحيح نموني
۾ ادائگي ٿيڻ ناممڪن آهي.
(4)- ريڊيو پاڪستان.
هيءَ ڪانفرنس حڪومت پاڪستان کان مطالبو ٿي
ڪري ته ريڊيو پاڪستان حيدرآباد تان نشڙ ٿيندڙ
پروگرام کي صبح جو به نشر ڪجي، ۽ ان ۾ سنڌي
پروگرام کي خاص اهميت ڏيئي وڌائجي، ۽ ريڊيوپاڪستان
جي ٻين رسالن – ”آهنگ“ ۽ ”پاڪستان ڪالنگ“ وانگر،
سنڌيءَ ۾ به هڪ اهڙو رسالوجاري ڪيووڃي.
(5)- هيءَ ڪانفرنس، سنڌي ڊڪشنريءَ جي مرتبن ۽
منتظمن کي گذارش ٿي ڪري ته ڊڪشنريءَ جي اشاعت ۾
وڌيڪ دير نه ڪري، ان کي ترت شايع ڪرايو وڃي.
(6)- زوري تعليم.
هيءَ
ڪانفرنس حڪومت کان مطالبو ٿي ڪري ته زوري تعليم جي
بند ٿيل سلسلي کي وري جاري ڪري، هر سال ٻن تعلقن ۾
زوري تعليم رائج ڪئي وڃي.
(7)- تعليمي نصاب.
هيءَ ڪانفرنس، هاءِ اسڪولن ۽ ڪاليجن جي
سنڌي نصاب ۾ نقص جو اظهار ڪندي، اختياريءَ وارن
کان مطالبو ٿي ڪري ته سنڌي نصاب ڪارائتو ۽ نئين سر
مقرر ڪيووڃي.
(8)- سرڪاري رسالو.
هيءَ ڪانفرنس حڪومت کان مطالبو ٿي ڪري ته
اردو رسالي ”استقلال“ وانگر هڪ سرڪاري رسالو سنڌي
زبان ۾ به شايع ڪيووڃي، ته جئن سنڌ اندر سرڪاري
اطلاعات آسانيءَ سان پهچي سگهن، ۽ سنڌي زبان ۽ ادب
جي ترقي به ٿئي.
(9)- اديبن لاءِ معاوضا.
هيءَ ڪانفرنس مرڪزي حڪومت ۽ سنڌي ادبي
بورڊ کان مطالبو ٿي ڪري ته سنڌي زبان ۾ شايع ٿيندڙ
ماهنامه ”نئين زندگي“ ۽ سماهي ”مهراڻ“ ۾ لکندڙ
مضمون نگارن ۽ شاعرن کي معاوضو ڏنووڃي- جهڙيءَ طرح
ٻين شايع ٿيندڙ رسالن جي اديبن کي ملندو رهي ٿو.
(10)- هيءَ ڪانفرنس مرڪزي حڪومت کان مطالبو ٿي
ڪري ته سنڌاندر ريلوي اسٽيشنن جا نالا سنڌي زبان ۾
لکيا وڃن، جيئن اڳ هو.
تبصرا
جنت السنڌ.
– مصنف رحيمدادخان ”مولائي شيدائي“؛ صفحا اٺ سو،
مجلد؛ سائيز ڊبل ڪرائون؛ ڇپائي صاف سهڻي، ڪاغذ
عمدو، گيٽ اپ معياري، ڪور دلڪش، رنگين؛ قيمت ڏهه
روپيا؛ ڇپائيندڙ: سنڌي ادبي بورڊ؛ ملڻ جو هنڌ:
سنڌي ادبي بورڊ جا بوڪ استال – (1) سنڌ اسيمبلي
بلڊنگ، بندر روڊ، ڪراچي، ۽ (2) اسٽيشن روڊ،
حيدرآباد، سنڌ.
سنڌ جي مشهور اهل قلم ۽ تاريخدان جناب مولائي
شيدائي صاحب، هيءُ ضخيم ڪتاب ”سنڌي ادبي بورڊ“ جي
ايماء تي مرتب ڪيو آهي. فاضل مصنف هن فن جي قديم ۽
جديد، مستند ۽ معتبر، انگريزي، اردو، عربي ۽ فارسي
ڪتابن تان استفادو ڪيو آهي. سندس هيءَ علمي ۽
تاريخي ڪاوش، هن فن جي ڄاڻن ۽ طالب العلم دوستن
لاءِ نهايت ڪارآمد تاريخي تحفو آهي.
