|
حاشيا
باب پهريون
1. ٺٽي کان ڏهه ميل اولهه پاسي ”گـُـجي“ نالي هڪ آڳاٽو ماڳ آهي،
جيڪو ٺٽي واري جابلو علائقي اندر آهي. هن آڳاٽيءَ
وسندي جي چوڌاري پراڻي قلعي جا اهڃاڻ آهن. اتان
پٿر جا اوزار، سپين ۽ سـَـنکن جا ٽڪرا ٽوٽا لڌا
آهن ۽ ٺڪراٺو پڻ نظر اچي ٿو. اتان جي کوٽائيءَ ۽
کوجنا مان معلوم ٿيو، ته هتي هڪ ٻئي مٿان وسندين
جا ڌار ڌار ٽي تهه آهن. هڪ تهه تاريخ کان اڳ واري
دور سان واسطو رکي ٿو. ٻيو ٻڌ، ٽيون مسلمان دور
سان لاڳاپيل آهي. (پاڪستان آرڪيالاجي نمبر 1،
ڊپارٽمينٽ آف آرڪيالاجي اينڊ ميوزم. پاڪستان 1964ع
ص. 9 ۽ 10
2. ايڇ. ٽي. لئمبرڪ جو ڪتاب، ”سنڌ“ سنڌي ادبي بورڊ، حيدرآباد،
1964ع، ص. 113.
3. ايضا=. ص. 118
4. ايم. اي. غفور جي تصنيف ”فورٽين ڪوفڪ انسڪر پشنس آف ڀنڀور،
دي سائيٽ آف ديبل“ پاڪستان آرڪيالاجي، ڪراچي 1966ع
ص. 75.
5. امير خسرو پنهنجي هڪ تصنيف تحفته الصغير ۾ ٺٽي جي سرؤ وڻ ۽
هن شهر جي سونهن کي پنهنجي شاعريءَ ۾ ڪتب آندو
آهي. ڏسو مير علي شير قانع ٺٽويءَ جو ڪتاب ”مڪلي
نامه“ جنهن کي پير حسام الدين راشدي ايڊٽ ڪيو ۽
سنڌي ادبي بورڊ 1965ع ۾ ڇاپيو آهي. احوال ص. 20.
6. ڏسو ايل. ايف. رشبـُـرڪ وليم جي تصنيف، ”دي بلئڪِ هلس، ڪڇ
اِن هسٽري ائنڊ ليجينڊ“ لنڊن 1958ع ص. 100.
7. مهدي حسن رحلا بطوطه - بڙودا 1953ع ص. 8.
8. ايضا.
9. مهدي حسن ”دي رائيز ائنڊ فال آف محمد بن تغلق“، لنڊن. 1938ع
ص. 190.
10. محمد شفيع، ”اورينٽل ڪاليج مئگزين“، فيبروري 1935ع، ص.
156.
11. ”مڪلي نامه“، ايضاً ص. 137. پڻ ڏسو ”انشا ماهرو“ ايڊٽ:
عبدالرشيد، پاڪستان ريسرچ سوسائٽي، لاهور، 1965ع،
ص. 87.
12. ايل. ايف رشبرڪ وليمس،”دي بلئڪ هـِـلس، ڪڇ ان هسٽري اينڊ
ليجينڊ“، لنڊن 1958ع ص. 101 ۽ 102.
13. شمس سراج عفيف، ”تاريخ فيروز شاهي“، ڪئلينٽي، 1890ع، ص. 100
۽ 150.
14. اين. اي. بلوچ جو پاڪستان هسٽريڪل رڪارڊس ائنڊ آرڪائيوز
ڪميشن، ڪراچي، جي ٻئي اجلاس ۾ پڙهيل مقالو، سال
1957ع، ص. 23 ۽ 28.
15. ”مڪلي نامه“، ص. 747.
16. آر. سي. مجمدار، ”دي دهلي سلطنت“، بمبئي، 1960ع، ص. 224 -
246.
17. ”تاريخ معصومي“، ايڊٽ: دائودپوٽو، بمبئي، 1938ع، ص. 75.
18. ”مڪلي نامه“، ايضاًً، ص. 102.
19. سيدي علي رئيس، ”دي ٽريولس ائنڊ ائڊوينچرس“ ترجمو: اي -
يئمبري - لنڊن 1899ع ص. 71.
20. ”مڪلي نامه“، ايضاًً، ص. 108. حديقہ الااولياً ص. 62.
21. ”تاريخ معصومي“ ايضاًً ص. 302 ۽ 303.
22. خوند مير، ”حبيب سيار“، طهران، جلد.
