سيڪشن؛ رسالا

ڪتاب: مهراڻ 1955ع

مضمون

صفحو :8

     راجا   راڳائِي،   هَردوئي  هيڪُ  ٿئا! - شاهه

بنيا ۽ ان فـــن ۾ گــوءِ کـنيائون. ان بعد سنڌي شـاعريءَ جي فن ’سينگار‘ جو مجموعي طور جائزو وٺي، ان جي خاص خصوصيات مثلاً ڳوڙهي اسلوب بيان، بلند تخيل، انوکين ادائن ۽ دلچسپ عنوانن تي قدري روشني وجهنداسون.

(الف) سنڌي سينگار شاعريءَ جا نامور شاعر

سنڌي سينگار شاعريءَ جو اوءج ۽ ڪمال اسان کي سڀ کان پهريائين حضرت جلال رنگريز جي بي بها بيتن ۾ نظر اچي ٿو. جلال غالباً پهريون استاد شاعر هو جنهن پنهنجي انوکي تخيل ۽ جادو بيانيءَ سان ”سنڌي سينگار“ کي اؤج تي پهچايو ۽ ان کي سنڌي شاعريءَ جي دائري ۾ هڪ مستقل فن جي حيثت ڏني. جئن ته هيٺ ذڪر ايندو، جلال، ميان نور محمد جي عهد جو شاعر هو ۽ غالباً ڀٽائي صاحب جو وڏو معاصر يا هم عمر هو. ان وقت جي عام سنڌي شاعري تصوف جي رنگ ۾ رڱيل هئي ۽ مجاز کان زياده حقيقت ڏي مائل هئي: جئن ته ان جو خاص مقصد اصلاح نفس هو ۽ ان جو خطاب عام ماڻهن کي هو، انهيءَ ڪري ان کي نهايت موءثر مگر عام فهم زبان ۾ ادا ڪرڻ ضروري هو. ان جي ڀيٽ ۾ ’سنڌي سينگار‘ شاعري پنهنجي پس منظر جي لحاظ سان هڪ خاص ’فن‘ هو جنهن ۾ محبوب جي حسن ۽ سينگار جي موضوع کي هڪ خاص انوکي اسلوب بيان ۾ ادا ڪرڻ لازمي هو. سينگار شاعريءَ جي هن ’فني حيثيت‘ سبب، ان کي نباهڻ لاءِ شاعرانه طبع سان گڏ هنرمندي ۽ سگهڙپائيءَ جي به ضرورت هئي. انهي لحاظ سان ”سينگار“ شاعريءَ جا استاد شاعر ساڳئي وقت هنرمند شاعر به هئا: البته هن سلسلي جا ڪافي اهڙا شاعر ٿي گذريا آهن جن جي شاعرانه طبع سندن ’هنرمنديءَ‘ تي غالب هئي، وري ٻيا ڪي اهڙا آهن جن جي ڪلام ۾ ’هنرمندي‘ يا سگهڙپائي زياده نمايان آهي.

بحيثيت هڪ ’فن‘ جي، سينگار شاعري نسبتاً هڪ مشڪل موضوع آهي، انهيءَ ڪري هن ميدان ۾ هر شاعر يا هر هنرمند جو ڪڏي پوڻ مشڪل هو. اهوئي شايد هڪ مکيه سبب آهي جو هن سلسلي جي سڄاڻ شاعرن جو تعداد ڪنهن حد تائين محدود نظر اچي ٿو. حالانڪ هي سلسلو ميان نورمحمد ڪلهوڙي جي دؤر جي شروعات کان وٺي ويندي اڄ کان پنجاهه ورهيه اڳ تائين، يعني ته تقريباً پوڻا ٻه سوء ورهيه، لاڳيتو نظر اچي ٿو. مگر هن تعداد جي ڪمي جا ٻيا ڪي خاص سبب پڻ نظر اچن ٿا. پهريون ته سينگار شاعريءَ جو خاص الخاص موضوع ’مجاز‘ هو. يعني ته محبوب جي ظاهري حسن ۽ سينگار جي تعريف. مگر سنڌ جي سرزمين عالمن، درويشن ۽ صوفين جي اصلاح نفس واري مسلسل تبليغ سبب حقيقت کي هميشه مجاز تي ترجيح ڏني، ۽ ’صورت‘ جي بدلي ’سيرت‘ جي قائل رهي، انهيءَ ڪري سينگار شاعري عالمن ۽ صوفي درويشن جي خاص طبقي ۾ عام رائج نه ٿي. جئن ته ان وقت لکيل پڙهيل طبقو به اهوئي هو، انهيءَ ڪري اهو شعر جنهن جو تعلق فن ”سينگار“ سان هو قلمبند ڪونه ٿيو، ۽ محض سگهڙن جي سينن ۾ ئي محفوظ رهيو. ٻيو ته ڀٽائي صاحب يا ٻين صوفي شاعرن جا بيت عام فهم زبان ۾ چيل هئا ۽ انهيءَ ڪري زبان زد عام ٿي ويا، مگر ’سينگار شاعري‘ بحيثيت هڪ فن جي، ڳوڙهي زبان ۽ انوکي اسلوب بيان ۾ ادا ڪيل هئي، انهيءَ ڪري ان جو ذوق خاص طرح ان فن جي ماهرن جي مجلسن جو ورد وظيفو بنيو. جيتوڻيڪ عوام ۾ ان کي ڪافي مقبوليت حاصل ٿي مگر اها مقبوليت خاص طرح عوام جي سڄاڻ سگهڙن ذريعي پيدا ٿي ۽ انهن فني اشعار جي روايت به گهڻو ڪري انهن سگهڙن جي سينن تائين محدود رهي. ٽيون ته تقريباً گذريل 100 سالن کان وٺي سنڌي ادب جي نئين دوءر جي سنڌي خواه انگريزي پڙهيل اديبن جو توجهه به اڪثر ڪتابي ذخيري تائين محدود رهيو ۽ هو سنڌ جي سگهڙن جي مجلسن کان يا ته بي بهره رهيا، يا ته انهن سگهڙن جي صدري خزانن جو ڪماحقہ قدر ڪونه ڪيائون، جنهن ڪري اهي قيمتي ذخيرا قلمبند ڪين ٿيا ۽ آهستي آهستي جيئن انهن سگهڙن هن دنيا کي ڇڏيو ته اهي صدري خزانا به پاڻ ساڻ کنيو ويا. اهڙيءَ طرح، سنڌي شعر جي ٻئي ذخيري سان گڏ سينگار شاعريءَ جو سرمايو به ضايع ٿي ويو ۽ اڳين استاد شاعرن جي نالن جو به ڪو نشان باقي نه رهيو.

انهن نا سازگار حالتن، ذوق جي ڪمي ۽ پڙهيلن جي ڪوتاهيءَ سبب هن وقت ’سينگار شاعري‘ جي سرمايي مان صرف ٻڏل ٻيڙيءَ واريون هريڙون وڃي باقي بچيون آهن جن جي تحقيق ۽ تلاش اسان تقريباً 1944ع کان شروع ڪئي آهي. مگر موجوده سگهڙن وٽ اها جنس اڪثر ناياب ٿي چڪي آهي. اسان سنڌ جي سگهڙن جي مشهور ماڳن ۽ دڪانن جي کنڊرن تي وڃي ڌوڙ ڌوين وانگر رک ۽ مٽيءَ جا ڍير وائريا آهن ته من ڪي هن مٽيءَ مان سون جا ذرڙا هٿ لڳن! انهيءَ محنت ۽ مشقت سان جو ڪجهه ذخيرو حاصل ٿيو آهي ان ۾ ’سينگار شاعري‘ جي چالهين کان وڌيڪ نامور شاعرن جا ٿورا ڪي گهڻا بي بها بيت، سالم يا ناقص حالت ۾ مليا آهن، جنهن مان اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته سنڌ جي سرزمين در اصل نه معلوم هن فن جا ڪيترا استاد شاعر پيدا ڪيا هوندا! اهي چاليهه کن نالا ته محض خوش قسمتيءَ سان اتفاق طور هٿ آيا آهن، ۽ تنهن هوندي به هندي ’سينگار رس‘ شاعريءَ جي شهسوارن جي مقابلي ۾ اهو ٿورو عدد به گهڻو ۽ وزندار آهي.