سنڌ متعلق هيلتائين جي به تاريخي ڪتاب ۽ نيم
تاريخي ڪتاب ۽ تذڪرا شايع ٿي چڪا آهن، انهن ۾ هيءُ
ڪتاب، پنهنجي انفرادي ترتيب ۽ تدوين جي لحاظ کان،
خاص ۽ الڳ مقام رکي ٿو. مصنف لکي ٿو:
- ”منهنجو گهڻي عرصي کان ’تاريخ سنڌ‘ لکڻ جو ارادو
هو، ڇاڪاڻ ته سنڌ جون جيڪي به تاريخون آهن، اول ته
انهن ۾ حوالا ڏنل ڪين آهن، وري جن ۾ ڏنل آهن سي
مبهم نموني ۾ ڏنل آهن؛ نه سنڌ جي جاگرافيءَ متعلق
بيان ڏنل آهن، نه سنڌ جي تجارتي، صنعتي ۽ اقتصادي
حالتن متعلق ڪجهه بيان ڏنل آهي؛ فقط خشڪ سياسي
بيان ڏنل آهن؛ ڪن تاريخن ۾ هجري سن ڏنل آهن، ته ڪن
۾ عيسوي ڏنل آهن؛ بعض بيان قياسي،۽ ڪي افسانن
وانگر آهن: اهڙين خامين ۽ غلطين کي مٽائڻ ۽ وطن ۽
قوم جي خدمت ڪرڻ جي ارادي سان، مون سنڌ جي مفصل
تاريخ جو هيءُ نسخو تيار ڪيو آهي.“
- ”اڪثر اڳين مورخن، سياسي مذهبي تعصب ڪري، اسان
جي سنڌڙي سونهاريءَ جون جيڪي تاريخون لکيون آهن،
انهن مان اسلامي دور ۾ فقط ڪاهن۽ جنگين جو ذڪر ڏنل
آهي- گويا اسلامي دور محض جاهليت جو دور هو. بعض
انگريز مورخن هن خوش نصيب صوبي کي ’ناخوش وادي‘ ۽
’بدنصيب واديءَ‘ جي نالن سان سڏيو آهي- حالانڪ
اسان جي سنڌ سڄي ايشيا ۾ زرخيز ملڪ آهي، ۽ سڄي
پاڪستان اندر بچت وارو صوبو آهي. ملڪ جي اهڙين
بيمثل برڪتن ڪري، مون ڪتاب تي ’جنت السنڌ‘ نالو
رکيو آهي.“
سنڌ جي تاريخي ڇنڊڇاڻ متعلق جنهن احتياط ۽ تياريءَ
جي ضرورت آهي، ان جو هلڪو خاڪو ۽ احساس محترم
مولائي صاحب جي مٿئين اقتباس ۾ موجود آهي.
”جنت السنڌ“ ۾ پنج هزار ق.م کان سن 1843ع تائين
سنڌ جي سياسي، تمدني، تجارتي، صنعتي، علمي،
تهذيبي، ادبي ۽ عمراني حالتن جو تاريخي حيثيت سان
جائزو ورتو ويو آهي. مناسب هنڌن تي نقشا
ڏيئي،پڙهندڙ لاءِ تاريخي ۽ جغرافيائي ماحول ۽ پس
منظر چٽو ڪيو ويو آهي. سنڌ تي جن جن خاندانن حڪومت
ڪئي آهي،انهن جا شجرا ڏنل آهن، ۽ انهن بادشاهن جون
سن وار فهرستون ڏنل آهن؛ ان سان گڏ، التزاماً،
هجري سن به ڏنل آهي.
ڪتاب جي افاديت متعلق ايترو چوڻ ڪافي آهي ته هن
ڪتاب جي ماخذن جي فهرست ارڙهن صفحن ۾ آهي. هر باب
جي لکڻ وقت ڪافي ڪتاب اڳيان رکيل نظر اچن ٿا. سنڌ
۽ سنڌ متعلق قديم۽ جديد لٽريچر ايتروگهڻو وٽڙيل،
منتشر، مغلق، پريشان ۽ بي ترتيب آهي، جو ان کي
مطالعو ڪرڻ بعد جو ڪجهه حاصل ٿئي ٿو، سو مواد ۽
مطالعو ورق گردانيءَ ۽ ڇنڊڇاڻ جي مقابلي ۾گهڻو گهٽ
آهي. تاريخ محض قصه گوئي، منقبت نويسي، مداحي ۽
قصيده خوانيءَ جو نالو نه آهي. تاريخ آهي انسان جي
ان ارتقا جو نالو،جا ارتقا زندگيءَ جي متبدل ۽
متغيّر ماحول ۾ پيدا ٿيندي رهي آهي؛ جنهن ۾واقعات
۽ حادثات جا اسباب ۽ عوامل بيان ٿين ٿا؛ جنهن ۾ ان
پس منظر تان به پردو هٽايو وڃي ٿو، جنهن ۾ لڪي لڪي
ڪردار انساني زندگيءَ سان رانديون رچائيندا رهن
ٿا.