IV،
ص. 237، 249 ۽ 250.
23. ايضاًً.
24. معصومي.
25. ايضاًً.
26. جي. ڊار ميسٽيٽر، ”لي گرانڊ انسڪرپشن ڊي گنڌار“ جي. اي،
XV،
1890ع، ص. 195. حصو پهريون، رڪارڊ، تاريخ 13.
شوال، 928هه، جڏهن بابر قنڌار جو اقتدار حاصل ڪيو.
27. ”تاريخ معصومي“، ايضاًً ص. 116.
28. محمد مڪي ”ظفر واله“ (ص 133) ۽ طبقات اڪبري (ص 11 ۽ 211).
هن ڳالهه تي متفق آهن، ته شاهه بيگ ارغون 930 هه ۾ وفات ڪئي
هئي، پر حالتن جي مشاهدي ۽ ٺٽي جي آخري فتح جي
حقيقتن مان ائين لڳي ٿو، ته هن سنه 927 هه ۾ وفات
ڪئي هئي. ڏسو پڻ ”مڪلي نامه“، ايضاًً، ص. 747.
29. طبقات اڪبري ص. 211، محمد مڪي ايضاً ص. 138. هن معاملي ۾
تاريخ معصوميءَ جو حوالو صحيح ڪونه آهي. محمد
مڪيءَ جي ڏنل احوال موجب اهو واقعو 935 هه ۾ ٿيو
هو. واقعن جي سلسلن مان ائين معلوم ٿئي ٿو. شاهه
حسن جي ملتان فتح ڪرڻ کان پوءِ،932 هه ٿيو.
30. معصومي، ايضاًً، ص. 196.
31. ايشوري پرشاد، ”لائيف اينڊ ٽائيم آف همايون“، لانگ مين جي،
1957ع ص. 147.
32. معصومي، ايضاًً. ص. 102.
33. ايضاًً. ص. 187 ۽ 188.
34. ايضاًً. ص. 191.
35. ايضاًً.
36. ايف. سي. ڊئنورس ”دي پور چوگيز اِن انڊيا“، لنڊن، 1966ع، ص.
507، 508.
37. معصومي، ايضاًً،. ص. 193.
38. سيد طاهر محمد نسياني جي ”تاريخ طاهري“ مرتب: ڊاڪٽر نبي بخش
بلوچ، حيدرآباد، سنڌ. ص. 73.
39. ”مڪلي نامه“، ايضاًً، 541.
40. سيد مير محمد، ”ترخان نامه“ مرتب: سيد حسام الدين راشدي،
سنڌي ادبي بورڊ، حيدرآباد سنڌ، 1965ع، ص. 64.
41. تاريخ طاهري، ص. 118.
42. ايضاًً،. ص. 139.
43. تاريخ طاهري، راشدي وارو نسخو، ص. 15، 20.
44. ايضاًً.
45. اها تاريخ لکت واري ريڪارڊ جي بنياد تي ڏني وئي آهي، جيڪا
27 رجب 1009هه آهي.
46. اي. ايل. سرِي وَستوا، جي تصنيف ”اڪبر دي گريٽ“، شوا لال
اگروال ائنڊ ڪمپني لميٽڊ آگرو، جلد.
I،
1962ع، ص. 395، 397.
47. ايڇ. آءِ. سدا رنگاڻي، ”پرشين پوئٽس آف سنڌ“، سنڌي ادبي
بورڊ، حيدرآباد، 1956ع، ص. 18.
48. سيد حسام الدين راشدي ايضاًً.
49. اشتياق حسين قريشي، ”مغل ائڊمنسٽريشن“، ڪراچي يونيورسٽي.
1957ع، ص. 1 ۽ 2.
50. جيم- بيپٽسٽ ٽيورينئر جو ٽريلوس اِن انڊيا، ترجمو: وي. بال
لنڊن، 1925ع، ص. 14 ۽ 15.
51. يوسف ميرڪ، ”تاريخ مظهر شاهجهاني“، مرتب: سيد حسام الدين
راشدي، سنڌي ادبي بورڊ، حيدرآباد، سنڌ، 1963ع، ص.
11، 55، 60.
52. ”مڪلي نامه“، ايضاً، ص. 300.
53. ”تاريخ مظهر شاهجهاني“، ص. 37 ۽ 322.
54. ”مڪلي نامه“، ايضاًً، ص. 490، 500.
55. ايڇ. ٽي. سورلي، ”شاهه عبدالطيف آف ڀٽ“، آڪسفورڊ، 1940ع، ص.
52.
56. ايضاًً.