حضرت جلا رنگريز:

اسان مٿي چئي آيا آهيون ته حضرت جلال پهريون استاد شاعر هو جنهن پنهنجي انوکي تخيل ۽ جادو بيانيءَ سان ’سنڌي سينگار‘ کي اوءج تي پهچايو ۽ سنڌي شاعريءَ جي دائري ۾ ان کي هڪ مستقل فن جي حيثيت ڏني. افسوس جو هن باڪمال شاعر ۽ درويش جي سوانح توڙي ڪلام تي پوين ٻن سون سالن جي عرصي پنهنجو لٽ وجهي ڇڏيو آهي. اسان کي ڏهه سال کن اڳ سندس هڪ ٻه بيت مليا جن وڌيڪ تلاش جو جذبو جاڳايو. رساله ’نئين زندگي‘، ماه جنوري ۽ فبروري 1953ع، ۾ ’سنڌ جا سگهڙ‘ جي عنوان سان ٻن قسطن ۾ ڏنل مضمون ذريعي، بندي پهريون دفعو حضرت جلال کي اهل سنڌ سان روشناس ڪرايو ته من ذوق وارن کي وڌيڪ شوءق جاڳي ۽ سنڌ جي هن بادشاهه سگهڙ شاعر جو ڪماحقہ قدر ٿئي. ان ابتدائي مضمون بعد به جستجو جاري رهي جنهن ڪري حضرت جلال جي سوانح جا ڪي گوشا وڌيڪ روشن ٿيا آهن ۽ سندس شعر جو به ڪجهه وڌيڪ ذخيرو هٿ آيو آهي، جنهن جي بناء تي اسان حضرت جلال تي هڪ جدا ڪتاب لکي رهيا آهيون جنهن ۾ سندس سوانح ۽ ڪلام تي تفصيل سان روشني وڌي ويندي. البته جلال ڪٿي جو هو، ۽ ڪڏهن هو، ان باري ۾ ڪي تحقيقي نتيجا پيش ڪيا وڃن ٿا، انهيءَ لاءِ ته سنڌي سينگار شاعريءَ جي هن پهرئين استاد شاعر بابت ڪي ضروري معلومات ناظرين ڪرام جي سامهون رهن.

حضرت جلال جي جاءِ سڪونت بابت لس ٻيلي، ڪراچي ۽ ٺٽي ضلعي جي اڪثر موجوده سگهڙن جي متفقه راءِ آهي ته هو ٺٽي ضلعي جو ويٺل هو، منجهانئن ڪن خاص معتبر رواين جي خيال ۾، هو تعلقي ميرپور ساڪري جي قديم ڳوٺ ’گروڙا‘ جو ويٺل هو. دادو ۽ لاڙڪاڻي ضلعن جي سگهڙن جي متفقہ راءِ آهي ته جلال دادو ضلعي جو رهاڪو هو، منجهانئن اڪثر جي راءِ آهي ته هو دادو تعلقي جي ڳوٺ ’موندر‘ جو ويٺل هو، ۽ ڪن جو خيال آهي، ته هو جوهي تعلقي ۾ ’ڊگهه بالا‘ جو رهاڪو هو. جيتوڻيڪ هن سلسلي ۾ اڃا تائين ڪا يقيني راءِ قائم ڪري نه ٿي سگهجي، ته به هيٺين دليلن جي بناء تي في الحال هن نتيجي تي پهچجي ٿو ته، غالباً جلال دادو ضلع جي ڳوٺ موندر(1) جو رهاڪو هو:

پهريون ته ميان نور محمد ڪلهوڙي جي سپہ سالار شاهه بهاري جهنجهڻ ۽ قلات جي امير عبدالله خان بروهي جي جنگ بابت جلال ۽ جمن چارڻ هڪ ٻئي کي آمهون سامهون بيت چيا آهن(1). جئن ته ميان نور محمد جي گاديءَ جو شهر خداآباد هو جو دادو تعلقي ۾ واقع آهي. جمن چارڻ جا مٽ ۽ مائٽ عزيز به دادو ۽ سيوهڻ تعلقن ۾ رهندڙ هئا، ۽ خود شاهه بهارو به لاڙڪاڻي جو ويٺل هو جتي سندس مقبرو موجود آهي، انهيءَ ڪري جلال جي سڪونت به دادو ضلعي ۾ زياده قرين قياس نظر اچي ٿي. ٻيو ته جلال جو هڪ بيت حضرت مخدوم بلاول رحه جي مدح ۾ ملي ٿو، جنهن ۾ چيو اٿس ته:

”بلاولي بحرين مان جن پيتا جودي جام“

جئن ته حضرت مخدوم بلاول رحه جي درگاه شهر دادو کان 6 ميل کن اتر طرف قديم شهر ’باغبان‘ ۾ آهي ۽ ڳوٺ موندر کي به ايترو ئي ويجهي آهي، انهيءَ ڪري جلال جي حضرت مخدوم بلاول سان هي عقيدت پڻ موندر ۾ سندس جاءِ سڪونت هجڻ جي تائيد ڪري ٿي. ٽيو ته، دادو تعلقي ۾ هي روايت عام آهي ته جلال، ’پير طرهي‘(2) جي مقام ۾ دفن ٿيل آهي، جو دادو شهر کان 7 ميل کن اتر ۽ ڳوٺ موندر کان اٽڪل ميل ڏيڍ اتر اولهه، موجوده دادو ڪئنال جي لڳو لڳ الهندي طرف واقع آهي. ’پير طرهي‘ جي سجاده نشينن قريشي پيرن، ٻين عام ماڻهن، ۽ خاص طرح اتي جي هڪ عمر رسيده شخص فاضل فقير شيخ توڙي ڀر واري ’ملڪن‘ جي ڳوٺ جي ٻڍڙي سگهڙ سليمان فقير ملڪ (عمر 80 ورهيه) ٻنهي متفقہ طور خبر ڪئي ته: ”اسان وڏن کان ٻڌندا ٿا اچون ته جلال موندر جو ويٺل هو ۽ سندس قبر پير طرهي تي آهي جا اسان ننڍي هوندي صحيح سلامت بيٺل ڏٺي هئي ۽ ماڻهو اچي ختمو پڙهندا هئا، البته درويش پير طرهي جي نالي سببان سندس شهرت ڪانه ٿي. هن وقت سندس قبر واريءَ جاءِ تي فقط هڪ پٿر جو نشان باقي آهي“ ا.هه. اسان سر زمين تي روبرو وڃي ڏٺو ته اهو نشان پير طرهي جي مقبري جي آڏو وڏي صحن ۾ ڏکڻ اوڀر طرف بيٺل وڻن جي هيٺ هڪ جهوني ٻير جي وڻ جي پاڙ ۾ آهي. جيتوڻيڪ سواءِ هڪ پٿر جي نشان جي ٻيو ڪوبه ڪتبو موجود ڪونهي، ته به هن مقامي روايت کي نظر انداز نٿو ڪري سگهجي.

انهن مٿين ٽن قرين قياس دليلن جي بناء تي چئي سگهجي ٿو ته غالباً جلال موندر جو ويٺل هو ۽ سندس مرقد پير طرهي جي مقام ۾ آهي.