هينئر تائين سنڌ متعلق جيڪي به ڪتاب لکيا ويا آهن،
اهي قديم طرز جي تذڪره نويسيءَ تي مبني آهن، جنهن
۾ تنقيد توڙي روايات ۽ واقعات جي پرک گهٽ، پر
تقليد جامد ۽ طول بياني زياده آهي؛ مخصوص فڪر جي
اشاعت، ۽ خاص شخصيتن جي مداحي مبالغہ جي حدن تائين
نظر اچي ٿي. اسان وٽ ”تاريخ معصومي“، ”تاريخ
طاهري“، ”بيگلار نامو“، ”ترخان نامو“، ”تحفة
الڪرام“، ”فتح نامو“ ۽ ”فريئر نامو“موجود آهن؛ ان
طرح ٻيا به ڪي سنها ٿلها، مختصر ۽ مجمل تذڪرا به
آهن؛ ڪي اسڪولي تاريخون به آهن؛ پر اهي سڀ آهن
حاڪمن جي سرپرستيءَ هيٺ لکيل، ۽ حاڪم خاندان جي
ڪارنامن جي تاريخ. انهن سان گڏ، ڪن بزرگن جي مختصر
حالات ۽ ڪرامات ۽ ڪجهه نمونه ڪلام ۽ تصنيفات تي
مشتمل تاريخ سنڌ جو اهو سلسلو، جو ”مسلم ادبي
سوسائٽيءَ“ پاران چئن پنجن حصن ۾ آيل آهي؛ يا
’تاريخ سنڌ‘ اردو، جا اعظم ڳڙهه مان ’دارالمصنفين‘
وارن ڇاپي آهي: انهن سڀني جو حال ساڳيو آهي. ڪي
روزنامچا آهن، ته ڪن ۾ رڳو حاڪم طبقي جي سيرت ۽
اخلاق، فتوحات ۽ جنگي حالات جو ذڪر آهي؛ ڪن ۾ وري
اميرن، وزيرن، شاعرن ۽ درٻاري عالمن جا باهمي
مشاعرا ۽ مذاڪرا آهن، يا افسانا ۽ قصا بيان ٿيل
آهن. جن جن عالمن ۽ مورخن اهي تاريخون لکيون آهن،
اسين انهن جي حسن ظن ۽ حسن نيت تي ڪوبه شڪ نٿا
ڪريون: هو پنهنجي پنهنجي دور جي تخليقي رجحانات،
علمي ۽ ادبي زاويهء نظر، سياسي مصلحتن ۽ حاڪمن جي
حڪمتن کان ٻاهر رهي ڪجهه به نه ته سوچي ٿي سگهيا،
۽ نه ڪجهه لکي ٿي سگهيا: لامحاله، ڪن سطحي ۽ غير
ضروري مسئلن کي ڪجهه وضاحت سان بيان ڪندا رهيا
آهن؛ تاهم ان دور جي حقيقي ۽ عمومي حالات متعلق ڪي
مبهم۽ خفيف اجمالي اشارا ضرور ملن ٿا، جن کي تاريخ
جو محصل سمجهڻ گهرجي.
رڳوبادشاهن ۽ اميرن، وزيرن ۽ شاعرن جي حالات ۽
تاريخ جو بيان ته قصص و حڪايات جي زمري ۾ ايندو.
’تاريخ‘ اها آهي، جنهن ۾ حال، ماضيءَ ۽ استقبال جي
رشتي ۽ تعلق جي توجيهه پيدا ٿيل هجي، جنهن ۾ هر
دور جي پوري تصوير هجي، جنهن ۾ هر دور جي ارتقا
پذير قدرن سان گڏ اهي سمورا صحتمند پهلو بيان ٿيل
هجن، جن جي واسطي سان قوم وڌندي رهي آهي. افسوس
اهو آهي ته اسان جي ملڪ ۾، يا ان کان ٻاهر هند ۾،
جي به ادارا ٿيا آهن، انهن جديد ذوق يا تاريخ
نويسيءَ جي جديد فن کي اڃا هٿ نه لاتو آهي. اهي ئي
پراڻا تذڪرا آهن،۽ اهائي پراڻي قسم جي حاشيه آرائي
۽ طول بياني – اهي ئي لاٽون، اهي ئي چُگهه.
هن دور ۾ تاريخ ۽ ان جي فني اصولن کي مدنظر رکڻ هر
محقق ۽ مؤرخ جو منصبي فرض آهي. ’جنت السنڌ‘، سنڌ
جي علمي ۽ ادبي دنيا ۾ هڪ تحسين جوڳي ڪوشش آهي.
مواد جي جمع ڪرڻ، ان جي ڇنڊڇاڻ ڪرڻ، ان جي ترتيب ۽
تدوين، واقعات جي بيان ڪرڻ جي طرز ۽ حالات جي
تجربي متعلق هر هڪ محقق ۽ عالم جو پنهنجو پنهنجو
طريقو آهي. شيدائي صاحب به پنهنجي خاص طرز ۽ خاص
اسلوب جو صاحب آهي. يقين آهي ته ’جنت السنڌ‘ جي
ترتيب ۽ تدوين ۾ جديد فڪر ۽ نظر وارن ڄاڻن کي ڪجهه
غير مانوس چيزون نظر اچن، يا ڪي حصا محض تشنه ۽
ناقص نظر اچن، يا ڪٿي تفصيل ۽ تطول نظر اچي.
بهرحال، هيءَ هڪ علمي ڪاوش آهي، جنهن جو خير مقدم
ڪرڻ ۽ ان سان گڏ ان جو تنقيدي جائزو وٺڻ اسان جو
فرض آهي. |