57. سورلي، ايضاًً، ص. 48، 85.
58. ”تاريخ طاهري“، ص. 8.
59. ”مڪلي نامه“، ص. 84.
60. حقيقت ۾ اهو سالسٽ
Sallust
منجهان لاطيني چوڻي آهي. ڏسو ”ٽريولس آف فري
سيباسٽين مئنرڪ“ 1629ع - 1643ع، سلسلي ٻئي جو،
جلد.
II،
نمبر،
LXI،
آڪسفورڊ، 1927ع، ص. 240.
61. سورلي، ايضاًً.
62. مير علي شير قانع ٺٽوي، ”مقالات الشعرا ِّ“ مرتب سيد حسام
الدين راشدي، ص. 1 - 20.
باب ٻيو
1. ايران جي موجوده دور تائين باقي رهندڙ مسجدن ۽ مقبرن لاءِ
ڏسو: آر. ايٽن گاسن
(R.Ettin ghausen)
جي تصنيف: ”انٽرائڪشن ائنڊ انٽگريشن اِن اسلامڪ
آرٽ“ جنهن ۾ اسلامي تهذيب ۾ موجود ڪثرت ۾ ڄڻ وحدت
پئي نظر ايندي. هن ڪتاب جو مرتب: جي. اي. وون
گونبام، آهي. هيءُ ڪتاب شڪاگو يونيورسٽي پريس ۾
ڇپيو آهي. ڏسو ص. 122 - 123.
2. گوئز هرمن، ”انڊو اسلامڪ فگيورل اسڪلپچر“، آرس اورينٽلس
1963ع، جلد. 5، ص. 235 - 241.
3. هينري ڪزنس، ”انٽي ڪئيٽز آف سنڌ“، ڪلڪته 1929ع، ص. 164 -
165.
4. ”آرڪيالاجيڪل سروي آف انڊيا رپورٽ“: 03-1902ع، ص. 212 - 217.
5. ٽيٽ، سيستان، جلد.
IV
ص. 8 - 11.
6. رچرڊ، اين. فراءِ ”ريمارڪس آن بلوچي هسٽري“، سينٽرل ايشيائٽڪ
جرنل، جلد.
VI،1961ع، ص. 44 - 50.
7. ولهم ايلر جو
“Luriche Grabstene als Zeugnisse”،
Aus der welt der
islamischen kunst، berlin،
1959،
p p. 267-74
|
8. |
J.ph. Vogel “The Goose in Indian
literature and Art،
leiden and E.J. Brill،
1962،
p p. 54 - 74. |
9. ڪرنل ،آءِ، هارٽ، انسائيڪلوپيڊيا آف اسلام ۾
”تبريز“ جو بيان. جـُـلد.
IV،
ص. 583-594
10. اَي. جـَـي وينسنڪ جي تصنيف “ٽـِـريز اينڊ برڊس ائز ڪوسمو
لاجيڪل سئمبولس اِن ويسٽرن ايشياءِ ائمسٽرڊم،
1921ع ۽ ليچلر جو ڪتاب ”ٽري آف لائيف اِن يورپين
ائنڊ اسلامڪ ڪلچر“ آرس اسلاميڪا، جلد.
IV،
ص. 369 - 416.
11. O.V. Flake،
Kunstageschiehte der Saidenwebere،
Berlin،
1937،
p،
37
12. ڏسو ايم. اي. غفور جو ڪتاب ”فگيورل رپريزنٽيشن آن اي مسلم
ٽومب“ يزداني ڪمو مورليشن، جلد، حيدرآباد دکن،
1965ع، ص. 61.
13. ليچلر، ايضاًًًً.
14. وينسنڪ، ايضاًً.
15. ريوڊولف وٽڪوور ”اِيگل ائنڊ سرپينٽ ڪن علامتن جو هڪ ملڪ کان
ٻئي ملڪ تائين پهچڻ جو اڀياس“، جرنل آف واربگ
انسٽيٽيوٽ، جلد.
II،
ص. 293.
16. جي. پي. ايڇ . ووگيل، ”انڊين سرپينٽ لور“، ص. 54.
17. ڪي. ايم، ڊڪشٽ ”ايڪسڪئويشن اَيٽ پهاڙپور، بنگال“ ايم.اي.
ايس. آئي
نمبر 55، ص. 62 - 63 پليٽ.
LV
(e).
|
18. |
A.V. Le Coq،
Bilder Arlas Zur Kunst und kunst
Geschiohte Mitlleaseens، Berlin،
1925. |
19. ايسن جي تصنيف، ”مـِـڪا دي بليسڊ، مدينه دي
ريڊينٽ“، لنڊن، 1963ع، پليٽ
X.