جلال جي حياتيءَ واري عرصي جي باري ۾ نسبتاً پڪا اهڃاڻ موجود آهن. جلال ۽ جمن چارڻ جيڪي بيت هڪٻئي کي سوال جواب ۾ چيا آهن تن جو تعلق انهيءَ جنگ سان آهي جا ميان نور محمد ڪلهوڙي جي لشڪر ۽ مير عبدالله خان قلات جي واليءَ جي وچ ۾ لڳي جنهن ۾ مير عبدالله خان شهيد ٿي ويو. ميان نورمحمد طرفان شاه بهارو جهنجهڻ سپهه سالار هو جنهن جي تعريف ڪندي جلال پنهنجي هڪ بيت ۾ چيو ته:

”بازي بهارو شاه، کٽي ويو شير کون“

اها جنگ سنه 1144 هه (1731ع) ۾ لڳي(1) ۽ ان بابت چيليتن مان ظاهر آهي ته جلال ان وقت هڪ بلڪل پخته مشق شاعر هو. جمن چارڻ به پنهنجي وقت جو چوٽيءَ جو شاعر هو جنهن جلال جي بيتن جو جواب ڏنو(2). انهيءَ مان ظاهر آهي ته جمن ۽ جلال هڪ ٻئي جا ساٿياري ۽ همعصر هئا. درويش جمن چارڻ سنه 1150هه (1739ع) ۾ وفات ڪئي، يعني ته شاه عبدالطيف کان 14-15 سال کن اڳ، ۽ انهيءَ لحاظ سان چئي سگهجي ٿو ته جمن توڙي جلال، شاهه صاحب جا وڏا معاصر هئا.

جلال جي زندگيءَ جي حالات جو پورو پتو پئجي نه سگهيو  آهي. سندس باري ۾ روايتون مشهور آهن ته هو پنهنجو موروثي ڌنڌو ڪندو هو ۽ ڪپڙا ڌوئندو هو. پنهنجن بيتن ۾ ’کٽي‘ توڙي ’رنگريز‘ جو تخلص آندو اٿس جنهن مان سمجهجي ٿو ته غالباً جلال دڪان تي ڪپڙن رڱڻ جو ڪم به ڪندو هو، ڇاڪاڻ ته ڪن بيتن ۾ خاص طرح ’دڪان‘ جو نالو وري وري آندو اٿس مثلاً:

”دؤڙي ونء دڪان تي، ڪَهه پڇ ڪاريگر.“

 

.......

”دؤڙي ونء دڪان تي، هٿ ٻڌي ڪر حال.“

 

......

”دل اُجار دڪان تي، ديک وڃي داناء.“

 

جت قبيلن جا ماڻهو آسپاس رهندڙ هئا جن سان جلال جي تمام گهڻي پريت هئي. پنهنجي هڪ بيت ۾ انهن نيڪ، سادن ۽ مارو ماڻهن کي ساراهيو اٿس ته:

جت بلوچان بابڙا، آهن حلمي هٿوڪا،
ڪنڌيين رهن ڪانهلا هي بر جا بتوڪا،
بوريا بافڻ جن جو، رکڻ داڻا دلوڪا،
کٽو ڏائن کنج جون، پائن پتوڪا،
ڏاچيون چارن ڏيهه جون، ڪن ٽڙن تي توڪا،
گهگهيرين گهر ڄائيا، سي جسماني جوڪا،
آهن آريءَ ڄام جا، اديون آتوڪا،
پنهونء کي پرتل ٿيا هي گنگا گڪوڪا،
جي اهڙا اَلوڪا، تن جتيم جيء جلال چئي.

 

جتن سان جلال جي والهانه محبت هئي مگر مخالفن اهو هلايو ته جلال جتڻين ماين مان ڪنهن تي عاشق آهي ۽ انهيءَ ڪري ئي جڏهن کاڻ تي ڪپڙا ڌوئڻ ٿو وڃي ته هميشہ جتن جي ڳوٺ ڏانهن منهن ڪري بيهي ٿو ڪپڙا ڌوئي. حقيقت ۾ جلال تي نبي صلي الله عليہ وآلہ وسلم جو عشق غالب هو ۽ انهيءَ ڪري هميشہ الهندي منهن ڪري بيهي ڪپڙا ڌئندو هو. جئن ته جلال جي سندس ٻئي همصر شاعر صابر موچيءَ سان دوستي هئي، ۽ صابر موچيءَ ۽ سيد محسن شاه پاڻ ۾ ڪين ٺهندا هئا، انهيءَ ڪري سيد محسن شاهه کي شڪ جاڳيو ته شايد جلال جتن مان مائيءَ تي عاشق آهي. چون ٿا ته هڪ دفعي محسن شاهه انهيءَ کاڻ تي آيو جتي جلال بيٺي ڪپڙا سٽيا. کيس ڪلهي تي هٿ هڻي چيائين ته ’جلال! جت ڪٿي!‘ جلال سندس اشارو سمجهي ويو، سو جواب ۾ هيٺيون بيت چيائين، جنهن ۾ عمداَ جتڻين ماين جي تعريف ڪيائين ته:

پيهي ڏس پکن ۾ اٿئي سون چڙيون،
آريٽيون اڱڻ تي، ڪڍن انگ اڙيون،
رئي رتيون، رنگريز چئي، تن پوتيون نيهن نڙيون،
پاڻي ڀرن پتوه جان، اچن گام گِڙيون،
گهگيريون گمڻ ۾ آهن ڳم ڳڙيون،
مهر اٿن منهن تي، پر مِهر مامڙيون،
هو ٿئي ڪل ڪڙيون(1)، هوٿئي جت جلال چئي.

 

چون ٿا ته آخري مصرع چوڻ وقت، محسن شاهه کي ٻانهن مان جهلي الهندي طرف اشارو ڪيائين ۽ محسن شاهه جي نظر وڃي. نبي صلي الله عليہ وآلہ وسلم جي روضي تي پئي.

جلال کي حضرت نبي ڪريم صلي الله عليہ وآلہ وسلم جي حقيقي عشق جي چوٽ لڳل هئي. انهيءَ نقطي کي اسان پنهنجي مضمون ”سنڌ جا سگهڙ قسط 2“، رساله نئين زندگي، فبروري 1953ع، ۾ قدري تفصيل سان واضح ڪيو آهي. نموني طور نبي ڪريم صلي الله عليہ وآلہ وسلم جي مدح ۾ چيل سندس ٻه بيت هيٺ ڏجن ٿا جن ۾ فڪر جي بلندي توڙي زبان جو ميٺاج ۽ پختگي قابل تعريف آهن.

روشن ٿي سڀ رات، جڏ سپڙ ڄام سِرجيو،
آيو داڙون دين جو، پيئي وائي سڀ ڪنهن وات، سخي ڄام سخاوت جي پلٽ ڪئي پرڀات،
ڏئي ٿو جنگ، جلال چئي، ڏيهن کي نت ڏات،
مير وٺيو ميراٿ، اڀو سواليين سڏ ڪري.

 

.........

ڦئنٽي مٿي ڦُل، سونهي سر سردار جي،
جنُگ ساماڻي جکري، لٿو هيبت هل،
سيد جو سڀ ديس ۾، تور نه آهي تُل،
اچن در عجيب جي ڪيرت وارا ڪُل،
جنين مال نه مل، تنهن ڏئي جنهوار جلال چئي.