20. ايٽنگهاسن، ايضاًً.
21. مان، بيگم ادريس صديقيءَ جو نهايت شڪرگذار آهيان، جنهن
مهرباني ڪري پنهنجي مرحوم خاوند جا ورتل تاريخي
حوالا ڏئي هن ڪتاب جي لکڻ ۾ منهنجي مدد ڪئي.
(ليکڪ)
باب ٽيون
1. اين. ائبٽ، ”دي رائيز آف نارٿ عرئبڪ اسڪرپٽ“ شڪاگو
يونيورسٽي، 1939ع،
ص.
54.
2. فرانز روسينٿل ”سگنيفيڪنس آف عرئبڪ رائيٽنگ“، آرس اورينٽيلس
جلد.
IV،
1961ع، ص.
19.
3. Al- Bakori،
Simt-ul-la،
ali، edited by Abdul Aziz، Maymami and Rittar، cairo،
1936،
vol. 11،
p. 578.
4. ڪي. ايم. يوسف، ”مسلم ڪئلي گرافي اَنڊر دي مغلس“ انڊو -
ايرانيڪا، جلد.
X،
نمبر.
I، مارچ، 1957ع،
ص. 9.
5. آر. ايٽنگهاسن، ”پئنٽنگس اِن دي فاطمڊ پيريڊ“ آرس اسلاميڪا،
جلد.
XI،
1942ع،
ص.
118.
6. الصلي، محمد بن يحيٰ، ”ادب الڪتب“، بغداد، 1314هه، ص.
45.
7. ايضاًً.
8. De Sacy،
Sylvestre “Sur quelques papyrus ecrits en
arabe et recemment trouves on
egypt” Memories de L' Academie des
Inscriptions et Belles - Letters،
Paris،
1831،
t،
9 (2. Partie) p. p. 66-85
9. نئبيا ائبٽ، ”رائيز آف نارٿ عرئبڪ اسڪرپٽ“،
يونيورسٽي آف شڪاگو، 1939ع، ص.
15 - 20، پليٽ -
I.
10. ڏسو ڪُـهنيل جو، ”اسلامڪ آرٽ ائنڊ آرڪيٽڪچر“، انگريزي ترجمو
ڪي. واٽسن، لنڊن، 1966ع،
ص.
45.
11. گرومين جو ”فوليئٽيڊ ڪوفڪ“ آرس اورينٽيلس، جلد.
II،
1957ع،
ص.
197.
12. آر. پنڊر ولسن، ”طغراز آف سليمان دي مئگنيفشنٽ“، برٽش ميوزم
ڪئارٽرلي، جلد.
XXIII، 61-1960ع، ص.
23 - 25. ڏسو پڻ ”ڊاءِ عتمانسڪي طغرا“ ڪنسٽ ڊيس
اورينٽس،
II
(وئسبيڊن 1955ع)
ص.
69 - 82.
13.
شمس الدين احمد، ”اِنمسڪرِپشنس آف بنگال“، جلد.
IV،
راجشاهي، 1960ع،ص.
XV
-
XVI.
14.
اي. يـُـو. پوپ، ”اي سروي آف پرشين آرٽ“، جلد.
III،
آڪسفورڊ يونيورسٽي پريس، 1939ع،
ص.
1733.
15.
ڪتاب الفهرست، ابن نديم، مرتب، جي. فليوجيل،
ليپزنگ 72-1871ع ص.
6.
16.
ڪرنل هارٽ، “لي ڪئليگرافس اِيٽ مني ايچرسٽس ڊي،
ايل، اورينٽ مسلمان”، پئرس، 1908ع
ص.
73 - 72.
17.
ڏسو قاضي احمد جو، ”ڪئليگرافرس ۽ پئنٽرس“، ترجمو:
وِي. منورسڪي، واشنگٽن 1959ع، ص.
56.
18.
ڊي. رائيس، ”دي يونيڪ ابن البواب مئنسڪرپٽ اِن دي
چيسٽربيٽي ڪليڪشنس“، ڊبلن 1955ع،
ص.
36.
19.
قاضي احمد، ايضاًً.
ص.
59.
20.
اي، يـُـو. پوپ ايضاًً. ص. 1734.
21.
قاضي احمد، ايضاً.
ص.
6-9.، مهدي بياني، فهرست نمونہ خطوطہ خوشنويسان
ڪتاب خانه شهنشاهه ايران طهران، 1329هه،
ص.
12-13.
22.
هيوبرڊ
(Hubbard)
۽ علي رضا عباسي، ”دي ڪئليگرافرس ائنڊ پئنٽرس“،
آرس اسلاميڪا، جلد،
IV
- 1937ع،
ص.
282-291.
23.
غلام احمد، ”تذڪرهِ خوشنويسان“ ڪلڪتو، 1910ع، ص. 26.
24.
معصومي، ايضاًً. ص. 195 ۽ 199.
25.
مير علي شير قانع ٺٽوي، ”مقالات الشعرا ِّ“ مرتب:
سيد حسام الدين راشدي، سنڌي ادبي بورڊ، ص. 89.
26.
مٿين ڪاتبن جا نالا مير علي شير قانع ٺٽوي، جي
تاريخ ”تحفة الڪرام”، تان ورتل آهن. جنهن کي سيد
حسام الدين راشدي مرتب ڪيو آهي ۽ مهرباني ڪري ڪتب
آڻڻ جي اجازت به ڏني اٿائون.
27.
مير علي شير قانع ٺٽوي، ”تڪملت مقالات الشعرا“
مرتب: سيد حسام الدين راشدي، سنڌي ادبي بورڊ،
ڪراچي، ص. 551.
28.
تڪملت، مقالات الشعرا، ايضاًً.
29.
ايضاًً،
30.
قاضي احمد، ايضاًً، ص. 66.
31.
ايضاًً، ص. 9.
32.
ڏسو ايم. اي. غفور، ”فورٽين ڪوفڪ انسڪرپشنس آف
ڀنڀور“، پاڪستان آرڪيالاجي، نمبر 3، آرڪيالاجي
کاتو، ڪراچي، 1966ع.
33.
ڏسو ايم. اي. غفور، ”اي پرشين انسڪرپشن اِن دي
نيشنل ميوزم آف پاڪستان“، جي. اي. ايس. پي. ڊاڪا،
جلد،
VII،
نمبر 2، ڊسمبر 1962ع، ص. 277-288.
34.
ايم. اي. غفور، ايضاًً.
باب چوٿون
1.
ابن نديم، ايضاًً، ص. 5.، القلقشندي،
“Subh-ul-A'Sha”،
قاهره، 14-1913ع، جلد،
III
نمبر. 15.، ابوالفارج الاصفهاني ”ڪتاب الاغني“
بولاڪ 1868ع
2.
وڌيڪ تفصيل لاءِ ڏسو ”ابن فلڪان“، 111 / 266 -
271.
3.
رائيس، ايضاًً.
4.
محمد شفيع، اورينٽل ڪاليج ميگزين، لاهور.
5.
مهدي بياني، ايضاًً.
6.
ابو المحمد خان ايراني ”پيدائش خطِ خطاطان“، مصر،
1345ع، مرزا سنگلاخ، تذڪرة الخطاطين، تبريز،
1295ع، محمد يوسف، لحيجني، تذڪرة الخطاطين، مهدي
حسن بياني، جو قلمي نسخو، غلام محمد هفت، قلمي،
دهلوي، تذڪره خوش نويسان، ڪلڪته، 1910ع، هدايت
الله لسان الملڪ سپهر، تذڪره خوش نويسان، مهدي
بياني وارو نسخو.، مرزا حبيب اصفهاني خطِ خطاطان،
استنبول 1305.، قطب الدين محمد، قصه خوان، خطِ
خطاطان و نقاشان، لکيل 1096ع، مجنون ابن محمود
رفيقي، خطته السواد، مان اقتباس، (نمبر 4)،
اورينٽل ڪاليج مئگزين، 1934ع، لاهور، علي احمد
نعيمي صورت گران و خوش نويسانِ هرات، در عصر
تيموريان.، مير علي هروي، مدد الخطاط، مرزا
سنگلاخ، طرفان تذڪرة الخطاطين ۾ ڪيل اضافا.
7.
منورسڪي، ايضاًً.
8.
محمد شفيع، ايضاًً.
9.
معصومي، ايضاًً.
10.
نيشنل ميوزم آف پاڪستان، ڪراچي (اين. ايم. 1957ع 3
/ 653)
11.
تحفة الڪرام، ص. 241 - 242.
12.
ايضاًً.
13.
ايضاًً.
14.
مقالات الشعرا ِّ، ص. 41 - 49.
15.
مقالات.
16.
مقالات، ايضاًً، ص. 480.
17.
مقالات، ايضاًً، ص. 421.
18.
تحفة الڪرام، ص. 241.
19.
مقالات، ص. 657.
20.
تحفة الڪرام، ايضاًً.
_________ |