 

بيشڪ جلال جي ذاتي طور نبي ڪريم صلي الله عليہ وآلہ وسلم سان لنوء لڳل هئي ۽ انهيءَ حقيقي محبت کيس آخر نيئي عارفانه منزل تي پهچايو. مگر سندس شگفة طبع، تيز ذهن، سنڌي زبان تي عبور، ۽ ٻين ٻولين جي لغت کان واقفيت شروع کان ئي کيس سنڌي شاعريءَ جي مختلف مضمونن ۽ عنوانن ڏانهن متوجهه ڪيو، جن مان هرهڪ ۾ هن پنهنجا جوهر ڏيکاريا. مطلب ته جلال نه فقط هڪ اعليٰ شاعر هو مگر پنهنجي وقت جي هنرمند شاعرن جو سرواڻ ۽ سرتاج هو ۽ عام سگهڙن جو سر مهرو ۽ سالار هو. سنڌي زبان ۾ ’فن سگهڙپائي‘ جو ته ڄڻ باني مباني هو: فن ”هنر“ به کانئس هليو ته ”ڏهسنامہ“ جي ڏاهپ سان به وٽائنس شروع ٿي جنهن پوءِ هر ڏس ۾ ڏاهه پئجي وئي. ان ڏهسنامہ جي ڏاهپ سان هن سنڌي شاعريءَ جي فن ”سينگار“ کي ويتر وڌيڪ سينگاري اؤج ۽ ڪمال تي پهچايو، جئن اڳتي هلي واضح ٿيندو.

ٻيا شاعر:

ٻين شاعرن جن حضرت جلال واري واٽ ورتي، ۽ خاص طرح سنڌي شاعريءَ جي فن ’سينگار‘ ۾ پاڻ موکيو، تن مان پهريون گروه خود جلال جي همعصر شاعرن جو هو. ڏاتو، خضر ۽ خالو ٽيئي کٽي هئا ۽ غالباًل جلا جا عزيز ۽ همعصر هئا. صابر موچي پڻ جلال جو دوست ۽ همعصر هو. انهن کان سواءِ نه معلوم ٻيا به ڪيترائي استاد شاعر ان وقت هئا جن جا نالا اسان تائين نه پهتا آهن. لس ٻيلي ۽ لاڙ طرف به ’سينگار‘ شاعريءَ جو چرچو هو، ۽ انهن اراضين مان پوءِ جلد ئي فن ’سينگار‘ جا وڏا استاد شاعر پيدا ٿيا. بهرحال ميان نور محمد ڪلهوڙي واري دوءر ۾ ’سينگار‘ شاعري اهڙي ته اوءج کي پهتي جو وڏا درويش صوفي شاعر پڻ ان کان متاٿر ٿيا. سيد ميون شاهه عنايت رضوي ۽ شاهه عبداللطيف ان وقت صوفي شاعريءَ جا امام ۽ اڳواڻ هئا ۽ سندن ئي رسالن ۾ اسان کي پهريون دفعو حقيقت سان گڏ خالص مجازي شاعريءَ جي جهلڪ پڻ نظر اچي ٿي، جنهن ۾ محبوب جي ناز ۽ انداز ۽ عورت جي ظاهري حسن ۽ سينگار کي سهڻي انداز ۾ بيان ڪيو ويو آهي. اهو رنگ کانئن اڳين بزرگن جي ڪلام ۾ اڪثر ناپيد آهي، ۽ جي آهي ته به نسبتاً بلڪل گهٽ آهي. اسان جي خيال ۾ اهو سندن همعصر شاعرن (جلال ۽ ٻيا جن فن ’سينگار‘ ذريعي محبو جي ظاهري حسن ۽ سينگار جي عنوانن کي چمڪايو) جو اثر هو جنهن هنن بزرگن جي ڪلام ۾ به محبوب جي مجازي حسن ۽ سينگار جي جهلڪ پيدا ڪئي. شاهه عبداللطيف محبوب جي حسن ۽ ناز کي پنهنجي هيٺئين بيت ۾ نهايت ئي پاڪيزه ۽ بلند مقام کان حقيقي رنگ ۾ بيان ڪيو آهي ته:

ناز منجهارا نڪري، جڏه پرين ڪري ٿو پنڌ،
ڀونءِ پڻ ’بسم الله‘ چئي، راهه چمي ٿي رند،
اُڀيون گهڻي ادب سين، وٺي حورون حيرت هنڌ،
سائينءَ جو سوڳنڌ، منهنجو ساجن سڀنئان سوهڻو!

 

(سر بروو سنڌي)

سيد ميين شاه عنايت رضويءَ غالباً پهريون دفعو، سر مومل راڻي ۾، مومل ۽ سندس سهيلين جي حسن جي مجازي تعريف زياده کليل الفاظ ۾ ڪئي ته:

گلبدن جون گجريون، ارم اوڍيائون،
چوٽا تيل ڦليل مان واسينگ ويڙهيائون،
انهيءَ پر، عنات چئي، راڻو رانيائون،
سو موٽي ڪيئن پاهون، جو گل گجر کي گڏئو!

 

ڀٽائي صاحب انهيءَ مضمون ۾ اڃا به اڳتي قدم وڌايو، ۽ ’سر مومل راڻي‘(1) ۾ هن رنگ جا ٽي بيت چيائين جي پنهنجو مٽ پاڻ آهن:

1. جهڙا گل گلاب جا تهڙا مٿن ويس،
چوٽا تيل چنبيلئا، ها ها، هو، هٻيس،
پسئو سونهن، سيد چئي، نينهن اچن ٿا نيس،
لالڻ جي لبيس، آتڻ اکر نه اڄهي.

 

2. جهڙا پانن پن، تهڙيون سالون مٿن سائيون،
عطر ۽ عبير سان، تازا ڪئائون تن،
مڙهيائون مشڪ سين، چوٽا ساڻ چندن،
سونهن رُپي سون سين، سندا ڪامڻ ڪن،
ڪيائين لال لطيف چئي، وڏا ويس ورن،
منجهه مرڪئس من، سُوڍي سين سڱ ٿئو‘.

 

3. سون ورنيون سوڍيون، رُپي رانديون ڪن،
اگر اوطاقن ۾، کٿوريون کٽن،
اوتيائون عبير جا، مٿي طاق تڙن،
ٻاٽن ٻيلون ٻڌيون، پسئو سونهن سڙن،
ٿيا لاهوتي، لطيف چئي، پسڻ لئه پرين،
اجهي ٿا اچن، ڪاڪ ڪڪورئا ڪاپڙي.

 

انهن ظاهري ساٺن سينگارن کانسواءِ مجازي حسن جي حملي کي پڻ ڀٽائي صاحب واضح لفظن ۾ بيان ڪيو ته، ”مومل کي مجاز جا اکين ۾ الماس“ ۽ پڻ ”مومل کي مجاز جون تارن ۾ تبرون“. مجموعي طور ’سينگار‘ شاعريءَ جي انهيءَ جهلڪ کان سواءِ، خصوصاً ’فن سينگار‘ جي مضمون توڙي اسلوب بيان جو اثر پڻ سيد ميين شاه عنايت توڙي ڀٽائي صاحب جي ڪن بيتن ۾ چٽيءَ طرح نظر اچي ٿو، جنهن جو ذڪر اڳتي ايندو.

جلال ۽ سندس همعصر گروه بعد، سنڌي ’سينگار‘ شاعريءَ جي نامور شاعرن ۾ هڪ طرف جلال جا پاڙيسري ۽ جمن چارڻ جا عزيز، جان محمد، صدرالدين ۽ گلاب چارڻ هئا ته ٻئي طرف وري سيد ڪبير شاهه، شيخ ابراهيم ۽ سندن ساٿي هئا جن لس ٻيلي ۽ ملير طرف هن شاعرانه فن جو چرچو پيدا ڪيو. سليمان نالي ’فن سينگار‘ جو استاد شاعر به غالباً هن ٻئي گروهه منجهان هو. ان بعد هن طبقي جي ٽئين گروه ۾ هڪ طرف دادو طرف جا سگهڙ شاعر ڪنڀار (نالو نا معلوم)، لونگ، وڌو، مانجهي ڊکڻ، کمڻ چارڻ ۽ چاڪر خان رستماڻي هئا، ته لس ٻيلي ۽ ملير طرف وري ڄام مراد علي، غلام الله جوکيو، قيصر خان ڀنڊ، دوس محمد راڄن شاهه، ۽ شيخ سائينداد جهڙا اعليٰ هنرمند استاد شاعر هئا. نواب شاهه ضلع مان حمل فقير لغاري اڪيلو هن پوئين گروه جي ساٿيارن مان هو جنهن هن فن ۾ طبع آزمائي ڪئي. مينهن وسايو مڱڻهار تازو پوئين وقت جو ڪوهستاني شاعر هو. انهن ٽن گروهن کان سواءِ سنڌ ۾ ٻيا به ڪيترائي شاعر هن ميدان جا شهسوار هئا جن جي محض نالن ۽ چند بيتن کان سواءِ هن وقت تائين ٻي ڪابه معلومات حاصل نه ٿي سگهي آهي. هيٺيان شاعر هن گمنام طبقي ۾ داخل آهن: ملار، يوسف، غلام، قادر بخش (يا، ۽) قادو، شيرخان، سعيد، نواز، دينڻ، ملان خوشحال، هوندن، بلوچ (نالو نامعلوم)، انڙ (نالو نامعلوم ۽ ٻيا.

(ب) سنڌي سينگار شاعريءَ جون خصوصيتون

سنڌي سينگار شاعريءَ جي مٿين تاريخي پس منظر ۽ هن فن جي سڄاڻ شاعرن جي مختصر واقفيت بعد، اسان ’سنڌي سينگار‘ شاعريءَ جي انهن خاص خصوصيات جو ذڪر ڪنداسون جي ان کي هندي ’سينگار رس‘ کان اسلوب بيان خواه عنوانن ۾ بي نياز ڪري، سنڌي شاعريءَ جي دائري ۾ بطور هڪ فن جي جداگانه ۽ مستقل حيثيت ڏين ٿيون.

1. لغت جي وسعت ۽ بيان جي ڳوڙهائي:

”سنگاررس“ شاعريءَ جا عنوان ۽ مضمون هندي ٻوليءَ يا ان جي ٻين ويجهن محاورن ۾ رچيل هئا. سنڌي سگهڙن ۽ شاعرن لاءِ اهي ٻوليون غير سنڌي ۽ نيون هيون. انهيءَ ڪري غالباً هيءُ خيال پيدا ٿيو ته عورت جي حسن ۽ سينگار جي مضمونن کي انوکي لغت ۾ ادا ڪرڻ ضروي آهي. جڏهن سنڌ جي استاد شاعرن، پنهنجي نئين ’سنڌي سينگار‘ جي فن کي هندي ٻوليءَ ۽ ان جي محاورن جي بدلي سنڌي ٻوليءَ جي قالب ۾ سموهيو، تڏهن اهو لازمي ڄاتائون ته ان ۾ اهڙا انو کا الفاظ استعمال ڪن جو سندن زبان جي ڳوڙهائي، ’سنگاررس‘ جي هندي ٻوليءَ واري انوکائيءَ جو مقابلو ڪري ان جي مٽ ۽ برابر ٿئي، بلڪ ان کان اتم ۽ اعليٰ بنجي.

’سنگار رس‘ لاءِ استعمال ٿيل هندي ٻوليءَ جي لغت محض سنسڪرت ۽ هندي محاورن تائين محدود هئي. سنڌ جي سڄاڻ سگهڙن پنهنجي ”سنڌي سينگار“ فن لاءِ هڪ طرف پنهنجا انوکا سنڌي الفاظ اختيار ڪيا، ٻئي طرف ’سينگار رس‘ شاعريءَ ۾ عام استعمال ٿيل سنسڪرت ۽ هندي اسمن کي پنهنجو ڪيو، ۽ ٽئين طرف وري عربي، فارسي بلوچي وغيره ٻولين مان انوکن اسمن جو هڪ وڏو سرمايو هٿ ڪيو. اهڙيءَ طرح ’سنڌي سينگار‘ شاعريءَ کي انوکي ۽ ڳوڙهي اسلوب بيان ۾ ادا ڪرڻ لاءِ پنهنجي لغت ۾ هڪ وڏي وسعت پيدا ڪيائون: بلڪ ائين چئجي ته خاص ’سنڌي سينگار‘ فن لاءِ ڄڻ هڪ نئين لغت تيار ڪيائون جنهن ۾ سنڌي، هندي، سنسڪرت، عربي، فارسي، بلوچي، براهوئي سرائڪي، ٿري، ڍاٽڪي ٻولين جي انوکن اسمن جو سرمايو شامل هو. مختلف ٻولين جي مطلوب اسمن جي واقفيت ۽ ڄاڻ کي سنڌ جي سگهڙن هڪ خاص ’سگهڙ پائيءَ جو فن‘ قرار ڏنو جنهن کي ’ڏهسنامو‘ ڪري سڏيائون.

ڏهسنامو:

سنڌ جي موجوده سڄاڻ سگهڙن جي متفقه نظريي موجب ’ڏهسنامو‘ سنڌي سگهڙ پائي جو آڳاٽو فن آهي، جنهن جو مطلب آهي: لفظن جي اها ڄاڻ ۽ بيان جو اهو نمونو جنهن ۾ ”ڏهه ٻوليون ۽ ڏهه معنائون هجن.“ سندن متواتر روايت موجب ”کٽي ڏهسنامي جا پهريان استاد هئا“. يعني ته جلال کٽي ۽ سندس قريب ساٿي ڏهسنامي جي فن جا پهريان ڄاڻو ۽ ماهر هئا. سنڌ جي هن سيني به سيني هلندڙ روايت مان ظاهر آهي ته ڏهسنامي جي فن جي شهرت جلال جي ڏينهن کان ٿي، ۽ سنڌي سينگار شاعريءَ جو فن به ان وقت اوءج تي پهتو، انهيءَ ڪري سمجهجي ٿو ته ڏهسنامي جو فن، جنهن جي ذريعي مختلف ٻولين جي انوکن اسمن جي ڄاڻ پيدا ٿي، سنڌيءَ سينگار شاعريءَ جي عروج لاءِ بنيادي ڏاڪو هو.

غالباً سنڌ جي سگهڙن ”ڏهسنامي“ جو نالو ان وقت جي فارسي تعليم جي اصطلاحن کان متاثر ٿي اختيار ڪيو. فارسي سکڻ لاءِ ’دووايو‘، ’ٽه وايو‘ ۽ ’آمدنامو‘ مشهور اصطلاحي نالا هئا. سنڌ جي سگهڙن جو معياري نظريو هو گهڻي ۾ گهڻين ٻولين جا انوکا الفاظ سکن، انهيءَ ڪري ’ٻن‘ يا ’ٽن‘ جي بدلي ’ڏهن‘ جو عدد نظر ۾ رکيائون، ۽ ’آمدنامي‘ جي لحاظ سان پنهنجو نئون اصطلاح ”ڏهسنامو“ ايجاد ڪيائون.

سگهڙن جي ذريعي ’ڏهسنامي‘ جا جيڪي مثال اسان تائين پهتا آهن، انهن مان معلوم ٿئي ٿو ته ’ڏهسنامي‘ جي ڄاڻ خصوصاً ’سنڌي سينگار‘ شاعريءَ جي خذمت واسطي پيدا ٿي. سنڌ جي سگهڙن خاص طرح انهن اسمن جا هم معنيٰ الفاظ ٻين ٻولين مان ڳولي هٿ ڪيا جن جو تعلق محبوب جي سهڻن عضون ۽ اندامن سان يا انهن جي مشابهات سان هو. مثلاً محبوب جا وار، اکيون، ڏند، چپ، نڪ، چيلهه، پير خاص طرح تعريف جي لائق هوندا آهن، انهيءَ ڪري انهن اسمن جا هم معنيٰ الفاظ ٻين ٻولين مان هٿ ڪيائون. تشبيهات جي دنيا ۾ محبوب جي حسن، چهري جي رونق ۽ بدن جي صفائيءَ جي ڀيٽ سج، چنڊ، کنوڻ، سون وغيره سان ٿي سگهي ٿي، وارن جي ڀيٽ ڪاري رات ۽ ڪارن نانگن سان ٿي سگهي ٿي، اکين جي ڀيٽ هرڻ جي اکين سان ٿي سگهي ٿي، ڏندن جي ڀيٽ موتين سان ٿي سگهي ٿي لبن جي لالائي جي ڀيٽ ’مينهن وساڙي‘ جيت ۽ لعلن وغيره سان ٿي سگهي ٿي، سندس سهڻي هلڻي جي ڀيٽ هاٿي، هنجهه ۽ مور وغيره جي سهڻي لوڏ ۽ ٽور سان ٿي سگهي ٿي، سندس سنهي چيلهه جي ڀيٽ شينهن جي سنهي چيلهه سان ٿي سگهي ٿي. انهيءَ لحاظ سان سج، چنڊ، کنوڻ، سون، مينهن وساڙي جيت، رات، نانگ، موتي، هرڻ، هاٿي، هنج، مور ۽ شينهن جي اسمن جا هم معنيٰ الفاظ مختلف ٻولين مان ڳولي هٿ ڪيائون، انهيءَ لاءِ ته انهن انوکن لفظن جي موءثر ۽ موزون استعمال سان سنڌي سينگار شاعريءَ جي اسلوب بيان ۾ اها ساڳي انوکائي ۽ ڳوڙهائي پيدا ڪري سگهن، جا کين هنديءَ جهڙي ڌاري ٻوليءَ ۾ نظر ٿي آئي.

اسان هت ’ڏهسنامي‘ جا ڪي مثال قلبمند ڪيون ٿا انهيءَ لاءِ ته لغت جو هي مخصوص فن، جنهن تي سنڌي سينگار شاعريءَ جي اسلوب بيان جو دارو مدار آهي، ان جي ماهيت قدري معلوم ٿئي. ’ڏهسنامي‘ جي ڄاڻ ۽ رهاڻ جا عملي مثال اسان جي سگهڙ سيني به سيني سانڍيندا پئي آيا آهن. آڳاٽي ۾ آڳاٽا سگهڙ جن جي ذريعي هي مثال اسان تائين پهتا آهن، سي هي آهن: 1. لس ٻيلي جي سڄاڻ سگهڙ ۽ شاعر نم فقير مڱڻهار (1750/1700-96/1893) جي روايت، جا سندس عزيز صالح محمد کان معلوم ٿي: 2. لس ٻيلي ۽ ڪراچي طرف جا گذريل صديءَ جي نصف جا سگهڙ جن جي زباني ڪي چند مثال آخوند عبدالرحيم ”وفا“ سنه 1273هه ۾ سندس هڪ هٿ لکيل قلمي ڪتاب ۾ ڏنا آهن، ۽ 3. حمل فقير لغاري جنهن پنهنجي عرصه حيات (1225-1296) ۾ ڏهسنامي جا مثال مختلف سگهڙن وٽان ٻڌا، جن کي هن پنهنجي شعر جي قلمي بياض جي چئن پنجن صفحن ۾ تفصيل سان قلمبند ڪيو آهي. غالباً، اوائلي روايتن ۾ هر هڪ اسم جي هم معنيٰ لفظن کي هڪ منظوم مصرع ۾ پوتو ويو، انهيءَ لاءِ ته اهي نالا آساني سان ياد ڪري سگهجن، البته زماني جي گذرڻ سبب ڪن اسمن جون منظوم مصراعون سلامت نه رهيون آهن. هيٺيان مثال عضون جي هم نام نالن جا آهن:

وار = اُڳ، رڌان، ڪيس، ڪَچ، ترنگ، چڪُر، وار(1)
شعر، موءِ، ڦُٽ، زلف، ساجن سَر سينگار.
اکيون = آنک، اکيان، نيڪ ڪنول، چاه، چشم، بن رين
ڀڀ، کنجن، چڀ، کن اک، پي، لوچت، دونين.

 

يا

آنک، اکيان، نينڪ، ڪنول، نيتر، چاه، چشم،
چتر، چڪس(؟)، پي، درگ، لوچن(؟)، کنجن، ڇم.

 

نڪ = نڪ، بيني، ڦونر، پامس، انف

چپ = هـــونٽ، لــــب، شــفــت، چـَـــپ

هيٺيان مثال تشبيهات وارن اسمن جي هم نام نالن جا آهن.

(الف) ڪاري رات ۽ ڪارا نانگ جن سان محبوب جي ڪارن وارن کي تشبيهه ڏيئي سگهجي ٿي.

رات = تُڳي، تُهاري، تامني، تمهر، تام، تَمَس،
رات، رجني، رين، ليل، پهپ، چنيهر، نِس،
شب، شام، شف، تامسر، تاڳي، پهنب، آنس.

 

نانگ = ڦن، پنيگ، ڀوَنگ، ازگر،

ڪرشن، بدويس، نــانگ، وسيهــر،

مـــــــار، ثعبــــان، الــيهـر، تـالـيـهــر.

(ب) سج، چنڊ، سون ۽ کنوڻ جن سان محبوب جي حسين منهن جي رونق کي تشبيهه ڏيئي سگهجي ٿي.

سج = شارق، شمس، وجون، ويذا، سجبرن، دي سرخي، ديتاب،
اڏت ورن، سج، رڀن، خورشيد، بانا، بانر (يا بانسر؟)، آرن، آفتاب،

چنڊ = پونو، پانو، پنرو، پونم، چاند، چندورو، چَنَد،
درڳ، سسوئو، دڄراج، پورب، سيس، مڪرند(1)
نوخ، قمر، ماهتاب، بدر، ماهه، هلال، هسند.
سون = ذهب، سوسن(؟)، سهرو(؟)، ڪنچن، سون، ڪُنَدن،
فيم، وِتافر، ٿهنگو، رچي، طلا، رتن.
کنوڻ = برق، دامني، بج، سمڻه(؟)، جهانڪ(؟)، چي، ڪنگور،
کنوڻ، وڄ، بجلي، ڪروخ، ملارگهنه، چچور.

 

(ج) هرڻ جنهن جي اکين سان محبوب جي اکين کي مشابهت ڏيئي سگهجي ٿي:

اُدگر، آهو، کرڊبدن(؟)، هرن، ڪرنگهان، ڇيل(2)
جهوڪا(؟)، مرگهه، غزاله، الڪ، اسها، اسهول، نيل.

 

(د) طوطو جنهن جي ڪنڍي چهنب سان محبوب جي ڪنڍي نڪ کي تشبيهه ڏيئي سگهجي ٿي:

ڪيل، اُننگ، تيمر، بدر، سوندله.

(هه) موتي جن سان سهڻن ڏندن کي ڀيٽي سگهجي ٿو.

تنگن، پدماوت، مرواريد، دوڏر(1)،

تــــاهـــــل، سندر، در، موتي احمر،

(و) هاٿي جنهن جي سهڻي رفتار سان محبوب جي سهڻي هلڻي ۽ لوڏ کي ڀيٽ ڏيئي سگهجي ٿي.

ڪُنجل، ڪنجن، هنوت، هاٿي، گج، سنکر، غيدان،
هستي، چنچل، هرنو، فيل، گنير گت گيان.

 

(ز) شينهن جنهن جي سنهي چيلهه سان محبوب جي باريڪ ڪمر کي تشبيهه ڏيئي سگهجي ٿي.

سنگ، ڪُنير، ڪارڌو، قيصر، ليث، مزار(2)،
اَسد، چيٽا، شير، شينهن، اينٽر نانءُ نروار.

 

هن وقت اٽڪل ٻن سون ورهين کان پوءِ به ڏهسنامي جي لغت جي انهن مثالن ۽ مصراعن جو باقي رهڻ ثابت ڪري ٿو ته جلال ۽ سندس ساٿين جي وقت ۾ هن فن جو ڪافي چرچو هوندو. لغت جي هن ذوق ۽ ڄاڻ ذريعي سنڌ جي سڄاڻ سگهڙن ۽ شاعرن اهي انوکا الفاظ ڄڻ پنهنجا ڪري ڇڏيا، ۽ انهن جي موزون ۽ موءثر استعمال سان پنهنجي سنڌي سينگار شاعريءَ ۾ اها ڳوڙهائي پيدا ڪيائون جو ان جي ڀيٽ ۾ سندن اهل وطن واسطي ”سنگار رس“ جي هندي ٻوليءَ واري انوکائي هيچ بنجي وئي، ۽ هو هندي ’سنگار رس‘ جي بدران، هاڻي ڪلي طور ’سنڌي سينگار‘ ڏانهن متوجهه ٿيا.

هن ڪاميابيءَ جو سهرو يقيني طور حضرت جلال جي سر تي سونهي، جنهن پهريون دفعو ’فن سينگار‘ کي نهايت مؤثر ۽ ڳوڙهي اسلوب بيان ۾ بهترين نموني سان نباهيو، جنهن ڪري انوکو ۽ ڳوڙهو اسلوب بيان سنڌي سينگار شاعريءَ جي هڪ خاص خصوصيت بنجي ويو. اها حقيقت اڳتي آندل بيتن مان پوريءَ طرح واضح ٿيندي، مگر اسلوب بيان جي ڳوڙهائيءَ کي هت ابتدائي طور سمجهڻ لاءِ، جلال جو هڪ بيت مثال طور ڏجي ٿو(1)

1. تمهر روپ ترنگ، آهن ڪنول ڪيس قريب جا(2)
2. سهه ڳچي، قد سرو سنئون، ڪئونتر نيف نسنگ،
3. ڦوڳر ڦوڳ پريانہ جا، مزگان ڪيس خدنگ،
4. لڪ ليثي، ڏهر ڪپور، ڀروان ڀوءنر ڀونگ،
5. تنهن سسايا سارنگ، جلوي ساڻ جلال چئي.

 

ظاهر آهي ته لغت جي وسيع ڄاڻ کان سواءِ هن بيت جي ڳوڙهائيءَ کي سمجهڻ مشڪل آهي. قابل هنرمند شاعر محبوب جي حسن جي تعريف ڪندي چوي ٿو ته:

1. ڪاري اونداهي رات (تمهر) مثل، محض محبوب جا ڪارا ڊگها وار (ترنگ) ڪنول گل جهڙا نرم وار (ڪيس) آهن. 2. سندس سهڻي ڳچي ڪونج (سهه) جهڙي، قد سنئون سروء جهڙو، ۽ نڪ (نيف = ع. انف) طوطي (ڪئونتر) جي چهنب مثل نروار ڪنڍو آهي. 3. پرينءَ جا ڳل (ڦوڳر) مينهن وساڙي جيت (ڦوڳ) جهڙا ڳاڙها لال، ۽ سندس پنبڻين (مزگان) جا وار (ڪيس) تيرن (خدنگ) مثل آهن. 4. سندس ڪمر (لڪ) شينهن (ليث) جي چيلهه جهڙي سنهي، ڏند (ڏهر) اڇا ڪافور (ڪپور) جهڙا، ۽ ڀرون اهڙا ڪارا آهن جهڙا ڀونئر ۽ نانگ. 6 بقول جلال، (هن سڀني صفتين سهڻي سڄڻ) سندس حسن جي جلوه ساڻ سانوڻ (سارنگ) جي سهسين رنگ سونهن کي به جهڪو ڪري ڇڏيو آهي!

جلال جي هن بيت ۾ عربي، فارسي، سنسڪرت، هندي ۽ سنڌي زبانن جي لغت سمايل آهي،  غالباً سندس ئي هن سٽا ذريعي سنڌي سينگار شاعريءَ ۾ انوکن لفظن جو استعمال هڪ مڃيل معيار بنجي ويو. نه فقط ايترو مگر هن انوکي اسلوب بيان کان همعصر صوفي شاعر پڻ متاثر ٿيا. ڀٽائي صاحب، جو جلال ۽ سندس ساٿين جو همعصر هو، ۽ جنهن پنهنجي ذاتي فڪر ۽ طبع زاد بيان جي علاوه، ضرورت آهر هر گل مان واس وٺي پنهنجي فڪر کي عالمگير ۽ بيان کي جامع البيان بنايو، تنهن پڻ پنهنجي همعصر شاعرن جي هنن نئين شاعرانه فن ۽ انوکي اسلوب بيان کي قدري پنهنجي زباني ڳايو ۽ چمڪايو.

مثلاً سر ڪوهياري جا هيٺيان ٻه بيت جن ۾ عمداً انوکن عربي لفظن کي استعمال ڪيو اٿس، سي هن معاصرانه سينگار شاعريءَ جي ڳوڙهي اسلوب بيان جو عڪس ڏيکارين ٿا.

1. ’ليل‘ نه جاڳئين لک سين، ڪلي ’نوم‘ ڪياء،
’قم‘ ٿي پهچ قريب کي، ’اجلس‘ تو نه جڳاءِ،
مٺي! مهمانن سين ويهي رات وهاءِ،
جيلا نہ ننڊ ڪياءِ، تيلانہ روز رئين ٿي راه ۾.
2. ’اجلس‘ ڪري اٿيا، تنواريو توڏن،
’نوم‘ نوازي ان کي، مرحبا موڏن،
رڙهي رس روڏن، ’اليوم سيروءا‘ سسئي!

 

نه فقط ايترو پر خود معاصرانه سينگار شاعريءَ جي دلچسپ مضمونن کان متاثر ٿي، ڀٽائي صاحب هيٺيون بيت بلڪل انهيءَ رنگ ۾ چيو ته:

گنير گت سکن، چلڻ جي چاه پئي،
هنڊوا حيرت ۾ پيا، لالي ڪي لبن،
چمڪن چوڏس چنڊ جئن وڄڙيون وهسن،
لوچن ٿيون لطيف چئي، پسڻ لئي پرين،
ڪيسر قريبن، سنباهي ساڻ ڪيا.
                            (سر سارنگ: 7-3)

هن بيت ۾ ’گنير گت‘ (هاٿيءَ جي چال)، هنڊوا (ڳاڙها مينهن وساڙا جيت) ۽ ڪيسر (زعفران جنهن جي ڳاڙهي رنگ ۽ خوشبوءِ سان محبوب جي بدن جي لال ٻهڪندڙ رنگ ۽ هٻڪار کي مشابهت ڏجي ٿي) خاص طرح ڏهسنامي جي لغت جا الفاظ آهن جي سينگار شاعريءَ ۾ عام استعمال ٿيل آهن. ساڳيءَ طرح ميين شاهه عنايت رضويءَ پڻ معاصرانه سينگار شاعريءَ کان متاثر ٿي ان جي هڪ خاص عنوان تي بيت چيو آهي جنهن جو ذڪر اڳتي (ص 205) ايندو.

مطلب ته انوکي لغت ذريعي ڳوڙهو اسلوب بيان ’سينگار شاعريءَ‘ جي هڪ امتيازي خصوصيت بنجي ويو ۽ ان جو اثر هن فن جي علمبردارن کان سواءِ ٻين شاعرن تائين پڻ پهتو. ازانسواءِ عام فهم اسلوب بيان ۾ مجازي حسن جي تعريف پڻ ’سينگار شاعري‘ جي زير اثر شروع ٿي، جئن ته هن کان اڳ بيان ڪيو ويو آهي. ميون شاهه عنايت رضوي ۽ ڀٽائي صاحب غالباً پهريان بلند صوفي شاعر هئا جن مجازي حسن کي ابتدائي طور صاف سنڌي زبان ۾ ڳايو. انهيءَ عام فهم اسلوب بيان ۾ محبوب جي مجازي حسن جي موضوع کي ان وقت کان وٺي ويندي موجوده دور تائين مختلف شاعرن مسلسل طور پنهنجي بيتن ۽ ڪلامن ۾ ڳايو آهي، مگر اهو مجازي حسن جي تعريف جو موضوع عام فهم اسلوب بيان سبب ’سينگار شاعريءَ‘ جي مخصوص فن جو جز بنجي نه سگهيو. بيشڪ، ڪبير شاهه، حمل ۽ راڄن شاهه جهڙا استاد شاعر، جي ’سينگار شاعريءَ‘ جي فن ۾ پڻ ممتاز هئا، تن علم فهم اسلوب بيان ۾ مجازي حسن جي موضوع کي واه جو نباهيو، مگر عموماً مجازي حسن جي موضوع تي چيل شعر خاص امتيازي صورت وٺي سنڌي شاعريءَ جي جمهوري ذخيري ۾ ڪا جداگانه حيثيت پيدا نه ڪري سگهيو. اسان هن مسئلي تي ڪافي جستجو ڪئي ته آيا ’سينگار شاعري‘ جي فن کي ڪن شاعرن عام فهم اسلوب بيان ۾ پڻ نباهيو يا نه؟ مگر اهڙا خاص مثال معلوم ٿي نه سگهيا. البته ميين شاهه عنايت رضوي، مومل ۽ سندس مجيجن جي مجازي حسن جي بيان ۾ هڪ دلچسپ عنوان ”گلبدن جون گجريون- الخ“ قائم ڪري بيت چيا جن جي ڀران ڀٽائي صاحب به پنهنجي فصيح ۽ عام فهم اسلوب بيان ۾ بي نظير بيت چيا. انهيءَ عنوان کان متاثر ٿي پوئين دور جي هڪ شاعر، مير دوست نالي، هيٺيون بيت چيو جنهن جو اسلوب بيان پڻ عام فهم آهي مگر ان جون تشبيهون خاص طرح ”سينگار شاعريءَ“ واريون آهن:

گل بدن جون گجريون ڪهڙي رَوَش روَن!
ڏند اڇا، سينڌ سنئين، وار کٿوريءَ وَن،
ڏاڍن ڇوڙي ڇڏيا منهن تي معشوقن،
ڪنڍو نڪ نراڙ ۾، ٻهه ٻهه نيڻ ٻرن،
منهن پوپٽ کؤن پڌرو، لاتي لاس لڱن،
اُره اُلي چنڊ جان، ٿوٿر ناه ٿڻن(1)،
سينو ڪشادو سانول جو، آ سنهي ڪمر قريبن،
پاسريون پرين جون، ڪانجهي جان ڪرڪن،
پسو پسو تنهن نار تي مٿئون آڱرين،
ڇلا منڊيون مانجي يار جا، ٿا ڳوليا ڳوٺ لهن،
مٺڙا، موريون، منگليون، جهومڪ جهالر جن،
هلڻ جن جو هستيءَ جو، ا ڳچي ڪونج ڪرن(2)
ڪرڪن ڪيل پکيءَ جان، لات لطيف لنون،(1)
آهيني کان اُجرا، وڄن جهڙي ون،
هرڻ ڏسي حيران ٿيا، ماٺ لڳي مرگهن،
انهيءَ آرين پارين سپرين، ڇني نه ڇڏجن،
من وجهي ويا مامري، ڏيئي اوجاڳا به اکين،
مانجو پنڌ نه اڄهي، بنا دلبرن،
لهي منجهه لڪن، من محب ملي مير دوست چئي(2).

 

سنڌي سينگار شاعريءَ جي ٻن بنيادي ۽ امتيازي خصوصيتن، يعني ته لغت جي وسعت ۽ اسلوب بيان جي ڳوڙهائيءَ، جي مٿئين مختصر وضاحت بعد، اسين هن فن جي مخصوص عنوانن ۽ مضمونن، خيال جي جدت ۽ تشبيهات جي وسعت وغيره خوبين تي قدري روشني وجهنداسون، جي ’سنڌي سينگار‘ کي هندي ’سينگار رس‘جي ڀيٽ ۾ نه فقط هڪ مستقل امتيازي حيثيت ڏين ٿيون بلڪ ان کي هر نقطه نظر کان امتيازي فوقيت ڏين ٿيون.
 

---

⁽¹⁾ هي ڪافي جهونو ڳوٺ، داود شهر کان اٽڪل 6-7 ميل کن اتر، موجوده دادو ڪئنال جي ويجهو اوڀر طرف واقع آهي.

⁽¹⁾ ڏسو اسان جو مضمون ”سنڌ جا سگهڙ“ قسط 2 رساله ”نئين زندگي“ ماه فيبروري 1953ع.

⁽²⁾ مقامي روايت موجب پير جو اصل نالو ”ابو طره“ آهي.

⁽¹⁾ مرزا قليچ بيگ: تاريخ سنڌ (انگريزي)، ڪراچي 1902، جلد 2 صفحو 147.

⁽²⁾ ڏسو ”ٻيلاين جا ٻول“ ص ص 93-95 ۽ رساله ”نئين زندگي“ ماه فيبروري 1953ع ۾ ڏنل مضمون ’سنڌ جا سگهڙ‘.

⁽¹⁾ ر: ”هو ٿئي ڪيچ ڪڙيون - الخ“.

⁽¹⁾ رسالي جي اڳين ڇاپن جي داستان 2 ۽ ڊاڪٽر گربخشاڻي واري نسخي جي داستان 2 جي شروع ۾.

⁽¹⁾ ٻيءَ روايت ۾ ’رڌان‘ جي بدران ’ريڌا‘ آهي. حمل جي روايت ۾ ’چڪر‘ جي بدران لکيل لفظ صاف ناهي، مگر اندازا ’چين‘ (؟) معلوم ٿئي ٿو.

⁽¹⁾ ٻي روايت ۾ ’درڳ‘ جي بدران ’برگ‘، ۽ ’مڪرند‘جي بدران ’ڪرنت‘ آهي.

⁽²⁾ ڏهسنامي جي هن روايت موجب لفظ ’ڇيل‘ آهي، مگر عام طرح سينگار شاعريءَ ۾ ’چيهل‘ استعمال ٿيو آهي.

⁽¹⁾ حمل فقير ’دوڏر‘ لکيو آهي مگر عام طرح سينگار شاعريءَ ۾ ’ڏوڏر‘ استعمال ٿيل آهي.

⁽²⁾ ڪن ٻن روايتن ۾ ’ڪارڌو‘ جي بدران ’سارڌو‘ ۽ ’قيصر‘ جي بدران ’ڪئنٽر‘ يا ’ڪئنٽل‘ آهن.

⁽¹⁾ ر (يعني ٻي روايت): 1. ’تمهر روپ ترنگ، وڌ سورج کان سهڻا پرين‘ 2. ’ڪنول نيڪ نسنگ‘ يعني اکيون (= ڪنول نيڪ) سهڻيون نروار آهن. 3. ٻونگر سر ٻراء جي، مزگان ڪيس خدنگ.‘

⁽¹⁾ ر: اُره کڙي ٿو چنڊ جان- الخ.

⁽²⁾ هستي = هاٿي

⁽¹⁾ ڪيل = طوطو

⁽²⁾ ر: لهي منجهه لڪن، محب گڏيو مير دوست چئي